“Ərəb ölkələrində başalayan bu dalğanın arxasında başqa səbəblər durur”
Prezident katibliyinin keçmiş rəhbəri, politoloq Eldar Namazov Modern.az saytına müsahibə verib. Politoloq son dövrlərdə Yaxın Şərqdə müşahidə olunan sosial qiyamlar və siyasi proseslər barədə maraqlı politoloji rəyini açıqlayıb
- “Vikiliks” saytının açıqlamaları ilə Şərq ölkələrində baş verən son qiyamları əlaqələndirənlər var. Sizcə, bunların bir-birinə bağlayan tellər varmı?
- Misirdə və Tunisdə baş verən hadisələrlə “Vikiliks” saytı arasında birbaşa əlaqəni görmürəm. Dolayısı əlaqə onunla bağlıdı ki, “Vikiliks” saytının açıqladığı sənədlərdə diplomatlar müxtəlif ölkələrdə yaranmış duruma çox adekvat qiymət veriblər. Məxfi sənədlərdə diplomatlar öz rəhbərlərinə olduğu ölkələr barədə vəziyyəti olduğu kimi çatdırmalıdırlar. Adətən mətbuat üçün diplomatların açıqlanmasında ciddi problemlər əks olunmur. Məhşur bir kəlam var “diplomata dil ona görə verib ki, öz fikirlərini gizlətsin”. Bu mənada rəsmi açıqlamalarla məxfi yazışmalar arasında çox böyük fərq var. Ona görə də bu açıqlamalar çox adamlar üçün gözlənilməz oldu. Amma dövlət işində çalışan adamlar üçün yox. Vaxtilə mən özüm də məxfi yazışmaların iştrakçısı olmuşam. Mən bilirdim ki, rəsmi və qeyri-rəsmi məxfi yazışmalarda ölkələrdə yaranmış duruma çox obyektiv qiymət verilir. Bu mənada bəziləri hadisələri “Vikiliks” saytında açıqlanan sənədlər, orda sərt ittihamlara bağlayırlar.
Ancaq burada birbaşa əlaqə yalnız məxfi sənədlərdə duruma çox obyektiv və dəqiq qiymət verilməsindədir. Əminəm ki, ərəb ölkələrində başalayan bu dalğanın arxasında başqa səbəblər durur. Üzun illərdir ki, bu ölkələrdə avtoritar, korrupsiyalaşmış rejimlər qurulub, insan haqları pozulur, sosial durum çox ağırdı və sosial narazılıqlar on illiklərlə yığılır. Bununla bağlı gec-tez etrazların başlamasını təbii qarşılamaq lazımdır.
- Maraqlı budur ki, ilk baxışda Misir və Tunisdə başlanan etirazların spontan xarakteri diqqəti çəkir. Prosesi idarə edəcək hansısa nüfuzlu siyasi müxalifət qüvvəsi nəzərə çarpmır. Faktiki olaraq etiraz hərəkatı liderlərsiz başlıyıb. Bunu necə şərh edərsiniz?
- Sosial narazılıq yığılanda bu proses, məhz sosial partlayış adlanacaq bir şəkildə meydana gəlir. Uzağa getmək lazım deyil, Azərbaycanda ilk etiraz mitinqləri 1988-ci ildə başlanıb. O mitinqlər heç bir partiya tərəfindən təşkil olunmamışdı. İnsanlar kütləvi şəkildə öz etirazını bildirmək üçün meydana toplaşmışdılar. Xalq Cəbhəsi bir qurum kimi, mitinqlər başlıyandan bir xeyli sonra yarandı. Çünki artıq o mitinqləri idarə etmək üçün bir quruma ehtiyac var idi. Azərbaycanın özündə də vaxtilə bu sosial partlayış heç kim və heç bir partiya tərəfindən idarə olumurdu. Bu sadəcə, cəmiyyətin narazılığının son həddə çatması ilə bağlı idi.
- Bu proseslərdə idarə olunması ilə bağlı iddialara münasibətiniz necədi. ABŞ tərəfindən bu hərəkətlərin dolayısı yolla himayə olunması ilə bağlı deyilənlərlə razısınızmı?
- Hesab eləmirəm ki, birbaşa himayəsi var. Bu etirazlar hansısa bir xarici qüvvə tərəfindən təşkil olunmamışdı. Hətta bəzi hallarda biz şahidi oluruq ki, etiraz aksiyaları keçirən insanların tələbləri daha radikaldı. Ancaq Qərb ölkələri bir az ehtiyatlı mövqe tuturlar. Onlar Hüsnü Mübarəkdən tələb edirlər islahatlar keçirilsin, eyni zamanda hiss olunur ki, qərbi əsas maraqlandıran məsələ bu keçidin addım-addım, təkamül yolu ilə həyata keçirilməsidir. Ancaq göründüyü kimi mitinqçilərin tələbləri daha radikal və sərtdir.
