Modern.az

Türk dünyagörüşündə Turan və İran - III YAZI

Türk dünyagörüşündə Turan və İran - III YAZI

Ədəbi̇yyat

10 Dekabr 2016, 10:32

Dos., Dr. FaiqQəzənfəroğlu

XIX əsrdən başlayaraq Əhmənilər və Sasanilər hakimiyyətlərini ideallaşdıran farsdilli dini və qeyri-dini ideoloji qüvvələr, eyni zamanda burada yaşayan türklərin farsdan dönmə olması təbliğatını da aparmışılar. XIX əsrdə Azərbaycan Türk aydınları arasında “iranlılığ”ın ən böyük təbliğatçısı olan Mirzə Fətəli Axundzadə Qacar şahzadələrini belə inandırmağa çalışırdı ki, Qacar soyu Türklərdən çox İranla ya da farslarla bağlıdır. Bu anlamda özünü də “Farsdan dönmə Türk”, “zahirən Türk” kimi qələmə verən Axundzadə birmənalı şəkildə ömrünün son çağlarında “irançılığın” ideoloqu olmuşdur. Güney Azərbaycanda Axundzadənin “İran və İranlılıq” təbliğatının ilk davamçılarından biri Zeynalabdin Marağayi olmuşdur. O da, “İbrahim bəyin səyahətnaməsi” əsərində “İran” və “İranlılıq” ideolojisini eynilə təbliğ etmişdir.

XX əsrin birinci rübündə də Qacarların sonunun gəlməsində çar Rusiyasıyla İngiltərənin hərbi, iqtisadi müdaxilələri, o cümlədən şiə məzhəbçiliyi ilə yanaşı, “İran” və “iranllılıq” ideolojisi də mühüm yer tutur. Hər halda vaxtilə İslam dinində şiə məzhəbçiliyi adı altında Qacarlarda dini hakimiyyəti mənimsəyən farsdillilər, Əhməd şah Qacarın hakimiyyəti zamanında (1909-1925) “İran” və “iranlılıq” ideolijisiylə də siyasi hakimiyyətə ələ keçirməklə bütövlükdə Türk dövlətini tamamilə qəsb etməyə başladılar. Belə ki, Qacarların sonuncu şahının ağalığı zamanında farsdilli dini və qeyri-dini qüvvələr şiəçiliklə yanaşı, “İran” və “İranlılıq” ideolojisini ön plana çıxarmaqla Türk ulusunun üzərində qorxunc bir oyun oyanamışdır.

Əvvəllər Türklərlə “şiəçilik” dini ideolojisi adı altında “din-məzhəb qardaşlığı” edən farsdillilər, bu dövrdən başlayaraq “İran və İranlılıq” adı altında ortaq vətən və ortaq dövlət ideyasını daha da yayğınlaşdırdılar. Burada əsas məqsəd türkləri din-məzhəb adı altında istismar etdiklər kimi, eynilə ortaq dövlət ya da vətən ideyasıyla ulusal hədəflərdən yayındırmaq idi. Çox yazıqlar olsun ki, Sabirin təbrincə desək (1907-ci il, “Molla Nəsrəddin” jurnalı), əsrlər boyu müxtəlif dini, qeyri-dini inanclara görə bir-birinə düşmən kəsilən, həmin inanclar uğrunda savaşan türklər (Şah İsmayılla Sultan Səlim, Çingiz xanla Məhəmməd Şah Xarəzm, Cahan şahla Uzun Həsən, Əmir Teymurla İldırım Bəyazid və başqaları kimi) bu dəfə də Türklüklə Turanlılığı bir kənara qoyub “osmanlılıq” ya da “iranlılıq” üçün mücadilə aparırdılar:

İndi yenə var tazə xəbər, yaxşı təmaşa,
İranlılıq, osmanlılıq ismi olub ehya,
Bir qitə yer üstündə qopub bir yekə dəva,
Meydan ki, qızışdı olarıq məhv sərapa...

