Milli Məclisin Komitə sədri deyir ki, sovet dövründən bizə gələn məmurluq təcrübəsi birinçi növbədə rüşvət üzərində qurulub.

“Əli Kərimlidən fərqli olaraq Qüdrət Həsənquliyev deyəndə? onunla hesablaşırlar”

Milli Məclisinin Mədəniyyət komitəsinin sədri, professor Nizami Cəfərovun Modern.az saytına müsahibəsində bir sıra maraqlı məqamlara toxunulub.

- Bu il Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsinin 20 ili tamam olur. Fikrinizcə, istiqlaldan ötən 20 il bizə dövlət kimi formaşalşmaq imkanı veribmi?

- Mənə elə gəlir ki, Azərbaycanın öz dövlət müstəqilliyini əldə etməsi yalnız xarici faktorlarla bağlı məsələ deyildi.  “Sovetlər Birliyi dağıldı, biz onsuz da müstəqil olmalıydıq və ona görə müstəqil olduq” demək düz olmaz. SSRİ-nin çöküşü  şübhəsiz ki, az əhəmiyyətli bir hadisə deyildi. Ancaq bununla yanaşı, deyə bilərəm ki, müstəqillik Azərbaycan xalqının ruhunda, təbiətində var idi. Əsas budur: əgər xalqın təbiətində müstəqillik varsa, o müstəqillik imkanlarından istifadə edə bilir. Mənə elə gəlir ki, biz müstəqilliyimizi öz taleyimizə çevirə bildik. Müstəqillik bir millətin taleyi kimi Azərbaycanda yaşana bilir. Bunu mən ona görə deyirəm ki, müstəqillik əldə ediləndən sonra dünya azərbaycanlıları birləşdilər. Bu birliyin enerjisi həddindən artıq güclüdür. Azərbaycanda öz tarixi coğrafiyasını bərpa eləmək hissi, ərazi bütövlüyünü təmin eləmək hissi çox güclüdür. Bütün bunlar onu göstərir ki, biz həqiqətən öz müstəqilliyimizdən faydalana bilirik və biz həm siyasi-ideoloji , həm iqtisadi, həm mədəni-mənəvi baxımdan müstəqilliyimizi möhkəmləndirməyə çalışırıq. Azərbaycanın tarixində XVI əsrdən bəri götürsək, biz bir qayda olaraq xarci güclərin təsiri altında, bir qədər də özümüzün mütəşəkkilliyimizin güclü olmamasından həmişə parçalanma istiqamətində getmişik. Yəni, müxtəlif dövlətlərin tərkibinə daxil ola-ola yol keçmişik. Amma biz ən güclü təzyiqlər qarşısında belə ümumi vahid mədəni-mənəvi kompleks yarada bilmişik. Bu sahədə o qədər də uduzmamışıq. Bizim hər zaman bir milli-mədəni bütövlüyümüz olub və inkişaf edən xəttə gedib. İstənilən xalqın düşüncə tarixində müəyyən hərəkatlar, cərəyanlar olub. Biz də bu hərəkatları Azərbaycan xalqı səviyyəsində yaşaya bilmişik. Əlbəttə, müstəqillikdən də istifadənin dərəcələri, səviyyələri var. Deyək ki, bu müstəqilliyi XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində qazanmış olsaydıq, bundan istifadə təcrübəmizin tarixi xeyli zəngin olardı. Bu iyirmi ilin  müəyyən illəri problemlərə, daxili çəkişmələrlə sərf olunub. Düşünürəm ki, bu tarixi də yaşamalıydıq. İndi “müstəqillik nədir, milli birlik nədir” sualını əvvəlki dövrlə müqayisə edəndə daha asan cavab verə bilirik.

- Sizin özünüzün necə, şəxsi həyatınızda, fəaliyyətinizdə 20 il əvvəllə indinin müqayisəsində nə kimi dəyişikliklər olub?

