Sadiq Şamilov: "Azərbaycanda elm zəifdir"
"Yeni "Big Bang" ola bilər"
Modern.az saytının elmi mövzuda silsilə müsahibələri davam edir. Budəfəki qonağımız elektrik-elektronik mühəndisi və fizik Sadiq Şamilovdur.
-Sadiq bəy, öncəliklə özünüz haqqında qısa məlumat verin. Bildiyimə görə, Türkiyədə təhsil alırsınız.
-Bəli, Türkiyədə, Sakarya Universitetində elekrik-elektronika mühəndisliyi üzrə təhsil alıram. Artıq 3-cü kursdayam. Bundan öncə Qafqaz Universitetində təhsil almışam. Ancaq 1-ci kursu bitirib oradan ayrılmışam.
-Azərbaycanda elmi hərəkatla Türkiyədəki elmi institutlar arasında fərq dərindir. Bunun üçün sübut lazım deyil, artıq deyərdim ki, bu, aksiomadır. Siz necə düşünürsünüz?
-Təbii ki, fərq böyükdür. Azərbaycanda elm çox arxa plandadır. Bunun bir çox səbəbi var. Mənə görə əsas səbəblərdən biri odur ki, Azərbaycanda hər kəs pul qazanmağa çalışır. Pul olduğunda özlərini əla hiss edirlər. Təbii ki, pul yaxşı şeydir, ancaq hər şey pul deyil. Bundan başqa da şeylər var. Elm isə mənfəət güdülmədən davam edən bir prosesdir. Elmə özünü verməlisən ki , nəsə bir nəticə əldə edəsən. Türkiyədə Azərbaycana görə bu işlər yaxşıdır. Ən azından liseylərdəki uşaqları müxtəlif yarışlara qatılmağa və layihələr yaratmağa ta lisey zamanından təşviq edirlər. Və müxtəlif qrantlar verilir.
Bu da onları həvəsləndirir. Beləcə bu uşaqlar daha da yaxşı şeylər etməyə çalışırlar. Universitetlərin də rolu burada böyükdür. Burada universitet müəllimləri tələbələrlə dost kimidirlər. Özümüzdən bilirəm. İsdədiyimiz kimi yanlarına girib-çıxırıq, söhbət edirik, fikirlərimizi bölüşürlər. Təkcə mən bu keçdiyim il 4 layihədə yer aldım və həvəslə çalışdıq. Bunların hamısı TUBİTAK təsdiqli idi. Azərbaycanda isə bu işlər nə dərəcədədir, özünüz bilirsiz. Həvəs, istək olmasa, bu işlər olmur. Ona görə Azərbaycanda elm zəifdir.
Ancaq son illər ərzində böyük işlər görüldü. Burada əsas iş sosial şəbəkə üzərindən oldu. Elmi saytlar quruldu, gözəl məqalələr yazıldı, Kvant fizikası üzrə seminarlar və sairə oldu. Ümid edirəm ki, bizdə də düzələcək.
-Fizika, fizika qanunları haqqında bilgilərinizi sosial şəbəkələrdə paylaşırsınız. Fizikada ən çox sevdiyiniz qanun hansıdır? Hansı ki, həmin qanun bütün sistemi əhatəli olmasa da, ümumi təsəvvürlərlə izah etsin. Varmı belə bir ümumiləşmiş qanun? Ancaq bildirim ki, mən Hər Şeyin Nəzəriyyəsini nəzərdə tutmuram.
-Düzü bu sual biraz çətin oldu. Çünki fizikada olan qanunların hamısı bir-birindən gözəldir və cəlbedicidir. Hər qanun müəyyən şeyləri izah edir və bu qanunlar əsasında riyazi modellər qurulur, tətbiq edilir. Ancaq mənim ən çox sevdiyim termodinamika qanunlarıdır. Xüsusilə də termodimanikanın ikinci qanunu. Bu qanunun yeri mənim üçün tam başqadır. Demək olar ki, hər kəs termodinamikanın ikinci qanunundan xəbərdardır. Ancaq bu qanun haqqında qısa məlumat vermək istəyirəm.