Beləliklə, 1909-1925-ci illərdə Qacarlarda mövcud olan hökumətlər, siyasi partiyalar, ictimai təşkilatlar, mətbuat orqanlarının əksriyyətində “İran” və “iranlılıq” fikri hakim kəsilmişdi ki, onların sıraları arasında tanınmış Azərbaycan Türk aydınları da var idi. Bu cür düşünən Türk aydınları hesab edirdilər ki, türklərin əldə etdiyi uğurlar yalnız onlara deyil, eyni zamanda türklər və farslar üçün “ortaq yurd” olan “İran”a, “iranlılığ”a xidmətdir. İlk vaxtlar “İran” və “İranlılıq” məsələsini yetərincə dərk etməyən bəzi Türk aydınlarımızın (Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə və b.aoğlu, M.rqanlarınıkündən baş.layaraq ) Qacarlardakı türklərin Turan və Türklük deyil, “İran” və “iranlılıq” üçün savaşmalarını təbii qarşılamalarını anlayırıq. Çünki onlar məsələnin əsil mahiyyətindən xəbərsiz olduqları üçün, daha çox Qacarların yeniləşməsinə, yəni parlamentli və konstitusiyalı dövlətə çevrilməsinə diqqət yetirirdilər. Bu yeniləşmə prosesində də “İran” və “iranlılıq” ideolojisinin Qacarlar dövlətinin tərkibində yaşayan bütün ulusları bir arada tuta biləcəyinə inanırdılar. Bu anlamda Rəsulzadə “İran türkləri” məqaləsində türklərin əldə etdiyi uğurları qələmə aldıqdan sonra, onu da qeyd edirdi ki, türklərin bu uğurları türklükdən çox “İran” və “iranlılıq”la bağlıdır: “Türk devrimçiləri, Türk elçiləri, Türk qurumları dediyimizdə bunların ancaq türklük üçün çalışdıqları düşünülməsin. İranın  Türk anayasaçıları türklüklərini düşünməmiş, bütün igidliklərini ancaq iranlılıq, ortaq yurd üçün etmişlər!”.

Ümumiyyətlə, ilk dövrlərdə düşmən ideologiyaların təsiri altında Rəsulzadə “İran milləti” və “İranlılığ”ın əsil mahiyyətini dərindən anlaya bilməmişdir. Buna görə də, Rəsulzadə istər 1905-1908-ci illər Bakı, istər 1909-1911-ci illər Tehran, istərsə də 1911-1913-cü illər İstanbul mətbuatında Qacarlarla ya da Güney Azərbaycan türkləriylə bağlı yazdığı məqalələrində “İran milləti”, “İran hürriyyəti”, “İran inqilabı”, “İran və iranlılar”, “iranlı” hətta, “iranlılıq” kimi anlayışları türklüyə, türkçülüyə zidd kimi görməmişdir. Üstəlik, Rəsulzadə və digər bəzi türk aydınları “İran türkləri”, “İran Azərbaycanı” kimi yanlış anlayışların dövriyyəyə girməsində də müəyyən rol oynamışlar.

Rəsulzadə yalnız sonralar anladı ki, türklərələ farsların üşün “ortaq yurd” hesab etdiyi “İran”, ortaq ideologiya saydığı “iranlılıq” üçün savaş türklərə fəlakətdən başqa heç nə verməmiş, bundan qazanan yalnız farsdillilər və onun havadarları olmuşdur. Bizcə, bunu anlamağın nəticəsi idi ki, Rəsulzadə “Əsrimizin Səyavuşu” əsərində (1920) türklərin idealı kimi Turançılığı təbliğ edərək, ən əsası da Turanın mərkəzi kimi Azərbaycanı göstərmişdir. Rəsulzadənin uzaqgörənliyi ilə 1918-ci ildə Azərbaycan türk torpaqlarının yalnız bir hissəsində qurulan Türk dövlətinin “Azərbaycan” adlandırılması da, “İran” və “İranlılığa” qarşı yönəlmişdi. Çünki Rəsulzadə sonralar yaxşı dərk etmişdi ki, Türklərin gələcəyi “İran” və “İranlılıqla” deyil, Türk mərkəzli Azərbaycan və Turanlılıqla bağlıdır.

Rəsulzadədən öncə “İran”, “İranlılıq” məsələsində aşağı-yuxarı eyni yanlışlığı başqa bir Türk aydını Əhməd bəy Ağaoğlu da etmişdi. Özəlliklə, Ağaoğlu 1890-cı illərdə “İran mədəniyyətinə”, şiəçilik məzhəbinə aludə olmuşdur. O, bu dövrdə Parisdə, daha sonra tərcümə olunaraq Tiflisdə nəşr olunan “İran cəmiyyəti” başlıqlı silsilə məqalələrində üç məsələyə 1) İslam aləmi, 2) İran cəmiyyəti, 3) şiəlik xüsusi diqqət yetirmişdir.

