Abid Tahirli,
Mehdi Gəncəli
Əmin Abid: Türkün bu kiçik torpağında daim yaşayan bir fəaliyyət, daim qaynayan bir elm və sənət həyatı var
Azərbaycan istiqlal poeziyasının yaradıcılarından və parlaq nümayəndələrindən Gültəkin Əhmədov (Əmin Abid Mütəllib oğlu (Mütəllibzadə) - 1898-1938), görkəmli alim, şair-publisist, naşir və redaktor Əliabbas Müznibin (1883-1938) kiçik qardaşı) ötən əsrin 20-ci illərində bir müddət Türkiyədə yaşamış, təhsil almış və yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. Onun yaradıcılığını və Türkiyədəki fəaliyyətini şairin 1948-ci ildə İstanbulda nəşr edilən “Buzlu cəhənnəm” kitabına yazdığı ön sözdə istiqlal mücahidi və istedadlı publisist Mirzə Bala Məmmədzadə layiqincə dəyərləndirmişdir: “Azərbaycan türkünün milliyyet, hürriyet ve istiklal uğrunda kızıl emperyalizmine karşı kanlı savaşını şiir vadisinde temsil eden mücahitlerden mühacirette yetişenlerin başında Gültekin gelir. Gültekinin hürriyet ve istiklal haykıran şiirleri 1923-1928 yıllarında İstanbulda Resulzade Mehmet Emin bey tarafından neşr olunan “Yeni Kafkasya” mecmuasında çıkmıştır. Bezileri daha o zamanlar rus imperializmi ile çarpışan esir milletler tarafından kendi dillerine tercüme edilmiş ve bir örnek alınmış bu şiirler Milli Azerbaycan neşrlerinin 8-ci - 1928 de İstanbulda çıkan “İstiklal uğrunda” adlı şiirler mecmuasında toplanmışdır”.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, prof.Bədirxan Əhmədov və tədqiqatçı- publisist Əli Şamil Gültəkinin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi istiqamətində təqdirəlayiq araşdırmalar aparmışlar. Gültəkinin Türkiyədəki istər bədii, istərsə də ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki fəaliyyəti ayrıca və ciddi araşdırma mövzusudur. Gültəkin İstanbul Universitetinin türkoloq professoru Mehmet Fuad Köprülünün (1890 – 1966) rəhbərliyi ilə Azərbaycan ədəbiyyatı mövzusunda doktorluq dissetasiyası müdafiə etmiş, bununla da Türkiyədə ilk alimlik dərəcəsini qazanmış həmvətənimiz kimi də tarixə düşmüşdür. Onun yazdığı “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabı dönəmində böyük maraq doğurmuşdur. Ehtimal etmək olar ki, Fuad Köprülü Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı “İslam Ensilopediyası”na yazdığı məqalə üzərində işləyərkən Gültəkinin əsərindən də faydalanmışdır. Təqdirəlayiqdir ki, Ə. Abidin ədəbiyyat tariximizlə bağlı əsərinin latın əlifbasına çevrilmiş variantı, eləcə də folklorla bağlı 1920-30-cu illərdə çap olunmuş məqalələri ilə birlikdə AMEA-nın Folklor İnstitutu tərəfindən “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi” adı ilə nəşr olunmuşdur. ( Layihə rəhbəri AMEA-nın müxbir üzvü Muxtar Kazımoğlu, elmi redaktor fil.ü.f.d. Rza Xəlilov, tərtibçilər və ön sözün müəllifləri prof. Bədirxan Əhmədov , Əli Şamil. Bakı, Elm və təhsil, 2016, -240 səh.)
Gültəkinin “Kafkasya Türklerinde Fikrî Cereyanlar” adlı məqaləsi (“Servet-i Fünun” məcmuəsi №97-1571, 23 sentyabr 1926) Gültəkinin Türkiyədə dərc olunan sonuncu tədqiqat əsəridir. Maraqlıdır ki, məcmuə yazını aşağıdakı kiçik təqdimatla çap etmişdir: “Bu makalenin muharriri Emin Âbid Bey, İstanbul Darülfünunundan mezun bir gençtir. Yazısını Türk memaliğinin aksamından bulunan Kafkas Azerbaycan’ında lisan ve edebiyatın almış olduğu şekli gösterdiği için aynen derç ettik. Servet-i Fünun muharrirlerinden birinin bu babdaki mütalâatını yakında neşredeceğiz”.