Termodinamikanın ikinci qanununda deyilir ki, qapalı sistemdə baş verən bütün istilik prosesləri üçün entropiyanın artması zəruridir; qapalı sistemin entropiyasının mümkün maksimum qiyməti -kəmiyyəti istilik tarazlığında əldə olunur. Buradan entropiyaya diqqəti yönəltmək istərdim. Entropiya ümumilikdə nizamsızlığın ölçüsü kimi qəbul edilir.
-Əslində termodimanikanın ikinci qanunu ilə bağlı sualım olacaq, amma siz fikrinizi tamamlayın, sonra o mövzuya yenidən qayıdacağam.
-Buna görə kainatda hər şey nizamsızığa doğru gedir. Entropiya daim artır və artmalıdır da. Yəni hər şey xaosa sürüklənir. Əksi düşünülə bilməz. Entropiya və ya ikinci qanun barədə günlərcə danışmaq olar, ancaq bu qanun barədə son sözləri bu cür bitirmək istəyirəm: Priqojin özünün mühazirələrindən birində (1977-ci ildə) deyib: “Elm tarixində termodinamikanın II qanunu izah etməli olduğu hadisələr çərçivəsindən kənara çıxaraq, elmdə görkəmli rol oynadı. Onu demək yetər ki, Blosmanın kinetik nəzəriyyə sahəsindəki işləri, Maks Plankın şüalanmanın kvant nəzəriyyəsi və Enşteynin spontan emissiya nəzəriyyəsinin əsasında termodinamikanın II qanunu durur”.
-Sadiq bəy, sizin Kvant mexanikası haqqında çıxışlarınıza qulaq asmışam. Bir özəlliyinizi deyim ki, ən mürəkkəb nəzəriyyəni çox sadə izah edirsiniz. İndi xahişim budur ki, elə bir izah verəsiniz ki, hamı oxuyub anlasın və elmi mülahizələrdən həzz alsın.
-Öncəliklə izlədədiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Bacardığım qədər qısaca məlumat verməyə çalışacağam.
Kvant fizikası, mikrodünyamızın fizikasıdır. Kvant fizikası kəşf edilənə qədər Nyutonun klassik fizikası hökmranlıq edirdi və makrodünya üçün bu qanunlar tam olaraq ödənirdi. Ancaq bu qanunları mikroaləmə - atomlara, atomaltı zərrəciklərə - tətbiq edərkən bir sıra problem çıxdı ortaya. Və fiziklərə yeni qanun lazım idi. Nyuton fizikasının yanına Maksvelin Elektromaqnit nəzəriyyəsi ilə də bəzi uyuşmazlıqlar oldu. Kvant fizikasının yaranmasında əsas təkan, Qara cisim şüalanması, fotoelektrik kimi hadisələr durur. Klassik fizika bunları izah etməkdə çətinlik çəkirdi. Tam mənasında Kvant fizikası işıq üzərindən yola çıxaraq edilən təcrübələr əsasında daha da möhkəmləndi və adı da ordan gəldi. Kvant kəlməsi “ Nə qədər”, “Paket”, ”Porsiya” anlamına gəlir. 1900-ci ildə Maks Plank, 1905-ci ildə də Albert Eynşteyn sübut etdi ki, işıq adı verdiyimiz foton seli (Foton işığı daşıyan zərrəciklərdir – A.K) kəsilməz, yəni birbaşa arasıkəsilməz deyil də, porsiya şəklində - kvantlar şəklində yayılır. Və hər porsiyanin enerjisi Plank sabiti ilə tezliyin hasilinə bərabərdir.
Daha sonra isə bu nəzəriyyə Kvant fizikası və ya Kvant mexanikası adını aldı və tarixə adını yazdırdı. Fizikanın bu qolu möhtəşəm alimlərin çiyinlərində dayanır. Plank, Eynşteyn, Nils Bor, Ervin Şrödinger, Heyzenberg, Dirak və sair nüfuzlu elm adamları Kvant fizikasına tamam başqa yön verdilər. Yəni, öncədən bilinən klassik fizika qanunlarına görə makrodünyada bir cismin sürətini biliriksə, onun yerini öncədən təyin edə bilərik. Koordinatlarını dəqiqliklə deyə bilərik. Ancaq Kvant fizikasında görüldü ki, bu deyilənlər atomların dünyasında ödənmir.