Ümumiyyətlə, bu məqaləsində Ağaoğlu göstərir ki, İslam aləminin nicatı olan İran Fransanın Avropada oynadığı rolu oyanayaraq özünü yeniləşdirməyə çalışan Türkiyəni qabaqlayacaqdır. Bu anlamda  ingilislərin İrana toxunmasını onlar üçün bir bomba təhlükəsi kimi xarakterizə edən Ağaoğlu hesab edir ki, İran üçün şiəlik məzhəbi ya da şiə təmayüllü ruhanlik institutu heç də gerilik hesab oluna bilməz. Ağaoğlu yalnız sonralar qismən 1895-ci ildən, özəllklə də 20-ci əsrin başlarında irançılıq, şiəçilik hislərindən tamamilə uzaqlaşaraq “İslam birliyi”, Türk birliyi, Turançılıq ideyalarının ideoloqlarından birinə çevrilmişdir.

XIX-XX əsrlərin qovşağında Rəsulzadə, Ağaoğlu və başqa aydınlarımızla müqayisədə “İran”, “İranlılıq” ideolojisinin əsil mahiyyətinə daha çox yaxınlaşan Türkçülük, Turançılığın ideoloqu Əli bəy Hüseynzadə olmuşdu. Doğrudur, o da, digər Türk aydınları kimi qavram olaraq bu ölkədən bəhs edərkən Qacarlar, Əfşarlar, Səfəvilər, Səlcuqlarla yanaşı, onlara adekvat olaraq “İran”, “İran milləti”, “iranlı”, “İran tarixi” anlayışlarından da istifadə etmişdir. Həmin dövrün təbliğatının nəticəsi olaraq, digər aydınlarımız kimi bu anlayışlardan istifadə edən Turançılığın ideoloqu bununla yanaşı, bir Türk aydını olaraq “İran”a, “İran millət”inə olan sevgisinə aydınlıq gətirməyə çalışmışdır: “Bizim kimi ümum sair türklərin İrana olan məhəbbəti İranın şimalən həm türk, həm müsəlman, cənubən də ancaq müsəlman bulunduğu üçündür, yoxsa sadə farslıq üçün deyildir. İran farsları ilə bərabər bədəni-ümumi İslamda bir üzv buludnuqca bizim ona riayətimiz bir kamaldır. Lakin farslar İranı özləri ilə bərabər vücudi-İslamdən ayrı bir şey hesab etməyə və məzahibi-islamiyyənin heç birinə qənaət etməyərək, yenidən Zərdüştü “təqdisə” və mədəniyyətini əhyaya qalxışdıqca bizim onlarla heç bir əlaqəmiz olamaz. “Füyuzat”ın tutduğu yol türklük, müsəlmanlıq və avropalılıqdır. Türk hissiyyatı ilə mütəhəssis, İslam dini ilə mütədəyyin və Avropa mədəniyyəti-hazirəsilə mütəməddin olmaqdır. Yoxsa farslaşmaq, Zərdüştün sönmüş mədəniyyəti ilə mədəniləşmək deyildir. Şəhərimizdə farsi lisanında çıxaraq üstü örtülü bir Şərq bürokratiyası qoxusu nəşr edən “Həqayiq” məcmuəsi “Həblülmətin” cərideyi-mötəbərəsindən ibrət almalı idi, anlamalı idi ki, farslığın, fars lisanının, fars əfkarının meydani-ictahidi İranın cənubi ilə, Belucistan  və Hindistandır, yoxsa Azərbaycan, Qafqaz, Rusiya  və ələlümum Baykal gölündən Afrika səhrayi-kəbirinə qədər imtidad edən Türk aləmi-müəzzəmi deyildir”.

