Mirzə Hacıyev
I hissə
“Məndə sığar ikən cahan”
Mənasını anlamadığı üçün cahillər dünyasının küfr möhürü ilə damğaladığı sirr dolu bir qəzəl. Aqilləri heyrətə gətirən, şerlə deyilmiş fəlsəfə. Cahil anlamamış, aqil isə,sadəcə, “Allahlıq iddiasında olan” şairin cürətinə, şeriyatın dərinliyinə heyran olmuş. Yalnız şairin zamanındamı belə olmuşdur? İndiyədək də bu qəzəl “özünə Allah deyən bir şair”in qəzəli hesab olunmurmu?
Təəssüf ki, belədir. Cahil nadanlığından, özlərinə aqil deyənlər isə Nəsimi fəlsəfəsinin mahiyyətini bilmədiyindən.
Nəsimi dəryasına girmək mənim hünərim deyil, sadəcə, o dəryanın kənarındaca dayanıb dəryanın sahilə atdığı həqiqət incilərini toplamağa çalışacağam. Zənnimcə, söyləyəcəyim fikirlər bu altı yüz il içində o böyük şəksiyyətə edilən hücumların nə qədər əsassız olduğunu düşünən beyinlər üçün anlamağa yetərli olacaq. Amma yalnız düşünən beyinlər üçün.
Nədir bu qəzəldəki fəlsəfə? Necə yəni “Məndə sığar ikən cahan”? Əgər qəzəl Allahın diliylə deyilmişsə Allah,sadəcə, bir cahanmı yaratmışdır? Biz Qiyamətə qədər yeddi dünya keçməyəcəyikmi? Qiyamətdən sonra yerləşdiriləcəyimiz məkanlar bəs nə qədərdir? Səkkiz cənnət və yeddi cəhənnəm. O on beş məkanın arasında hələ “Eraf” adlı bir neytral məkan da yoxdurmu? Qəzəl kimin dili ilə deyilmişdir? ”Mən” sözü ilə Nəsimi kimi nəzərdə tutur? Özünümü? Allahımı?
Bax əsas məsələ də bundadır. Ağıllara nədənsə üçüncü bir təxmin gəlməmişdir. Halbuki qəzəlin ortasındaca bu qəzəli “deyən”in kimliyi açıqca bildirilir. ”Gərçi mühiti-əzəməm, adım Adəmdir, Adəməm”, deyir şair. Yəni qəzəli söyləyən nə Nəsimidir, nə Allahdır. Qəzəli həzrət Adəm söyləyirmiş!
Bu beytə çatanda Nəsimini Allahlıq iddiasında suçlayanlar heç özlərinə sual vermişlərmi ki, o halda şair niyə deyir adım Adəmdir? Axı o, konkret ad açıqlayır. Əgər, deyək ki, həzrət Adəmi və ya bir başqasını Allah hesab etmişsə bunun Nəsimiyə nə aidiyyatı varmış? Qəzəlin son beyti çaşdırmış ola bilir insanları, çünki şair yalnız sonda deyir “Gərçi bu gün Nəsimiyəm”. Və qət etmişlər ki, Nəsimi öz dilindən demişdir bu qəzəli. Fakt göz qabağındadır yəni. Amma düşünməmişlər ki, niyə “bu gün” demişdir şair? Sadəcə, “Nəsimiyəm” deyəcəyi yerinə niyə misrada “bu gün” sözü vurğulanmışdır? “Bu gün Nəsimiyəm”. Dünən, öncəki gün, bir neçə il qabaq kim olmuşdur bu qəzəli deyən?
Bunu anlamaq üçün Nəsimi fəlsəfəsinə müraciət etmək lazımdır. Amma öncədən qeyd edim ki, bu, fəlsəfə yox, həqiqətdir. Fəlsəfə başqa şeydir.
Ondan başlayım ki, həzrət Adəmlə Həvva cənnətdə olduqlarında maddi aləm dediyimiz ulduzlar-planetlər aləmi yox idi. Bu aləmin sonunda sidrətül-müntəha adlanan son hüdud var, ondan dərhal sonra cənnətlər məkanı başlayır, o məkanların altında da cəhənnəm məkanları vardır. Cənnətlər məkanının sonu Ərşi-Ali adlanan Ali Göydür, su ilə əhatələnmişdir. O Ali Göydən sonra Allahın Əsmail-Hüsna deyilən Mübarək Adları mövcuddur. Nə qədər ki, ilk iki insan cənnətin qadağan olunmuş ağacına toxunmamışdılar, nə sidrətül-müntəha vardı, nə onun içində maddi aləm ,nə də cəhənnəm məkanları. Çünki Yer kürəsi ilə birlikdə maddi aləmdə qum dənəsindən tutmuş Qalaktikalara qədər nə varsa hər şey ilk insanlardan törəyəcək nəsillər üçün həmin o ilk insanlar cənnətdən qovulduqları zaman yaradılacaqdı. Allahın bir tək “ol” əmri ilə. Həm də cənnətdə yalnız ikicə insan vardı deyə cəhənnəmlər də yaradılmamışdı, onlar da “ol” əmri zamanı yaranacaqdı. O iki insan hələ Allahın əmrindən çıxmamışdılar, günah etməmişdilər axı cəhənnəmə ehtiyac olsun. Həm də ikicə insan üçün yeddi qat cəhənnəm yaradılmayacaqdı ki. Amma elə ki, həzrət Adəmlə Həvva qadağan olunmuş ağacın meyvəsindən dadırlar, örtülü övrət yerləri bir-birinə görünür, yəni bədənləri keyfiyyətcə dəyişir. Allah qəzəblənir onlara, ”ol” deyincə bütün maddi aləm yaranır, həzrət Adəmlə Həvva da, belə düşünmüşük ki, bu maddi aləmdəki göy cisimlərindən biri olan Yer kürəsinə qovulur.