- Bizim nəsil qeyri-müstəqillik dövründə də yaşayıb, müstəqilliyimizin əldə edilməsi tarixinin də şahidi olub və bu gün də yaşayırıq. Mən xeyli dərəcə elm adamıyam, ixtisasım türkologiya olduğuna görə, deyə bilərəm ki, sovet dövründə hansısa bir fikir söyləmək, əsər yazanda onu ürəyin istədiyi kimi yazmaq mümkün deyildi. Həmin o müstəqillik hissləri ilə yazsaydın, həddindən artıq obyektiv olsaydın, sən nə elmlər namizədi, nə də elmlər doktoru ola bilərdin. Amma indi nə istəyirən yaza bilərsən. Millətin dili, tarixi haqqında ürəyin nə istəyirsə, yaza bilərsən. Bu da elm adamı üçün çox mühüm məsələdir. O dövrdə biz çalışırdıq ki, milli ideyalarımızı müxtəlif üsullarla, müxtəlif formalarla gizlədə-gizlədə ifadə etməyə çalışırdıq. Bu da psixoloji cəhətdən çox ağır işdir. Həm də çox qəribə bir halda olurdu ki, yazdıqlarından da utanırdın. Amma başqa cür də mümkün deyildi. Deyək ki, elə şeylər yazırdın ki, onun müəyyən hissəsini cəmiyyətə, elmi mühitə təqdim eləməkdən ötəri bir xeyli də pedant şeyləri söyləməli idin ki, heç olmasa onun arxasında nəyisə deyə biləsən. Amma bizim böyük alimlərimizin hamısı nə isə deyiblər. İstənilən bir əsəri, məsələn, bizim ən milliyyətçi alimlərimizdən biri olan Mirəli Seyidov  və digər alimlərin əsərlərini bu gün oxuyarkən görürsən ki, bir xeyli də konyuktura var. Elə o zamanın özündə də mən hiss edirdim. Hər dəfə Mirəli müəllimlə görüşəndə o özü də deyirdi ki, məcbursan belə deyəsən. Mirəli Seyidov qədər dərindən bilən yox idi ki, ermənilər azərbaycanlıların, türklərin nə qədər düşmənidirlər. Amma o erməni-Azərbaycan əlaqələrindən, dostluq- qardaşlıqdan yazırdı. Hərdən deyirdi ki, “siz bilirsinizmi mən Matenadaranda ( Ermənistan elm mərkəzi sayılır-red.) nə qədər dokument yemişəm”.
Mirəli müəllim deyirdi ki, “bilirəm ki, bu erməni arxivində olanlar saxta və bizim əleyhimizə olan sənədlərdi. Sənədi çıxara bilməzdim, belə hallarda məcburdum ki, belə sənədlər olmasın. Onları yeyirdim”. Müstəqil olmamaq, bu faciədir. Bu gündə elə insanlar var ki, deyir sovet dövləti nahaqdan dağıldı...

- Bəs siz bu nostaljini keçirirsinizmi? Bizim bəzi şairlərimizlə söhbətlər olur. Onlarla söhbət zamanı hiss olunur ki, orta nəsil sovet dövürünə bir qədər nostalji yaşayır. Siz  SSRİ-nin dağılmasına, müstəqilliyə hazır idinizmi? Yoxsa sizin üçün gözlənilməz oldu?

- Mənim ixtisasım olan türkologiya elədir ki, ya mən burda sovet missioneri olmalıydım. Yəni sovet psixologiyası ilə yüklənərək türk xalqlarını parçalamalıydım, millətimin əleyhinə işləməliydim, ya da millətçi olmalıydım. Bilirsiniz, mənim heç vaxt dissident olmaq həvəsim olmayıb. Çünki, mən hesab edirəm ki, dissident nəticə etibarı ilə millətə çox az şey verir. O, mütəxəssis kimi, yaradıcı kimi özünü məhv eləyir. Həm də ideologiya, rejim onu xalqdan ayırır və nəticə etibarı ilə onun bircə adı qalır. Amma deyək ki, normal, maarifçi, təfəkkür sahibi olsun o, xalqına daha çox şey verir. İndi məsələn, təsəvvür edin, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin himnini yazmış Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan Sovet Respublikasının himnini yazmayaydı və həmin ideyasının üstündə durub özünü də məhv eləyəydi və millləti üçün də bu qədər böyük işlər görməyəydi. Doğrudur, Üzeyir Hacıbəyov sovet bəstəkarı idi, amma kim deyə bilər ki, bu gün Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra o, bizim müstəqilliyimizin ideoloji mədəni təməllərindən biri olmayıb. Yəni, “Koroğlu” uvertürası sovet dövründə yazılmışdı. Ancaq Azərbaycanın azadlıq uğrunda mübarizəsində o bir himn idi. Bu mənada mən həmişə çalışmışam ki, müstəqillik hissi bizim hər birimizin içərimizdə olsun. Biz bunun üçün çalışmışıq, yəni gözlənilməz olmayıb. Amma yenə də adam gərək çox özündən deməsin, istər-istəməz müstəqilliyi biz hansı şəkildə olursa-olsun, xeyli dərəcə də təəccüblə qarşıladıq. Yəni, bu qədər müstəqilliyin ola biləcəyinə inanmırdıq. Deyək ki, Sovetlər Birliyinin tərkibində olan bütün türk respublikalarının hamısında müəyyən müstəqilliyə çalışan çox böyük şəxsiyyətlər var idi. Amma “SSRİ dağılacaq” təsəvvürü də o qədər dərin deyildi.