Birincisi, Hüseynzadənin bu fikirlərindən belə bir nəticə çıxartmaq olar ki, Türklərin, Türk aydınlarının “İran”a olan sevgisi “İran”ın şimalının türk-müsəlman, cənubunun (farsdillilərin) isə müsəlman olmasına görədir. Əgər farsdillilər nə zamansa müsəlmanlıqdan imtina edərək zərdüştlüyə dönərlərsə, türklər birmənalı şəkildə onlardan ayrılacaqlar. Başqa sözlə, Hüseynzadə “İran mədəniyyəti” adı altında zərdüştlük maskasına bürünmüş fars şovinistlərinə demək istəyirdi ki, farslarla türkləri bir arada tutan “ortaq vətən” ya da fars mədəniyyət, fars dini (zərdüştlük), fars dili deyil, İslam dini və İslam mədəniyyətidir. Əgər farslar türklərlə onları birləşdirən əsas bağdan – İslam dini və İslam mədəniyyətindən uzaqlaşıb fars dininə (Zərdüştlüyə), fars mədəniyyətinə üz tutmaq niyyətindədirlərsə Türklər onların yoluyla getməyəcəkdir, çünki türklərin öz yolu vardır. Hüseynzadə yazırdı: “İranın keçmiş xidmətlərini, qədim mədəniyyətini kim inkar ediyor? Ancaq bu gün hünər keçmiş ilə fəxr etməkdə deyildir, təzə bulunmaqdadır. Hal-hazırın və hətta istiqbalın mədəniyyət ləvazimatlarından bir şey əldə edə bilməkdədir. İranın keçmişdə gözəl ədəbiyyatı var idi. Lakin bu gün ədəbiyyatdan, mətbuatdan bir əsər görünmüyor. Bu yolda nə varsa türklərdədir.  Fars dili bir əsrdən bəri geriləməyə üz tutduğu halda (“Həqayiq”in dili də buna dəlil ola bilir) Türk dili gündən-günə tərəqqi etməkdədir”.

 “Atəşi-Zərdüştü heç bir vaxt təqdis edəmiyəcəyiz. Biz Zərdüştə Budda və Konfusi ilə bərabər ancaq hörmət edə biləriz” deyən Hüseynzadə şiəlik məzhəbinin də “İran”ın, fars mədəniyyətinin adına çıxılmasına qəti etiraz edirdi. O, yazırdı: “Şimdi, şiə məzhəbini burada zikr etməməkdən istidlal edə bilərəm ki, onu İran ixtiraatından ədd ediyorsan! Lakin yanılyorsan, zikr etdiyin dörd məzhəb ixtiraatdan mədud olmuyacağı kimi, şiəlik də nə ixtiradır və nə də İran ixtirasıdır. Haqq bildiyimizbu beş məzhəbin beşi də islamiyyətin ibtidayi –zühuruna qərib zamanlarda ya çox az sonra övsuq və o vaxt əldə bulunan mənbələrə istinadən ictihad təriqilə tə.əkkül etmiş məzhəblərdir. Ona görə də, ixtira deyil, ictihaddır!”.

İkincisi, Hüseynzadə farslara xəbərdarlıq edirdi ki, “İran” əsasən iki hissədən ibarətdir, onun da yalnız cənubunda farslıq, fars dili, fars mədəniyyəti hakimdir. “İran”ın şimalında, o cümlədən Azərbaycanda, Xorasanda isə türklük, Türk dili, Türk mədəniyyəti mövcuddur ki, bu da, Baykaldan başlayıb Afrika səhralarına qədər geniş bir ərazidə hökm sürən Türk aləminin (Turanın) ayrılmaz bir hissəsidir. Bizcə, Hüseynzadənin bu fikirlərində “ortaq yurd” məsələsi baxımından türklərlə farslar arasında bərabərlik işarəsi qoyulmaqla yanaşı, sonunculara hədlərini aşmaması tövsiyyə olunurdu. Başqa sözlə, “İran” adlandırılan bu ölkəyə farslardan bəlkə də çox Türklərin haqları olduğunu, eyni zamanda hər iki millətin öz dilinin və mədəniyyətinin olması da xüsusilə vurğulanırdı.

Gördüyümüz kimi, 19-20-ci əsrlərin qovşağında və sonralar bəzi Türk (Azərbaycan) aydınlarımız ilk baxışda “İran”ın ortaq yurd olması düşüncəsindən çıxış edib bu məmləkətdəki türklərin “İran”, “iranlılıq” üçün savaşmalarını məqbul görsələr də, sonralar türklərin idealı kimi yalnız Türklüyü, Azərbaycanı, Turanı hədəfləyiblər. Şübhəsiz, buna səbəb yalnız farsdililərin türklərə qarşı yürütdüyü qorxunc siyasət deyil, ən vacibi türklüklə farslılığın, turanlılıqla iranlılığın üst-üstə düşməməsi önəmli rol oynamışdır. Yəni tarix boyu türklər əsas ideal olaraq İran və iranlılığı deyil, Turan və Turanlılıq məfkurəsini mənimsədiyi üçün bununla bağlı  müəyyən anlaşmazlıq olsa da, əsil Türk aydınlarının gec-tez əsas hədəfə yönələcəkləri şübhəsiz idi.

 

Twitter
Sizə yeni tvit var
Keçid et
Ukraynadan Rusiyaya ardıcıl zərbələr: Vəziyyət kritikdir