Amma yəni Yer kürəsinin ilk iki insanı Adəmlə Həvvadırmı?
Nəsimiyə görə xeyr! O deyir ki, həmin o iki insanla sidrətül-müntəha içində maddi olan nə varsa hər şey cəm halında həzrət Adəmdir. Adəm qovulduqdan sonra maddiləşmişdir, amma yalnız ayrıca insan halında yox, bütün maddi aləm şəklində maddiləşmişdir.( Həvvanın özü də hələ cənnətdə ikən Adəmin özündən yaradılmışdı. Ona görə bir tək Adəmdən söhbət gedir. Yaradılan bir tək Adəm olmuşdur, Həvva ondan törəyəndir). Maddi olan nə varsa şəkildir, surətdir; o şəkilin, o surətin içində ilahi ruh var, o ruh həzrət Adəmin cənnətdəki ruhundandır. O həmin ruhdur ki, yaradıldığı zaman Allah ona öz ruhundan üfürmüş, onu canlandırmışdı. Ona görə deyir ki, ”Surətə baxu mənini surət içində tanı kim, Cism ilə can mənəm, vəli, cism ilə cana sığmazam”. Bunu Adəm deyir insana. Yəni gördüyün nə varsa cansız şəkildir, surətdir, onun içində ilahi ruh var, sən onda tanı özünü, mənanı. Sənin içindəki nədirsə o gördüklərinin içindəki də odur, eyni ruhdur, ilahidəndir. Ayrılıqda heç bir insan Adəm deyil. Bütün bəşəriyyət və bütün maddiyyət birlikdə Adəmin özüdür. Cənnətdə Allahın əmrindən çıxarkən “Ol” əmri Adəmə deyilib və Adəmdən bütün maddiyyat əmələ gəlib. ”Ərş ilə fərşü kafü-nun, məndə bulundu cümlə çün. Kəs sözünü və əbsəm ol, şərhü-bəyanə sığmazam”. Yer kürəsidir “fərş”. ”Kaf” və “nun” isə ərəb hərfləridir, ikisi bir yerdə olanda “kun” sözüdür, bu isə ərəbcə “ol” deməkdir. Bu “ol” əmrindən sonra məndə oldu hər şey, daha doğrusu, bizim bildiyimiz maddi aləm. Ona görə də kəs sözünü və səssiz ol, çünki məni anlaya bilməzsən, ey insan, sənin şərhinə, bəyanına sığammaram. Allah bütün maddi aləmi məndən yaratdığı üçün “dar ilə kunfəkan mənəm”, ”Zərrə mənəm, Günəş mənəm”, ”Can ilə həm cahan mənəm”, ”Şəms mənəm, qəmər mənəm”. Yəni Günəş də, Ay da, bir qum zərrəsi də maddidir, məndəndir, yaşadığın ev olan Yer kürəsi ilə, yəni “dar” ilə birlikdə “künfəkan”, bütün maddi aləm mənəm. Can ilə cahan, dünya ilə zaman mənəm. O qədər əzəmətliyəm ki, heç cür məni anlaya bilməzsən, böyük bir “gülşəkərəm nəbat ilə”, sənin o balaca ağzına, ”bəstə dəhanına sığmazam”. Məni özünə bənzətmək, məni özün kiçiklikdə etmək yanlışdır, ona görə də “Çək dilini və əbsəm ol, mən bu lisana sığmazam”. Sənin lisanın, yəni dilin məni vəsf edə bilməz. Heç biriniz ayrılıqda mən deyilsiniz, sadəcə, məndənsiniz, Adəm övladlarısınız. Amma yalnızca sizsinizmi mənim övladlarım? Maddi aləmdə nə varsa hər şey məndəndir deyə mənim övladlarımdır, Adəm övladlarıdır. Ay da, Günəş də, zərrə də, ağac da, daş da, çay da, dəniz də. Sadəcə, bunca Adəm övladları içində danışa bilən, şüurlu yalnız sənsən deyə yanlışlıqla təkcə özünü məndən saymısan. Anlaya bilməmisən ki, mən olmaq üçün bütün maddi aləmlə birlikdə olmalısan, çünki mən “Həm sədəfəm, həm inciyəm”. İnci sədəfləşmiş balıqqulağının içində olur. Yəni mən nəinki inciyəm, eyni zamanda o incinin yerləşdiyi sədəfəm. Sən isə, ey insan, yalnız incisən, sədəfin içindəkisən, mən olmağın üçün sədəflə birlikdə olmalısan. Necə ki bədənin sədəfdir, ruhun isə onun içindəki inci misalıdır, eləcə də maddi məkan, bu cahan bir sədəfdir, bədəninlə ruhun insan halında onun içindəki inci misalıdır. Adəm olmağın üçün isə bütün bu məkanla, bu cahanla bir olmalısan. Yalnız maddi olan hər şeylə bütünləşdiyin halda Adəmsən, yalnız o halda “Mən”sən.
(ardı var)