Heyzenberg göstərdi ki, əgər əlimizdə bir zərrəcik varsa, onun sürətini və koordinatını dəqiqliklə ölçə bilmərik. Sürətində ölçmə apardığımız zaman koordinatı dəyişəcək və ya əksinə. Bu deyilənlər Kvant fizikası tarixinə Heyzenbergin “Qeyri Müəyyənlik Prinsipi” kimi yazıldı. Buradan isə başqa nəticələrdə əldə edildi və əsas problemin ölçmə olduğu müəyyənləşdirildi. Ölçmə Kvant fizikasında başlıca problemdir. Videoda dediyim kimi, əgər bir Kvant fizikinin gözündə qorxu görmək istəyirsinizsə, ona bu sualı verin: “Mənim üçün atomu ölç!”. Bu onu çox qorxudacaq, çünki atomu ölçmək mümkün deyil. Atomlar hər yerdədir, həm də heç bir yerdə deyil.
-Maraqlıdır və bir az fantastik səslənir.
-Bu qulağa fantasktik gələ bilər, ancaq belədir. Superpozisiyaya görə atomlar biz baxmadığımızda dalğa halında olaraq bütün mümkün ehtimallar çərçivəsində hər yerdədirlər. Ancaq biz onlara baxdığımız əsnada, daha doğrusu ölçdüyümüz zaman tək bir yerdə olurlar. Bütün mümkün hallar bir halda cəmlənir və biz onları görürük, hesablayırıq. Kvant mexanikasına bəzən atomaltı zərrəciklərin dalğa mexanikası da deyilir. Çünki atomaltı zərrəciklərdə hər şey dalğa xüsusiyyəti göstərir. Bunun da hesablaması Şrödingerdən gəldi. O, Kvant mexanikası üçün dalğa funksiyasının tənliyini hesabladı və elmə daxil etdi. Şrödingerin tənliyi olaraq da yaddaşlarda qaldı. Bu tənliyi həll edərsək, əlimizdə olan zərrəciyin dalğa funksiyasını əldə etmiş olarıq. Daha sonralar Yunqun cüt yarıq təcrübəsi gəldi və bundan sonra Kvant fizikası tam təsdiqini tapdı. Ümumilikdə götürsək, Kvant fizikasının təməlində ehtimallar yatır. Bəzi ədəbiyyatlarda hətta Ehtimal nəzəriyyəsi adı belə verildiyini oxumuşam. Yəni yuxarıda söz etdiyim Dalğa Funksiyası içində sistemin bütün ehtimallarını saxlayır. Və bir sual verdiyimizdə ən çox başvermə ehtimalı olan cavabı alırıq. Yəni Kvant mexanikası bütün ehtimalları hesablamağa və onların içindən ən mümkün olanı görməyə bizə az da olsa imkan verir. Günümüzə qədər keçdiyi bütün sınaqlardan üzüağ çıxan Kvant fizikası çox həssas çalışan cavablar əldə etməyə bizə imkan verir. Kvant fizikası çox sonralar Kvant elektrodinamikası, Kvant rəng dinamikası, Kvant kimyası kimi cürbəcür qollara ayrılmışdı və hər biri özlüyündə tam başqa və əsrarəngiz bir aləmdir.
-Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsində Günəşin işığın trayektoriyasını dəyişdirdiyi bildirilir. Misal üçün, bir işıq Günəşin yaxınlığından keçirsə, o, əyilməyə məruz qalır. İndi bu nə deməkdir? Nyutonun qravitasiya qanunu kosmosda, Günəş ətrafında işləmir? Yoxsa həmin işığın istiqamətinə təsir edən elə cazibə qüvvəsidir?