Məqalə 90 il bundan əvvəl qələmə alınsa da, bu gün də aktuallığını itirməmişdir.
Kafkasya Türklerinde Fikrî Cereyanlar
On dokuzuncu asrın başlangıcına kadar İran devletine mülhak küçük hanlıklar şeklinde (Bakü, Gence, Karabağ, Şeki, Nahçıvan, İrevan hanlıkları) yaşayan Kafkas Türkleri, 1806’dan sonra Çar imparatorluğuna ilhak edilmiş ve Kafkas arazisi bir vilâyet hâlinde idare olunmaya başlamıştı. Gerek devlet teşkilatı ve gerekse içtimaî ve iktisadî hayat nokta-ı nazarından derin bir iptidailik arz eden memleket, yeni istilâ ile yeni bir medeniyete maruz kalmış ve bu medeniyetin kuvvetli tesiri altında asrî bir hayata doğru teveccüh etmişti. Türkler Çarlığın bilhassa petrolü ile zengin bu müstemlekesini bütün ilmî ve siyasî müessesatında kültürize etmeye çalışmasına rağmen bir taraftan yeni medeniyetin rehberliği, diğer taraftan Çarizmin bazı aksülamelleri sayesinde klasik tarz telakkilerden uzaklaşarak yeni bir hars yapmaya koyuldular. On dokuzuncu asrın ortaları, bu hareketin hatt-ı fâsılıdır. Bu tarihten itibaren memlekete Avrupaî fikriyat usulleri girdi, eski medrese edebiyatının yanında asrî temaşa edebiyatı teessüs etti. Bir Avrupalı muharririn kendisini Kafkas’ın Moliere’i addettiği Mirza Feth Ali Ahundof, bu cereyanın müessisi oldu. Az sonra Bakü’de Hasan Bey Zerdabî Melikof tarafından ilk Türkçe matbaa açılarak gazetecilik inkişafa başladı; fakat o zamanki münevver ailelerin henüz feodal zihniyetlerden kurtarılamayışı ve bilhassa halkçılığı terviç eden münevverlerin pek az bir yekûn teşkil etmesi, cahil bir muhitte doğan yeni hareketlerin kuvvetli bir surette tenmiyesine [artmasına] mâni oluyordu. Fikrî sahada asıl kuvvetli inkişaf, 1905’te hâdis olan Türk – Ermeni mücadelesinden sonra başladı. Matbaacılık genişledi, meydana yeni kuvvetler çıkarak muhtelif cephelerden halkçılık terviç edildi. O zamanki halkçılığın psikolojisi şundan ibaretti: Müşterek içtimaî telakkileri hâvi büyük bir halk ekseriyeti yanında onlardan çok ayrı zihniyetli birkaç içtimaî zümre bulunuyordu. Aristokrat sınıfını teşkil eden feodal kafalı mülkdarlar [vâsi miktarda emlâk ve arazi sahibi] ve Çarlık müessesatında tamamiyle yabancı bir terbiye alan kozmopolit sınıfla halk kitleleri arasındaki içtimaî farklar çok büyüktü. Bunların yanında tahsil ve terbiyelerini İran ve Irak’ta gören ve ahalinin dinî ve içtimaî temayülâtına rehberlik eden rûhânî kısmı tamamiyle Acem kültürünün mürevvici idi. Derebeyliği bütün şümulüyle yaşatan “koçu”luk [zorbalar teşkilatı] da müstahsil halkın sırtından geçinen tufeylî bir teşkilattı. İşte yekdiğeriyle mücadele eden şimal ve cenup kültürlerinin arasında sıkışıp kalan halkı, gayri tabii surette mütehakkim mevkiine geçen küçük zümrelerin esareti ile Çarlık idaresinin istibdadından halâs etmek ve kurun-ı vustaî esâsât üzerinde devam eden hayat-ı umumiyeye medenî bir şekil vermek, yeni teessüs eden fikrî cereyanların anahtarını teşkil ediyordu.