-Sizin 1 yaşlı, 5 yaşlı, 10 yaşlı və nəhayət 20 yaşlı Azərbaycan barədə təəsüratlarınız fərqlidirmi?

- İnqilab, hərəkat elə bir şeydir ki, orda həmişə xaos var. Ola bilməz ki, üsyan, inqilab, hərəkat istiqamətləndirilmiş, planlaşdırılmış şəkildə olsun. Bəlkə də ola bilər, bütün o cür üsyanların xarakteri eynidir. Bir var ki, deyəsən hər şeyi ağılla eləmək olur, istər-istəməz millətin öz daxilində olan müxtəlif qüvvələr, güclər də orda iştirak edirlər. Amma hər halda əgər xalqın müstəqillik ruhu, müstəqil dövlət qurmaq həvəsi varsa, istər-istəməz onu tədricən qaydaya salır. Bir yaşlı, iki yaşlı, üç yaşlı müstəqillik hissi olan Azərbaycan çox təcrübəsiz idi. Əlaqələr lazımı şəkildə deyildi. Xarici təzyiq həddindən artıq güclü idi. lakin buna baxmayaraq Azərbaycan ayaqüstə dura bildi. Biz çox inamla bilirik ki, gələcəyimiz çox böyük ideallarla bağlıdır. Artıq Azərbaycan Respublikası bütün azərbaycanlılar üçün bir inam yeridir. Azərbaycan dövləti bu birləşdirici funksiyaları həyata keçirməyə başlayıb. Yəni bu gün Azərbaycan Respublikasında baş verən mənəvi-mədəni ideoloji proseslər yalnız Azərbaycan vətəndaşlarının enerjisi hesabına deyil, dünya azərbaycanlılarının ümumi gücü burda ifadə olunur. Azərbaycanın yaşı artdıqca, müstəqillik təcrübəsi genişləndikcə, bunların hamısı göstərir ki, biz həqiqətən böyüyə bilmişik. Bu gün Azərbaycanla hesablaşırlar. Azərbaycanda artıq vətəndaşlıq hissi güclənir. Bu hisslər daha romantik deyil. Romantik hisslər adətən çox möhkəm olmur. Artıq ideologiya var, Azərbaycanın möhkəm, stabil mənəvi əzələləri var. Ona görə də Azərbaycana rahatca, məzəli bir şəkildə münasibət göstərmək bu mümkün deyil.

- Söhbətin əvvəlində dediniz ki, müstəqilliyin 3-4 yaşında daha çox müstəqillik ideyasının möhkəmlənməsi  siyasəti prioritet idi. 20 ildən sonra Azərbaycan Respublikasının müstəqil vətəndaşı Azərbaycan dövlətinin olduğuna artıq inanıb. Amma vətəndaş dövlətdə korrupsiya, rüşvət, məmur bürokratiyası ilə üzləşib. Siz necə fikirləşirsiniz, cəmiyyətin bu problemlərin həllindən çıxmaq imkanı varmı?