-Sualı cavablamazdan əvvəl bir nüansa toxunmaq istəyirəm. Hamı elə düşünür ki, Eynşteyn gəldi və Nyuton fizikasını tamamən səhv çıxardı. Xeyr, elə deyil! İlk olaraq bilmək lazımdır ki, bütün makrodünya qanunları Nyutonun klassik fizika qanunlarına tabedir. Ancaq Eyşteyn Nyutonun cazibə qanununa yeni bir baxış gətirdi. Nyutona görə almanın yerə düşmə səbəbi Yerin cazibəsi nəticəsində baş verir. Yəni Yer almanı özünə çəkir və alma yerə düşür. Ancaq Eynşteyn apardığı müşahidələr və hesablamar nəticəsində gördü ki, kosmos heç də düz deyil. Böyük kütlələr fəza-zamanda büküşlər, çökəkliklər yaradır. Və işığın əyilməsi də bunu sübut etdi. Çünki Günəş bizim sistem üçün ən böyük ulduzdur. Və ən böyük kütləyə sahib olduğu üçün öz ətrafında daha böyük çöküntü yaradır. Və bu sayədə də işıq əyilməyə məruz qalır. Eyşteyn bunu müəyyən etdi ki, cazibə qüvvəsi fəza-zamanı bükür. Yəni almanın yerə düşmə səbəbi yerin cazibəsi deyil, fəzanın bükümlü olub onu yerə doğru sıxmasıdır. Yəni bir baxıma fəza bizi başımızdan yerə doğru sıxır.
-Bəs bu deyilənlərin baş vermə mexanizmi necədir? Böyük kütlə fəza-zamanı necə bükür?
-Burada yenə də işin içinə kütlə çəkim qüvvəsi gəlir. Böyük kütlələr öz ətrafını bunun sayəsində bükür və işıq da əyilməyə məruz alır. Fəza-zaman bükülmüş olur. Yəni Nyuton mexanikası səhv deyildi, sadəcə daha da inkişaf etdirilməyə ac idi ki, bunu da Albert Eynşteyn etdi. Bunu da əlavə edim ki, bəli, Nyuton mexanikası qanunları böyük sürətlər üçün ödənmir. Böyük sürətlər üçün Yenə də Albert Eynşteynin Nisbilik nəzəriyəsi istifadə edilir. Günümüzün alimləri də zatən buna çalışırlar. Kvant fizikası ilə Nisbilik nəzəriyyəsini birləşdirib tək bir nəzəriyyədə cəmləşdirmək istəyirlər. Bunu başqa yerlərdə bu cür də oxuya bilərsiz: Kvant fizikası ilə kütlə çəkim nəzəriyyəsinin birləşdirilməsi. Bunu etdiklərində hər şeyi açıqlayacaq bir tənliyə sahib olacaqlarını düşünür alimlər.
-Fəza və zaman dinamikdir. O da bəllidir ki, kainatın müxtəlif yerlərində zaman fərqlidir. Misal üçün, Günəşdən yerə baxsaq, biz yerdə 8 dəqiqə sonranı görərik. Bəs zaman nə vaxtsa, kainatda vahid olubmu? Yoxsa, kainatın təkamülü ilə zaman da öz axarını dəyişib?
-Zaman heç də göründüyü qədər sadə anlayış deyil. Son illər ərzində aparılan araşdırmalara görə zaman artıq fenomen, illüziya halını alıb.
Qayıdaq sualınıza. Bəli, biz Günəşə baxarkən onun 8 dəqiqə əvvəlki şüalarını görürük. Ancaq bu məsafə ilə bağlı bir şeydir. Günəşdən bizə olan məsafə çox böyükdür və işıq sürəti də saniyədə 300 min km/saniyə olduğundan bizə gəlib çatana qədər 8 dəqiqə keçir. Ancaq bu o demək deyil ki, zaman hər yerdə fərqlidir. Bu, sadəcə zamanın nisbiliyidir. Böyük sürətlər, yəni, işıq sürətinə yaxın sürətlər, zamanın daha ləng axmasıdır. Məşhur Əkizlər paradoksundakı kimi . Yəni zaman özü-özlüyündə nisbidir. Kainata bağlı olaraq dəyişmir bu hadisə. Kainatda zamanın nə vaxtsa nə cür olduğunu deyə bilmərik. Vahid zaman məhfumu isə nə dərəcədə doğrudur – onu da bilmirəm. Ancaq zaman özü-özlüyündə bir illüziya olduğu üçün onun kainatın hansı nöqtəsində necə olacağını deyə bilmərik. Bəzi nöqtələrdə sürətlə axır, bəzi nöqtələrdə isə yavaş. Bu, sadəcə böyük sürətlərdə kütlə çəkiminin təsiri ilə daha ləng axmasıdır. Yəni işıq sürətinə yaxın sürətlərdə, zaman sıxışır, qısalır və daha ləng axır. Kainatın təkamülü boyunca zaman hansı dəyişiklərə uğrayıb - bu barədə heç nə oxumamışam. Ancaq zənn edirəm ki, kainatın təkamülü prosesində inanmıram ki, zaman təsirə məruz qalsın. Çünki zaman bir fenomendir və mütləq bir şey deyil. Həm də termodinamikaya görə zaman irəli axmalıdır. Bu bizim sistem üçün də gördüyünüz üzrə belədir. Doğuluruq, yaşlanırıq və sonda ölürük. Doğumdan ölümə. İrəli gedən bir proses var. Bu zaman qavramı nə qədər fenomen olsa da, ancaq bizim şüurumuz qavradığı dərəcədə biz də onun bu cür-irəliyə doğru axdığını görürük.
