Onu biz yalnız bir səs yazısı ilə tanıyırıq. Dövlət Səs Yazıları arxivinin kataloqunda 1068 nömrə ilə qeyd edilmiş bir üzlü qara rəngli valın yüz ildən artıq tarixi olduğu göstərilir. Riqanın “Qrammofon” firması tərəfindən yazılmış bu valın tarixi Azərbaycana gəlmiş və arxivin qonağı olmuş İngiltərənin Kral kitabxanasının fonoarxiv eksperti Uilyam Prentik tərəfindən tədqiq edilmiş və onun 1904-cü ilə aid olduğu bildirolmişdi. Səs yazıları üzrə mütəxəssis olan tədqiqatçı İngiltərədə saxlanılan xüsusi hazırlanmış musiqi kataloquna əsasən, bu qənaətə gəldiyini bildirmişdi.
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində bir sıra ölkələrin səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən qrammofon vallar fabriki təşkil olunmuş və bununla da səs yazma sənayesi inkişaf etməyə başlamışdır. Həmin illərdə “Qrammofon”, “Sport-Rekord”, “Premyer-Rekord”, “Pate”, “Ekstrafon”, “Nogin zavodu” fəaliyyət göstərmişdir. 1906-1910-ci illərdən başlayaraq, Riqada
“Qrammofon” ingilis səhmdar cəmiyyəti tərəfindən məşhur Azərbaycan xanəndələrinin – Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, İslam Abdullayev, Əbdülbaği Zülalov, Məcid Behbudov, Seyid Mirbabayev, Ələsgər Abdullayev və başqalarının səsi yazılmış qrammofon valları buraxılmışdır.
Azərbaycanın musiqi tarixində dövrünün elə ustad sənətkarları olub ki, onlarım ifaları əvəzinə, yalnız adları məlumdur. Onlar haqqında biz xatirələrdən, ayrı-ayrı insanların söhbətlərindən, bəzən də qohumlarından müəyyən məlumatlar ala bilirik.
Biz tara yeni nəfəs verən, özünküləşdirən, onu istədiyi səmtə yönəldən, üzərində dəyişikliklər edərək dizinin üstündən götürüb bir övlad kimi “bağrına basan” məşhur tarzən Sadıqcanın çalğısının, ifası ilə dinləyicilərini heyrətə gətirən Bülbülcanın ecazkar səsinin həsrətində olmuşuq. Bu ustad sənətkarların ifalarının köçürülməməsinə hələ də təəssüflənirik. Həmin sənətkarlar el şənliklərində, xalqın toylarında, məclislərində yaxından iştirak edər, onların ifalarına yüksək qiymət verən şəxslər tərəfindən mükafatlandırılırdı.
Bunlardan fərqli olaraq sağlığında geniş auditoriyalardan qaçan, xanların, bəylərin əmrlərini qəbul etməyən, yalnız kiçik, sadə bir məclisdə oturub ifası ilə ətrafındakıları heyrətə gətirən çənbərəkəndli, qalayçı oğlu “Qədirbala” təxəllüslü Əbdülqədir Ağacabbar oğlu Cabbarovdur. Əbdülqədir Cabbarovun necə bir sənətkar olduğu ondan bizə yadigar qalan yalnız bir valı olub.
Azərbaycanın xalq artisti, respublikamızın musiqi tarixində YUNESKO kolleksiyasında Azərbaycan xalq musiqisini yeganə təmsil edən Bəhram Mansurovun atası Məşədi Süleymanın Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində saxlanılan xatirələrindən oxuyuruq: “Badi-Kubədə Qədirbala (Əbdülqədir Cabbarov) yaxşı oxuyan olub. Özü də çənbərəkəndli (indiki Şəhidlər xiyabanı olan ərazi – A.K.) idi. Qalayçı idi. Çox güclü və çox yaxşı oxumağı vardı”.
Qədirbala gözəl səslə yanaşı həmçinin yaxşı daş yonardı. Onun yonduğu daşları kənardan bilinərdi. O dövrdəki evlərin əksəriyyəti bu gözəl sənətkarın əl işi olmuşdur.