- Misir və Tunis Afrika dövlətləri içərisində daha təkmil, dünyəvi və inkşaf eləmiş ölkələrdir. Bu ölkələrin sosial göstəriciləri digər yoxsul Afrika dövlətlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Bu baxımdan bir az təzadlı şəkil yaranıb. Bu ölkələrdə tələb olunan siyasi, iqtisadi islahatları vacib edən hansı məqamlardır?
- Üsyanlar təkcə ən kasıb ölkələrdə olmur. Üsyanların başlanması üçün bir neçə şərt lazımdı. Düzdür sosial durumun ağır olması da vacibdir. Lakin eyni zamanda cəmiyyətin müəyyən bir inkşaf mərhələsinə çatması da əsasdır ki, bu zaman cəmiyyət öz hüquqları uğrunda mübarizə aparmağa hazır olsun. Mən razıyam ki, Misirdə,Tunisdə, Əlcəzairdə ola bilsin orta yaşayış səviyyəsi bir çox Afrika olkələrinə nisbətən daha çox yüksəkdir. Bu ölkələr Şimali Afrika ölkələri kimi çox kasıb ölkələr deyillər. Ancaq digər Afrika ölkələrindən fərqli olaraq, burada yaxşı təhsil almış gənclər daha çoxdur, burada internet çox geniş yayılıb. Adıçəkilən ölkələrdə insanların Avropa ilə ABŞ-la əlaqələri çox güclüdür, ali təhsil alan adamlar sayı çoxdur. Bu mənada sosial-iqtisadi durum Afrika qitəsindəki digər ölkələrdəki kimi çox ağır olmasa da, bu gün o cəmiyyətlərin özü bildirir ki, “biz bu şəraitdə yaşamaq istəmirik. Biz daha yaxşı şəraitin yaradılmasını istəyirik”.
Bütün sosial partlayışları yalnız iqtisadi ölçülərlə ölçmək mümkün deyil. Eyni zamanda cəmiyyətə də baxmaq lazımdı. Cəmiyyət hansı pillədə yerləşir, bu cəmiyyət öz hüquqlarını anlayırmı? Öz hüquqlarını müqayisə etməyə hazırdımı? Bu mənada bu iki məsələ- sosial iqtisadi durumla artıq yetişmiş bir cəmiyyət -bu iki amil üst-üstə düşəndə onda sosial partlayış olur.
- Amma bu etirazlarda hələki Qərb standartları uğrunda mübarizə özünü bürüzə vermir. Tunisdə, Misirdə islamçılar fəal şəkildə proseslərə qatılıb və hətta etiraz aksiyalarında idarəetməni yönəldirlər. Yəni, hazırkı dünyəvi rejimlərə qarşı olan etiraz hərəkatında islamçı kəsimin rəhbərlik etmə təzahürləri nəyi göstərir?
- Hələlik proseslərə islamçıların rəhbərlik etdiyi barədə danışmaq tezdir. Əksinə Tunisdə, Misirdə ilk etiraz aksiyalarını daha çox sosial şəbəkələr təşkil elədilər. Digər tərəfdən Misirdə bütün etirazçıların vahid prezidentliyə namizədi Əl-Baradeyi islamçı deyil. “Müsəlman qardaşları” da onun namizədliyini qəbul edirlər. Tunisdə islamçıların lideri bu günlərdə vətənə qayıtdı. Aeroportda onu 200-300 adam qarşıladı və böyük bir rezonansa səbəb olmadı. İlk müsahibələrində də İslam partiyasının lideri dedi ki, prezident seçkilərində prezidentliyə namizədliyini irəli sürməyəcək. Başlanan bu dalğanın aparıcı qüvvəsi cəmiyyətin özüdür, gənclərdir, narazı sosial quruplardır. İslamçılar burda hələlik bir az kölgədə qalıblar, bunlar prosesə dəstək verirlər, sonradan qoşulurlar. Gələcəkdə bu ölkələrdə koalison hökümət formalaşnda yəqin ki, islamçıların da nümayəndəsi orda öz yerlərini tuta bilərlər. Gələcəkdə əgər cəhd etsələr, azad seçkilər keçirilsə, onlar parlamenti nəzarət almaq uğrunda, parlament seçkilərində qalib gəlmək üçün bu proseslərə qoşula bilərlər. Narazılıqlar daha çox sosial və siyasi xarakter daşıdı. Bir məsələ aydındır: Bir tərəfdə sosial narazılıq, digər tərəfdən bir ailənin bütün hakimiyyəti və korrupsiya cəmiyyətdə belə bir sosial partlayış baş verməsi üçün əsas səbəb oldu.
- Devirilən rejimlərin hər biri 80-ci illərdə SSRİ-ABŞ qütbləşməsi dövründə yaranmış rejimlərdi. Bu çevrilişlər yeni dünya düzəni üçün böyük beynəlxalq güclərin apardığı siyasət görüntüsü yaratmır?