-  Bilirsiniz, dünyanın hər hər bir yerində bu məsələlər var. Bu ümumi dövlət quruculuğu məsələsi ilə bağlı bir məsələdir. Bu cür keçid dövrləri olan Türkiyənin təcrübəsində də belə olub. İndi Atatürkü dərindən öyrənirik. Bü gün də bu bizim üçün ona görə vacibdir ki, eyni mental xüsusiyyətlər daşıyır. Yəni, bizim hər hansı hadisəyə reaksiyalarımız təxminən eynidir. İlkin dövrlərdə həmişə daha çox  passionar güclərə çox diqqət yetirilirdi. İlk olaraq inkişaf imkanı olan, gələcəyi müəyyən edə biləcək güclərə diqqət yetirilirdi. Hər şeyi hesablamaq və hər şeylə hesablaşmaq mümkün olmayıb. Yəni müəyyən nöqsanlar, qüsurlar olur və onları düzəltmək üzərində düşünsən, bütün gücü ona sərf etsən onda geri qalarsan. Odur ki, daha çox intellekt, müasir texnologiya, müasir dünyanın konyukturası ilə hesablaşmağı bacaran şəxsiyyətlərin önə çıxması kimi hallar olur. Həmin önə çıxarılan güclər də kompakt ola bilmirlər. İstər-istəməz həmin o güclər arasında da ziddiyyətlər, müəyyən mənada güc nümayiş etdirmək, özünün şəxsiyyətini hamıdan yüksək tutmaq halları olur ki, bunlarda müəyyən qədər getməlidir. İndi əsas odur ki, bu gün dünyanın hər yerində olduğu şəkildə olan şey Azərbaycanda olsun. Biz dünyada təcrid olunmuş, çox vicdanlı məmurları, yüksək səviyyəli mütəxəssisləri, həddindən artıq demokratik cəmiyyət münasibətləri, məişəti təmin olunmuş bir ölkə qura bilmərik. Əgər bu dünyada narkotika varsa, bu mütləq Azərbaycanda da olacaq, əgər korrupsiya varsa, bu da mütləq bizdə də olacaq. Burda mənə elə gəlir ki, əsas məsələ odur ki, ortaya çıxan qüsurların kökünü kəsmək uğrunda mübarizə həddindən artıq dərinə getməsin. Yəni, artıq onda heç bir şey alınmayacaq. Daha çox insan, vətəndaş üçün, onun normal yaşaması üçün bir missiya varsa, onu inkişaf elətdirmək lazımdır. Bu mümkün olanda psixoloji olaraq istər-istərməz nöqsanlı, qüsurlu hadisələrə qarşı çıxılacaq.  Bütövlükdə cəmiyyətin özünün buna qarşı çıxması tələb olunur. Bu gün görürsən ki, millət vəkili kimi, bizdən hansısa bir problemi həll eləmək üçün xahiş edirlər və dərhal da ona rüşvət, “hörmət” təklif edirlər. Çünki, bu psixologiya Azərbaycan müstəqilliyinin məhsulu deyil. Bu köhnə psixologiyadır. Özü də bəzən çox təzadlı bir vəziyyət əmələ gəlir. İnsanlar pul verir ki, pul qazansın. Hətta, bəzən heç düşünmür ki, bəlkə verdiyi bu pulu heç çıxara bilməyəcək?! Amma hər halda bunun daxilində belə bir şey var ki, əgər rüşvət verirsə, demək rüşvət almağa da gedir. Ondan məmur olası deyil. Bütün dünyada da belədir ki, dövlətin möhkəmliyi üçün, dövlətin həqiqətən humanist olması üçün birinci növbəqə məsuliyyəti məmur institutu daşıyır. Sovet dövründən bizə gələn məmurluq təcrübəsi birinçi növbədə rüşvət üzərində qurulub. Hətta, deyim ki, bu gün Türkiyədə cəza mexaizmlərinin həddən artıq güclü olmasından irəli gəlir ki, orada məmur məsuliyyəti bizdəkindən güclüdür. Orda təbii ki, müstəqillik rol oynayıb. Bizdə isə məlum idi ki, alim də Moskvaya rüşvət verirdi ki, disertassiyası təsdiq olunsun. Burda hər hansı biz vəzifə almaq üçün mütləq Moskvada adamın olmalı idi.

- Rüşvəti müstəqliiyin məhsulu hesab etmirsiniz?  

- Mənim bir dostum var, universitetin professorudur. Sovet vaxtı qəbul imtahanında tələbə qəbul edib və təbii ki, rüşvət alıb. Amma sonra semestr imtahanları zamanı  rüşvət almağı bacarmırdı. Mən soruşanda ki, “bunun nə fərqi var”, dedi ki “yox. Birincidə uşağın üzünü görmürsən. İkincidə tələbə ilə hər gün üz-üzə gəlirsən”. Ona görə də, rüşvət üçün ən psixoloji mühit üz -üzə gəlməməkdir. Buna görə də, cəmiyyət elə açılmalıdır ki, bunlar olmasın.

- Milli Məclisin deputatı kimi parlamentdə müxalif fikrin olması ilə bağlı nə deyə bilərsiniz? Parlamentdə müxalifət partiyalarının fəaliyyətini qaneedici saymaq olarmı?