-Gənc alimsiniz. Son elmi yanaşmaları, nəzəriyyələri yəqin ki, izləyirsiniz. Zamandan söz düşmüşkən, mənə son yanaşmalarla izah edin. Geriyə və ya gələcəyə səyahət mümkün olacaqmı? Bunun üçün zamana hansı təsirlər olmalıdır? Bu, elmi fantastika janrına aid sual olsa da, hər halda çox maraqlıdır.
-Yuxarıda qeyd etdiyim Entropiya qavramına görə zaman irəli doğru axmalıdır. Termodinamikaya görə zamanla şeylər irəli doğru getməyə məcburdur. Ancaq müasir fizika, əsasən də Kvant fizikası zamanla səyahəti real sayır, keçmişə-gələcəyə getməyin mümkün olduğunu qəbul edir.
Zamanla səyahət dedikdə, hipotez olaraq insanın (hər hansı bir obyektin) indiki zamandan keçmişə və ya gələcəyə getməsi nəzərdə tutulur. Son yanaşmalara görə isə zamanda səyahət realda mümkün deyil. Ancaq hipotez olaraq mümkündür. Bir az onlardan danışmaq isdərdim. Zamanda səyahəti əsas olaraq iki yerə bölə bilərik: keçmişə səyahət və gələcəyə səyahət.
Fizikada gələcəyə səyahət elə də böyük problem sayılmır. Amma keçmişə səyahət bir az çətin məsələdir. Yəni eksperimental olaraq reallaşdırmaq sual altındadır. Lakin Nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən, hər iki hal qəbul olunur və mümkün sayılır. Unutmayaq ki, bu haqda ancaq nəzəri mülahizələr var.
Gələcəyə səyahət etmək üçün 2 yoldan istifadə edə bilərik.
İlk yol olaraq, işıq sürətinə yaxın sürətlə hərəkət etməliyik. Bu halda zaman ləngiyəcək, sıxılacaq və qısacalaq. İşıq sürətinə çatdıqda isə zaman artıq dayanma nöqtəsinə çatır. İkinci yol isə qara dəlik yaxınlığında və ya kütləsi çox olan obyektin içində zamanın ləngiməsidir. Hansı ki, bu kimi şəraitdə qravitasiya qüvvəsi çox olur və qravitasiya qüvvəsi çox olan yerdə zaman ləngiməyə başlayır.
Bu dediklərimə eksperimental sübutlardan biri kimi GPS sistemini misal çəkmək olar. Hər gün peykdəki saatlar 38 millisaniyə Yerin səthindəki vaxtla korreksiya olunur. Əgər bu peyklərdə zamanın Yerdəki zamanı qabağlamasını bərabərləşdirməsək, onda GPS bizə lazım olan koordinatların yerini düzgün göstərməyəcək. Və hər gün toplanan bu mikrosaniyələrə görə sonrakı məsafələrdə daha çox xəta baş vermiş olacaq.
Keçmişə səyahət etməyin də bir neçə yolları var. İşıqdan sürətli hərəkət, “köstəbək dəlikləri” və ya “soxulcan dəlikləri”, kosmik “simlər”, qara dəliklərdən istifadə və s.