Xanəndənin nəticələri ilə söhbətdən aydın olur ki, onun səsinin yazıya alınması öncədən dostları tərəfindən hazırlanmış maraqlı bir “ssenari” idi. Onu yaxından tanıyan qohumlar, dostlar, yoldaşlar göstərir ki, Qədirbalanı toylara, məclislərə aparıb oxutdurmaq müşkül məsələ idi. O, bir az təkəbbürlü idi. Dediyinin üzərində durardı. Onu oxutdurmaq üçün hər hansı bir yüksək rütbəli şəxslərin belə sözünə baxmazdı. Olduğu məclisdə oxumağına əmr edilərsə oranı hər an tərk etməyə hazır idi. Sonra həmin şəxsin “acığına” gedib başqa bir “məclisdə” saatlarla oxuyardı. Odur ki, həmin “ssenari”yə əsasən Əbdülqədirin şəxsiyyətinə və sənətinə yüksək qiymət verən dostlar onu gəzmək adı ilə Riqaya aparırlar.
Arxivlərdə saxlanılan xatirələrdən aydın olur ki, dostları Qədirbalanı həvəsləndirməkdən ötrü özləri bir-iki ağız deyirlər. Sonra isə heç nədən xəbəri olmayan xanəndəyə oxumağı təklif edirlər.
Xanəndə ətrafdakıların onu diqqətlə dinlədiklərini görüb cani-dillə “Heyratı” muğamını oxuyur. Bununla da xanəndənin Riqanın “Qrammofon –Rekord” firması tərəfindən səsi yazılmış bir üzlü qara val illərlə bu və başqa məkanlarda özünə yer tapsa da, son ünvanı Respublika Dövlət Səs yazılar arxivi olur.
Əbdülqədir Cabbarov tərəfindən ifa olunan və Dövlət Səs yazmalar arxivində mühafizə olunan val C.Qaryağdıoğlu, Seyid Şuşinskiyə aid olan səs yazılarından əvvəl olunduğu güman edilir.
Bu fikirlə razılaşmalı olsaq, o zaman Riqanın “Qrammofon” firması tərəfindən yazılmış Azərbaycan muğam ifaçılarının ən qədim valı “Qədirbala” təxəllüsü ilə tanınmış Əbdülqədir Kərbəlayi Cabbar oğlu Cabbarova məxsusdur.
Görkəmli muğam ifaçısı Əbdülqədir Cabbarov 30 iyun, 1906-cı ildə, 35 yaşında qətlə yetirilib.
“Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin şəhadətnaməsindən məlum olur ki, Bakı şəhər sakini Əbdülqədir Kərbəlayi Cabbar oğlu 30 iyun 1906-cı ildə vəfat etmişdir; beləki Ruhani idarısi-imzası və dövlət möhürü ilə faktı təsdiqləmişdir. Fevral/mart 5 1907-ci il, Tiflis №483. Rüsumu ödənilmişdir. Zaqafqaziya İdarəsi sədri –– Şeyxül-İslam A.Axundzadə, idarə üzvləri: Sultan Hüseynbəyov, Poladzadə katib; sənədi katib köməkçisi tərcümə etmişdir. Katib köməkçisi: V.Getman”.
Əbdülqədirin iki oğlu olub. Əbdülqədirin ölümü haqqında şəhadətnamədə oxuyuruq. Əbdülqədirin birinci arvadı Fatma xanımdan olan oğlunun adı Ağacabbar 1891-ci ildə və ikinci arvaddan olan oğlu isə Ağaqədir isə 1906-cı ildə atasının ölümündən sonra anadan olub. Muğam ustadın adını əbədiləşdirmək üçün ona atasının adını verirlər.
Böyük oğlu Ağacabbar Cabbarov şəhərin hörmətli kişilərindən sayılan Balaqardaşın qızı Asiya (1903-1981) xanımla ailə həyatı qurub. Bu qadından Fatma (1920-1981 Azərbaycan radiosunun ilk diktorlarından olmuş, respublikanın xalq artisti), Şəfiqə (1925-1968) adlı qızları, Ramiz adında oğlu dünyaya gəlib. Ramiz müharibədən qayıtdıqdan sonra xəstələnmiş və 1955-ci ildə dünyasını dəyişmişdi.
Təəssüf ki, Əbdülqədir Cabbarovun ikinci oğlu Ağaqədir haqqında hələki heç bir məlumat əldə edə bilməmişik.
Aslan Kənan,
araşdırmaçı