- Bilirsiniz, bir qəribə məsələ var. Sizə deyim. Milli Məclisin I, II çağırışında hamı bilirdi ki, Əli Kərimli müxalifətdir, hamı bilirdi ki, Pənah Hüseyn müxalifətdir, o cümlədən də başqaları. Onlar faktiki olaraq  tarixi təcrübəsi olan müxalifətçilər idi. İndikilər artıq nisbətən loyal və görülən işləri nəzərə alan, onunla hesablaşan müxalifətçilərdir. Amma bu gün elə Məclisdə iclasın əvvəlində guya gündəlik müzakirə olunur, amma əslində kimin ağlına nə gəlirsə, onu da deyir. Bu gün də kifayət qədər tənqid səslənir. O zaman hamı, cəmiyyət də bilirdi ki, Əli Kərimli nə deyirdisə, hakimiyyətin əleyhinə deyəcək. Yəni, heç bir şeyə yaxşı deməyəcək. İndikilər deyəndə daha çox təsir edir. Məsələn, Qüdrət Həsənquliyevin dediyi söz daha təsirli olur. Mən əminəm ki, Pənah Hüseyn əgər desəydi ki, “Naxçıvan-Bakı biletləri bahadır, aşağı salmaq lazımdır”. Heç kimi bunu eləməyəcəkdi. Amma Qüdrət Həsənquliyev deyəndə onunla hesablaşırlar. Çünki o iqtidara bir az yaxındır. Məncə, səmimiyyət hər şeyi həll edir. Cəmiyyətimiz də çox açıqgözlüdür, dərhal hiss edir ki, bu fikrin altında nə dayanır. Camaat həm yaltaqlığı, həm də müxalif fikirləri daha yaxşı başa düşür.
Bu çox mürəkkəb bir məsələdir. İqtidar nümayəndələri özləri də bizim cəmiyyətimizdə nə çətinlik var, çox yaxşı bilirlər. Məsələn, Azərbaycan prezidenti qədər heç kim daha dərindən bilməz ki, Azərbaycan cəmiyyətində hansı problemlər mövcuddur. Bu çətinliklərin hansı bizim xarakterimizdən irləli gəlir, hansı dünyanın ümumi təzyiqidir. Bütün bunları dövlətin başında olan adamlar hamıdan yaxşı bilir. Təbii ki, çalışırıq ki, bunların qarşısı alınsın. İqtidar düşüncəli insanların həmişə bir fikri də var: problemlər o qədər çox qabardılmamalıdır ki, bizim müstəqilliyimiz üçün, dövlətçiliyimiz üçün təhlükəli olsun. Yəni birinci şərt budur. Sənin tənqidlərin, sənin təkliflərin görmək istədiyin perspektivlərə mane olacaqsa, bunları qabartmağın heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Mən düşünürəm ki, gələcəyə baxmaq lazımdır. Bu gün istənilən bir dövləti təhlil eləsən, görərsən ki, cəmiyyətdə kifayət qədər problemlər var. Dövlət işiylə, siyasətlə məşğul olan insanda gərək məsuliyyət olsun.

- Soz zamanlar ərəb dünyasında baş verən hadisələrlə bağlı birmənalı fikir yoxdur. Bu inqilabların Azərbaycana da gəlib çıxacağı ilə bağlı fikirlər dolaşır. Bununla bağlı sizin hansı qənaətləriniz var?

- Məncə, orda bu gün nə hadisə baş verirsə, bu olmalıydı. Ərəb dünyasında hakimiyyət, idarəçilik texnologiyalarında belə bir ekzotiklik var. Elə bil ki, ərəb dünyası iqtisadi və təsərrüfat baxımından dünyaya inteqarasiya olunub, amma siyasət, ideologiya baxımından dünyaya az inteqrasiya olub. Yəni orada ekzotik bir görüntü var. Özü də bu xüsusiyyətlər daha çox dünyanın böyük dinlərini yaratmış ölkələrdə olur. İsraildə də həmin xüsusiyyətlər var. Ərəblərdə də, həmçinin müəyyən qədər Hindistanda da belə xüsusiyyətlər var. Mənə elə gəlir ki, mənəvi inteqrasiya ərəb dünyasında çox zəifdir. Müasir texnoligiyalar dünyası, müasir dövlətçilik təfəkkürü hamısı ona qarşı yönəlib. Fikir verin, Əfqanıstanda, İraqda baş verən hadisələrə müəyyən dərəcədə haqq qazandırırlar. Həm də müsəlman Şərqində “hökmdar”, “hakimiyyət kultu” var. Bu iddialar daha çox ona qarşı yönəlib. Bir nəfərə qarşı xalqı qaldırmaq problem deyil. Əlbəttə, 30 il, 40 il bir adam hakimiyyətdə olursa, ona qarşı müəyyən qədər iddia qaldırmaq çox asandır. Bu cəhətdən çox asan despot obrazı yaradılır: bununla da qutardı getdi, sənin taleyin həll olunur. Ərəb dünyasında baş verən hadisələri müşahidə edərkən hiss edirsən ki, Misirdə də proses təxminən Əfqanıstanda və Pakistanda oduğu kimi gedir. Dünya birliyi yaxud ABŞ deyək - onun yaratdığı təcrübə budur. Yəni müəyyən bir dağınıqlıq, hakimiyyət uğrunda mübarizə, illlərlə davam edən qeyri-müəyyənlik! Yəqinki Misirdə də belə olacaq. Azərbaycan belə vəziyyətə yaxın gəlmir, ölkəmizdə vəziyyət bu cür deyil. Azərbyacanda dövlətçilik, demokratik imici var. Bu nə dərəcədə  inkişaf edib? Bu ayrı bir məsələdir. Bizim müxalifətçilər hər şeydən bir xəyala düşürlər... “Əcəba, ərəb dünyasında bunlar baş verirsə, Azərbaycanda niyə baş vermir?”.
Nə Azərbaycan, nə Qazağıstan, nə Özbəkistan o cür deyil. Burda hakimiyyətin xalqla münasibəti tamam fərqlidir. Ərəb ölkələrində hadisələrin baş verməsi üçün şərait var. Bu ölkələrdə dünyanın qəbul edə bilməyəcəyi vəziyyət höküm sürür.