- Mən bu fikirlə razı deyiləm. Ona görə ki, bu rejimlər vaxtilə məhz Qərbin dəstəyi ilə yaranmışdı. İndi artıq sovetlər birliyi yoxdur, Rusiyanın da həmin proseslərə təsir etmək imkanı çox zəifdir. Xüsüsilə də Amerika, Fransa və Avropa ilə müqayisədə daha aydın görünür. Onda belə çıxır ki, özləri yaratdığı rejimləri özləri də dağıdırlar? Siz dediyiniz Amerika və SSRİ arasındakı qarşıdurma ilə bu rejimlərin başqa bir bağlılığı var. Bu da ondan ibarətdir ki, həmin o qarşıdurma zamanı SSRİ və ABŞ hərəsi öz düşərigəsinə daxil olan rejimləri çox güclü müdafiə edirdi. İçəridən onları devirmək istəyən siyasi qüvvə, ya da narazılıq olanda o narazılığı yatırmağa çox böyük kömək edirdilər. İndi SSRİ yoxdur, qarşıdurma da yoxdur. Ona görə də ABŞ-da, Avropada öz müttəfiqi olan Misir, Tunis və digər ölkələrdə rejimlərin dəyişməsinə normal baxırlar. Əgər xalq narazıdırsa, dəyişiklik istəyirsə, onlar da o rejimin başında olan adamlara çağırış edirlər ki, xalqın mövqeyini nəzərə alın. Əgər 20 il bundan əvvəl belə bir hadisə baş versəydi, Qərb üsyanı yatırmaq üçün həmin ölkəyə çox böyük dəstək verərdi.
İndi isə Qərb başqa mövqedən çıxış edir: deyir xalqın rəyi nəzərə alınsın. Bu mənada həmin illərlə bağlılıq bu halda ola bilər.
- Son zamanlar gündəmdə Azərbaycanda da “Misir sindromu” ilə bağlı təhlükələrin ola biləcəyi barədə ekspert rəyləri və bir sıra müxalifətçilərin fikirləri eşidilir. Azərbaycan belə bir qiyamla, sosial partlayışın gətirdiyi etrazla üzləşə bilərmi? Azərbaycanda belə bir zəmin varmı?
- Belə bir zəmin var. Bu haqda şəxsən mən özüm dəfələrlə mətbuata açıqlamalar da vermişəm və xəbərdarlıqlar da eləmişəm. Tunis hadisələri baş verməmişdən neçə il əvvəldən artıq bu xəbərdarlığı biz edirik. İndi sadəcə olaraq bu Misirdə,Tunisdə baş verən hadisələr bizim uzun illər dediklərimizi təsdiqləyir. Ölkədə sabitliyi yalnız polis gücü hesabına saxlamaq mümkün deyil. Ölkədə davamlı sabitliyi yalnız insanların yüksək rifahı, sosial ədalətli məhkəmə sistemi, azad seçkilərlə, insan haqlarına hörmətlə yaratmaq olar. Bizdə bahalaşma o dərəcəyə gəlib çatıb ki, Bakı Avropanın ən bahalı şəhərlərindən birinə çevrilib. Ancaq orta maaşa, orta pensiyaya baxanda biz Avropadan beş dəfə geridəyik, qiymətlərdə isə iki dəfə qabaqdayıq. Ona görədə belə bir şəraitdə, yalnız polisin hesabına, çevik alayın hesabına Azərbaycanda sabitliyi saxlamaq mümkün deyil, gec-tez bu çox pis nəticələr verəcək. Bu haqda biz hələ Tunis, Misir meydana gəlməmişdən neçə illər əvvələr xəbərdarlıq etmişik.
Heydər Əliyevin apardığı siyasətlə indiki aparılan siyasət arasında çox böyük fərq var. Formal olaraq hakimiyyət deyir ki, onlar Heydər Əliyevin siyasətini davam etdirirlər. Ancaq o dövrlə indiki dövrü müqaisə edəndə çox böyük fərq var. 90-cı illərdə daha ağır sosial durum var idi. Elə günlər olurdu ki, Azərbaycanda un ehtiyatı 2-3 günlük olurdu və ölkəni çörəklə təmin etmək çox çətin olurdu. O vaxtın sosial problemləri daha ağır idi, nəinki indi. O vaxt camaat bir az dözümlü yanaşırdı. Ona görə ki görürdü ki, bu çətinliyin obyektiv səbəbləri var. Hələ o vaxtlarda neft müqavilələri işləmirdi, neft gəlirləri o dərəcədə yox idi. Büdcənin vəziyyəti hamıya bəlli idi və hamı görürdü ki, hökümət çalışır vəziyyəti düzəltsin. İndi isə pul başdan aşır. Sosial proseslərə 3-4 inhisarçı quruplar nəzarət edir. Bu qruplar qiymətləri necə istəyirlərsə o cür də təyin edirlər. Xarici ticarət tam monapoliyadadı, heç kimin ixtiyarı yoxdu ki, ucuz qiymətə bir mal gətirsin və s.
Bunlar bu qədər varlı, imkanlı bir dövlətdə elə bir vəziyyət yaradıblar ki, maaşlar, pensiyalar Avropadan beş dəfə aşağı, qiymətlər isə Avropadan iki dəfə yuxarıdı. Belə sosial bərabərsizlik yarananda təbii ki, sosial partlayışı hər an gözləmək olar.
Xaqani Səfəroğlu