-Yeri gəlmişkən, bir əlavə edim, məlumatı olmayan oxucular da məlumatlansın. “Soxulcan dəliklər” varsa, onun vasitəsi ilə səyahət zamanı məsafələr qısalır. Yəni, deyək ki, 100 min kilometrlik məsafə 10 min kilometrə qədər azalır.
-Bəli. Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinə görə, əgər informasiya və ya materiya işıq sürətindən yüksək sürətlə bir nöqtədən digər nöqtəyə hərəkət edərsə, ətalət hesablama sistemi sayəsində informasiya və yaxud obyekt keçmişə səyahət etmiş olacaq. Onu da qeyd edək ki, Nisbilik nəzəriyyəsi işıqdan sürətli zərrəciklərin mövcud olmasına icazə verir. Məsələn, taxionlar kimi.
“Köstəbək dəlikləri” sayəsində keçmişə səyahət etmək mümkün ola bilər. Belə ki, Enşteyn tənlikləri zaman-məkanda “köstəbək dəlikləri”nin mövcud olmasına izn verir.
Amma “köstəbək dəlikləri”ndən istifadə etməklə keçmişə səyahət etmək üçün mütləq olaraq iki dəlik arasında əlaqə olmalıdır. “Köstəbək dəlikləri”ndə yaranan əsas problem ondadır ki, keçmiş bir keçmiş olaraq zaman maşını yaranan gündən qəbul olunur. Başqa sözlə desək, “köstəbək dəliyi” üçün məkan-zamanda iki nöqtəni birləşdirən tunel yaratmaq lazım gəlir. Və yaradılacaq “köstəbək dəliyi” üçün giriş sayılacaq. A nöqtəsi B nöqtəsinə görə keçmiş sayılacaq və “köstəbək dəliyi” ilə səyahət maksimum A nöqtəsi yaradılan günə qədər mümkün olacaq.
Eynşteynin tənliklərinə əsasən, əgər “köstəbək dəliyi”nin mövcud olması üçün ekzotik enerjiyə (əks enerji sıxlıqlı) ehtiyac var və bu ekzotik enerji daimi olmasa, səyyah A nöqtəsindən B nöqtəsinə bu tunel vasitəsilə keçə bilməyəcək. Çünki tunel vaxtından əvvəl bağlanacaq. Bu haqda Eynşteyn-Rozen körpüsündə (tənliklərində) izahatlar verilib. Lakin bu gün ekzotik enerjinin mövcudluğu həm nəzəri cəhətdən, həm də eksperimental olaraq Kazimir effekti və digər eksperimentlər sayəsində sübut olunub.
Keçmişə səyahətin digər üsullarından biri də kosmik saplardır. Yəni bununla səyahət edə biləcəyimiz qəbul edilir. Həmçinin bu kosmik sapların sayəsində “Tipler slindiri”ni hazırlamaq olar. Lakin bu kosmik silindirin uzunluğu sonsuz və yüksək sıxlıqlı olmalıdır. Belə bir slindrin hazırlanması üçün isə yüksək texnologiyalar lazımdır ki, bu, insan üçün hələ ki, əlçatmazdır.
Düşünürəm ki, zamanda səyahət barədə bu qədər yetər. Çünkü bunların hamısı sadəcə hipotezdir. Praktikada tətbiq edilməyib və qeyri-mümkün görsənir.
-Bayaq bu haqda danışdınız: termodinamikanın 2-ci qanununa əsasən, kainatda zamanla hər şey xaosa doğru gedir. İndi dini mətnlərdəki məntiqlə yanaşsaq, deyə bilərik ki, biz qiyamətdə məhv olacağıq?
-Doğrudur, zamanı gəldiyində bizim kainatın sonu gələcək. Ancaq bu, dini mətnlərdəki deyilən qiyamətmidir, yoxsa sadəcə fiziki baxımdan bir sonmudur - onu deyə bilmərəm. Dini mətnlərə görə qiyamət günü gələcək, bütün hər şey su altında qalacaq və hamı bir nəfər kimi məhv olacaq.