- Siz həmişə Azərbaycanda ziyalılıq məsələsi ilə bağlı öz fikirlərinizi söyləmisiniz və ciddi rezonans verib. “Milli ziyalı” modelini özünüz üçün mühüm sayırsınız. Sizcə, Azərbaycanda milli ziyalı elitası varmı?

- Mən hesab edirəm ki, var və get-gedə də onların sıraları genişlənir. Bəlkədə bu məsələni 10-15 il bundan qabaq kəskin formada qoymaq lazım idi. Mənim fikrimcə, ziyalı mütləq ana dilini bilməlidir. Yoxsa sən istər-istəməz başqa mədəniyyətlərə və başqa “ziyalılıq modelləri”nə xidmət edəcəksən. Amma təbii ki, rus dilli təhsil, ingilisdilli təhsil insanı millilikdən çıxara bilməz. Sadəcə olaraq, mənim həmişə fikrim belə olub ki, orta məktəbi bizim uşaqlarımız mütləq ana dilində bitirsinlər. Bu, hər halda təsir edir. Burda söhbət ayrı-aryı hallardan getmir. 10 nəfər, 100 nəfər orta məktəbi rus dilində bitirər, amma öz ana dilini də çox yaxşı bilər. Yaxşı bir ziyalı da ola bilər. Amma söhbət millilikdən gedəndə bu baxımdan problemlər çıxır.
“Ziyalılıq” adlanan məfhum müxtəlif anlarda müxtəlif cür olur. Deyək ki, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinin nümunəsini mən həmişə çəkirəm. Bu dövr bizim xalqımızın ideologiyasının formalaşdığı dövrdür. Müstəqilçilik iddialarının gücləndiyi bir dövrdür. O zaman daha çox oxumuş adama ziyalı deyirdilər. Sonrakı dövrlərdə Azərbaycanda oxumayan qalmadı, ona görə də, ziyalılıq xeyli dərəcədə fəsləfi məfhum olmağa başladı. Yüksək intellekt, yüksək mədəniyyət, məişətdən başlamış ictimai-siyasi fəaliyyətinə qədər, dünyaya açıq olmaq kimi xüsusiyyətlər artıq ziyalılığın göstəriciləridir. Məsələn, sən akademiksən, yalnız öz sahənlə, öz ixtisasınla məşğulsan, bir adamın da xətrinə dəymirsən, bir dənə də olsun artıq söz demirsən. Bu da bir ziyalı tipidir.
Bir də var ki, Xəlil Rza kimi üsyankarsan. Hər şeyə yüksək tələblərlə yanaşırsan, özün də bilirsən ki,bu tələbi yerinə yetirmək mümkün deyil. Bu da bir ziyalı tipidir.
Amma deyək ki, sən belə baxırsan ki, dünyanın müxtəlif yerlərində olacağam, müxtəlif qurumlarla əlaqələrim olacaq, maddi vəziyyətimi tam qaydaya salacağam, yeri gələndə də xalqın hesabına nə isə qazanacam. Son etibarı ilə xalqım mənə heykəl qoyacaq. Bu artıq milli ziyalı deyil. Bu cür xeyli misallar göstərmək olar. Çox hörmətli şəxsiyyətlər var ki, bu cür hərəkət edirlər. Xalqın çətin, ağır günündə onun bir dənə sözün demirlər, heç onun yaşantısını keçirtmirlər. Məncə, bu cür reallığın Azərbaycana dəxli yoxdur. Amma hər halda dünya inkişaf elədikcə, bu növ ziyalılıq məncə aradan qalxacaq. İndi biz bəzən belə də izahat veririk ki, ziyalılıq odur ki, çox ortada olmayasan, çox görünməyəsən. İndi cəmiyyət ziyalılıqdan daha çox aristokratlıq missiyasına çalışır.

- Nizami müəllim, mədəniyyət və cəmiyyət barədə fikirlərinizi bilmək istərdik. Azərbaycanda kitab oxunmur, teatra gedən azdır, kinoteatrlara axın yoxdur. Amma insanlar mədəni görünmyə çalışırlar. Sizcə, bizim cəmiyyətin mədəni kriteriyaları necə yaranır?

- Bu çox mürəkkəb məsələdir. İnsan kitab oxumalıdır. Çox nüfuzlu bir insan, bir şəxsiyyət haqda deyilsə ki, o kitab oxumayıb, həmin hörmətli şəxs istər-istəməz gözdən düşəcək. Amma hər dövrün də öz kitabı var. Özünü ziyalı, aristokrat hesab edən hər bir insan dünyanın məşhur yazıçılarının əsərlərini oxumalıdır. Teatrlara getməlidir. İndi televiziyaya baxmayan insan təsəvvür etmək mümkün deyil. Dünyanın məşhur kinofilmlərini, film adamlarının ən azı tərcümeyi-halını bilmək lazımdır. Bəzən elə olur ki, mən tanıdığım bir insanın kitabını oxumuram. Çünki, bilirəm ki, bu cür düşüncənin sahibinin ağıllı bir şey yazmaq imkanı yoxdur. Yəni bu münasibətlər də mənə müəyyən informasiyanı verir. Bədii ədəbiyyat ən çox orta məktəbdə oxunur. Çox təəsüf ki, bizdə ilk vərdiş məhz orda yaranmır. İnsan tələbə vaxtında da müəyyən qədər oxuyur, amma işə başlayandan sonra kitab oxumaq məhdudlaşır. Sən əgər orta məktəbdə kitab oxumağa alışırsansa, sonradan nə qədər bu mümkünsüz olsa da, davam etdirirsən. İldə 2-3 əsər çıxa bilər, əlbəttə, onu da oxumaq mümkündür. Bu gün insanlarımız çalışırlar ki, çoxlu pul qazansınlar, daha çox məişətlərini təmin eləsinlər. Bizdə nədənsə belədir: Sən çox kitab oxuyan, müdrik, mədəni, ruhən səviyyəli ol, amma kasıbsansa, sənə heç kim ciddi baxmayacaq. Sovet dövründə isə əksinə, kimsə həddindən artıq dəbdəbəli, səliqəli geyinirdisə, ona pis baxırdılar. İndi isə kim daha bahalı, dəbdəbəli, şıq geyinirsə, o diqqət mərkəzində olur. Hamı da bilir ki, onun maddi imkanı yaxşdır, özü də bunu düzgün yolla qazanmayıb, amma çifayda, ona  qarşı fikir dəyişmir. Bu təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın hər bir yerində var. Mümkün qədər o maddiyyata maraq var. Sovet dövründə bunun qarşısı zor üsulları ilə alınırdı. Rejimin təzyiqi ilə insanlara başa salınmışdı ki, insanın dəyəri əsasən onun mütəvaziliyində, onun aza qane olmasındadır. Bilmirəm, bir məclisə məclisin xatirinə yox, özünü göstərmək üçün gedən, təmtəraqlı görünmək, müxtəlif yollarla professor olmağa çalışan insanlara aristokrat kimi baxmaq nə dərəcə düzgün olardı.

-  Son zamanlar Təhsil Nazirliyi ilə TQDK arasında “söz müharibəsi” kəskinləşib. Cəmiyyətin təhsil bazası və onun məsuliyyəti  birmənalı olaraq bu qurumların üzərindədir. Amma söz atışması rəngləri tündləşdirmirmi? Fikrinizcə, bu qururmların birləşdirilməsi imkanları varmı?

- Bilirsiniz, bu problemlər var. Bir vaxtlar Təhsil Nazirliyi ilə TQDK arasında polemika getmirdi. Yəni yaxın müzakirələr aparılmırdı. Hər bir qurum öz işi ilə məşğul idi. Bu iki qurum arasında münasibətdə bir sərinlik, hətta, müəyyən mənada diplomatiya var idi. İndi çox yaxşı ki, bu qurumlar arasında sıx əlaqələr, yaxınlaşmalar yaranır. Ortada olan məsələlər ilk növbədə müzakirlərdən keçməlidir. Təbii ki, dərslik proqramları Təhsil Nazirliyinin ixtiyarındadır. TQDK ancaq bu dərsliklərdə olan məlumatları yeni metodlarla, üsullarla test texnologiyasını onu uyğunlaşdırmaqla məşğuldur. Yəni əlavə məlumat vermir. Mən bir çox Azərbaycan dilində dərsliklərin hazırlanmasında iştirak etmişəm. Biz bu dərslikləri şifahi və yazılı imtahan üçün hazırlayırdıq, bu test imtahanı üçün nəzərdə tutulmurdu. Təbii ki, biz artıq bu üsulla hesablaşmalıyıq. Bu üsul bizim təhsil sistemimizə daxil olub. Hər iki qurum ancaq iddialarla hərəkət eləsə, əlbəttə, bu da bizim təhsilimiz üçün ciddi problemlər əmələ gətirə bilər. Müzakirələr nə qədər gərgin olsa da, bu yaxınlaşma çox yaxşı haldır. Məncə, hardakı mübahisəli məsələlər var, orda ortaq məxrəcə gəlinəcək. Orta məktəbdə deyək ki, şagird yaxşı təhsil ala bilmir, TQDK ondan imtahan götürür. Orda müəyyən formal qiymətləndirmələr olur. Onu orta məktəbdə də eləmək olar. Türkiyənin təcrübəsini götürsək, onda məktəblərdə tez-tez, hər rübdə bir dəfə şagird testdən keçirilməlidir. Testə uşaqlarımız alışmalıdırlar. Burda bir repititor məsələsi də var. Bu da Türkiyə təcrübəsində çoxdandır var. Yəni bu sistemə qarşı çıxmaq, onunla razılaşmamaq və belə düşünmək olmaz. Şagirdlərin hərəsinin öz səviyyəsi, qavrama forması var. Nəticə etibarı ilə Təhsil Nazirliyi ilə TQDK-nın bir yerdə işləməsi çox vacib bir məsələdir. Bu problemlər, bir yerdə müzakirə olunmalıdır. Tənqid eləməyin nə xeyri var ki... Burada da təkliflər verilməlidir. Məncə bütün bu münasibətlər məktəbin, şagirdlərin xeyrinə olmalıdır. Yaxınlaşmaqdan başqa yolu yoxdur.