Daha sonra isə dirilərək haqq-hesab sorulacaq. Ancaq fizika tərəfdən baxdığımız zaman bizə sadəcə kainatın sonu barədə məlumat verilə bilər. İnsanların sonunun necə olacağı isə bilinmir. Çünki Elon Musk Marsda yeni koloniyalar yaradır və insanları ora daşımaq istəyir. Fərz etsək ki, təkcə bizim Yer planeti məhv olacaq, o zaman insanların da sağ qalma şansı var. Ancaq bütövlükdə kainat məhv olsa, o zaman zənnimcə şansımız yoxdur. Bir də dini mətnlərdə deyilən qiyamət fikirlərini daha da dəqiqləşdirmək lazımdır. Orada deyilən qiyamət təkcə bizim Planet üçündür yoxsa, bütün kainat-qalaktika üçün?
-Kainat genişlənir. Maraqlısı isə budur: Kainat hara və hansı zamana qədər genişlənəcək? Bunun sonu olacaqmı?
-Bu sualla demək olar ki, hər yerdə qarşılaşıram. İnsanlar sonu bilməyə çox maraqlıdırlar.
Bəli, kainat durmadan genişlənir. Kainatın sonu barədə bir çox fikir movcuddur.
1. Kütlə çəkim qüvvəsi hər şeyi yavaşladacaq və öz üstünə çökəcək (Böyük büzüşmə)
2. Kainat genişlənəcək, ancaq gedərək yavaşlayacaq və kainat soyumaya başlayacaq (Böyük soyuma)
3. Sirli qara enerji kainatın genişlənmə sürətini daha da artıracaq və kainat “yırtılıb” qopmasıyala bərabər məhv olacaq.
4. Kainat öz genişləməsini tamamlayınca, daralmağa başlayacaq və bu daralmanın sonunda yeni bir Böyük Partlayış (Big Bang) meydana gələrək, yepyeni bir kainatın yaranmasına təkan verəcək.
Ancaq bunların hamısı sadəcə fikirlərdir, nəzəriyyələrdir. Elm hər gün araşdırmağa davam edir bu və bu kimi sualları. Ümid edək ki, dəqiq nəsə əldə edəcəyik.
-Kainatı təcillə genişləndirən qara enerjidir, onun xüsusiyyəti isə tam olaraq bəlli deyil. Bircə bilinən budur ki, qara enerjidə normal fizika qanunlar işləmir, cazibə qüvvəsi yoxdur. Qara enerjinin mahiyyətinin açılması ehtimalı varmı?
-Əvvəl oxucular üçün niyə qara kəlməsi var - onu aydınlaşdırmaq istəyirəm. Yəni qara qnerji, qara maddə... Burada ki, qara sözcüyü onu göstərir ki, bu enerji və ya maddə hər nədirsə, buraxın digər maddələrlə əlaqəyə girməyi, heç işıqlarla da qarşılıqlı təsirdə olmurlar. İşıq görmək üçün açardır. Bu iki məhfum işıqla təsirdə olmadıqları üçün görünməzdirlər. Elm insanları hələ də qaranlıq enerji üzərində çalışırlar. Ancaq hələ ki əllərinə tam dəqiq heç bir şey keçməyib. Ancaq bilinən bəzi şeylər var.
Məsələn, qaranlıq enerjinin sıxlığının 1.67*10 üzəri – 27 kq/m3 olduğu bilinir. Müşahidə ediləbilən kainat təxmini olaraq 68.3 faiz qaranlıq enerjidən, 26.8 faiz qaranlıq maddə və 4.9 faiz isə normal maddədən təşkil olunub.
Qaranlıq maddə haqqında ən sadə açıqlama budur ki, qaranlıq enerji kosmoloji bir sabitdir. Boş fəzanın enerji sıxlığına uyğun olduğu üçün ona boşluq enerjisi də deyirlər. Bu sabit , neqativ bir təzyiqə sahib olduğu üçün kainatın genişləmə sürətinin artmasına səbəb olur.
Qaranlıq enerji haqqında hələ də araşdırmalar aparılır. Hələ ki, dəqiq heç nə yoxdur.
Aqşin KƏRİMOV