-  Repititorluq deyirsiniz yaxşıdır, amma Bakıda elə məktəblər var ki, orada tədrisin səviyyəsi yüksəkdir və şagirdlər burada elmin imkanlarına heç də pis yiyələnmirlər. Bəlkə məktəbin və müəllimin umumi durumu “kənarda oxumağı” belə populayrlaşdırıb?

- Bəli, Azərbaycanda, Bakının özündə də elə orta məktəblər var ki, orda çox da repititora ehtiyac yoxdur. Hər adam da repititorun haqqını ödəyə bilmir axı. Azərbyacandakı Türk məktəblərini bitirənlərin əksəriyyəti repititorsuz ali məktəblərə daxil olurlar. Burda həm müəllimlərin təhsil səviyyəsi ilə bağlı problem ola bilər, müəllimlərin maddi təminatının aşağı olması ilə bağlı ola bilər. İlk növbəqə bu problemləri aradan qaldırmaq lazımdır. Məncə, intensiv bir sistem olmalıdır ki, şagirdi maraqlandırsın. Əgər bütün bunlar şagirdi maraqlandırmayanda heç nə alınmayacaq. Məktəbdə şagirdi işlətmək lazımdır. Mən Parisdə olanda gördüm ki, Luvr sarayında orta məktəb  uşaqları gəlib ordakı abidələrin şəkillərini çəkirlər, məlumat toplayırlar. Orda bir ünsiyyət mühiti yaradılır. Şagirdin şagirdlə ünsiyyətli çox əhəmiyyətlidir. Yoxsa bizdə orta məktəbin son sinif şagirdi məktəbə getmirsə, müəllim yanına gedirsə, onun biliyi də olmayacaq, müqayisə imkanı olmayacaq.

- Azərbaycanda orta məktəbi bitirən kimi ali məktəbə üz tuturlar. Məsələn, ötən il təkcə Bakıda orta məktəbi bitirən şagirdlərin 98 % ali məktəbə qəbul olmaq üçün sənəd veriblər.
Bakıda tikilən binalarda isə peşəkar bənna, suvaqçı, malakeş, dülgər, qaynaqçı yoxdur... Onlar sadəcə olaraq mövcud deyillər. Nəhəng tikintilər həvəskarların üzərində qalıb. Bu normaldırmı?

- Bizim gənclərimiz ya valideynin təzyiqi ilə, ya da cəmiyyətin ümumi təzyiqi ilə ali təhsil almağa can atırlar. Onların mütəxəssis olmaq maraqları xeyli azdır. Əvvəllər, Sovet dönəmində də belə olub. Burda əsas “camaatdan geri qalma” prinsipi əsas götürülür.  

- BP şirkəti 4 ildir ki, su altında qaynaq işi apara bilən  yerli çilingər axtarır. Əmək haqqı da 5 min dollar. Tapa bilmirlər...

- Təbii ki, bu da bizim əsas problemlərimizdəndir. Bununla bağlı hazıda işlər görülür. Xüsusən turizmlə bağlı məktəblər açılır. Onu da deyim ki, bu sahəyə gərək tələbat olsun ki, iş görülsün. Məsələn, universitetləri bitirib iş tapa bilməyən nə qədər insan var...
Odur ki, bizdə son zamanlar çalışırlar texniki məktəbləri, çox böyük intellekt tələb eləməyən xüsusi xidmət sahələri yaradılsın. Bu məktəblər olmalıdır ki, bu problemlər aradan qalxsın.

Elşad Eyvazlı
Xaqani Səfəroğlu