Skolastik hayat telakkilerinden çok uzak ve tamamiyle yeni telakkiyat-ı içtimaiye üzerinde vücuda gelen edebiyat, bütün cephelerinde, hiçbir sanat endişesi gözetmeden sırf içtimaî ihtiyaçları terennüm eden ve halkı yeni hayata sürükleyen bir kuvvet oldu. Ağayef Ahmet, Hüseyinzade Ali, Vezirof Haşim beyler gibi muharrirler sayesinde gazeteciliğe bir istikamet verildi. Musikişinas Üzeyir Hacıbeyli opera ve operetleriyle sahneyi mütekâmil bir şekle soktu ve şair Mehmed Hâdi ile Ali Abbas Müznib beylerin kuvvetli ilhamları sayesinde, muhite göre, yeni bir mücadele edebiyatı tesis olundu. Dâhilî kıymet itibariyle mahallî olan bir edebiyat, hâricî şekil cihetinden mukallitti. Yirmi beş seneden beri devam ederek birçok içtimaî ve edebî hadiselere sebep olan bu edebiyatla Kafkas Türk edebiyatına Namık Kemal’in tesir-i edebîsi dâhil oldu. Bu mekteb-i edebînin ilk mücahit şairi olan Ali Abbas Müznib Bey tarafından edebiyata siyasî bir mâhiyet verilerek Türklerin siyasî ve içtimaî hukukları Çarlığa karşı mısralar içinde müdafaa edilmeye başlandı. Mücahede edebiyatı aynı zamanda siyasî teşkilatlar üzerinde de müessir oldu. Müfrit hürriyet-perverlik ile mutaassıp bir İslâmcılığı ve iptidaî bir tarzda mahallî demokratçılığı doğurdu. Ziya Gökalp’ın içtimaî mefkûreleri basit bir surette taklit edildi, şair Mehmed Emin’in eserleri yeni nesl-i edebîye yegâne rehber oldu.
Bütün bu hareketler, harb-ı umumînin nihayetinde dâhilî Rusya’da zuhur eden inkılâp dolayısıyla ordunun Kafkas’ı terk etmesinden hâsıl olan hükûmetsizlikten bil-istifade Gürcü ve Ermenileri müteakip Azerbaycan Cumhuriyeti nâmında bir hükûmet teşkil etmek neticesine müncer oldu. Meclis-i müessisansız, riyaset-i cumhursuz yirmi üç ay yaşayabilen parlamentarist usullü hükûmet ile -müstakar bir hayat teessüs edemediğinden- fikriyat sahasında bir fetret devri başladı. İcrâ-yı kuvvetinde eski hanlık devrindeki feodaliteyi ihya etmekle dâhilen bir anarşizm doğuran devlet teşkilatı, ancak 1920’den sonra müteşekkil ve müteazzıv bir şekil aldı. Yeniden kuvvetli edebî ve ilmî bir hayat belirdi. Bu defa zuhur eden edebiyat, ruhen bedbin ve hümanisttir. Sanat telakkisi itibariyle Abdülhak Hâmid ve Servet-i Fünun mekteb-i edebîsinin mukallididir. Bu edebiyatın manzum piyesi sahasında en büyük şairi Hüseyin Cavid Bey’dir.
İlmî hayat dahi asrî bir surette taazzuv etmeye başladı. Rus müderrislerinin muavenetiyle Bakü’de bir darülfünun ve muhtelif fakülteler ve âlî mektepler küşad edildi; edebiyat cemiyetleri, Türkoloji ve arkeoloji teşkilatları yapıldı. Kadın kulüpleri açılarak kuvvetli bir içtimaî kadıncılık cereyanı vukua geldi. Gerek ilim ve gerek edebiyat sahasında hidematı sebk eden eslâf, mütevali merasimlerle ihya edilmektedir. 1922’de maarif vekâletinin tavassutuyla mizah şairi merhum Sabir’in nâmına, Türk âlimden ilk defa olarak bir âbide rekz olundu. Bu sene bidayetinde Çağatay şairi Alişir Nevai’nin vefatından beş yüz sene, dâhi şairimiz Fuzuli’nin yevm-i irtihalinden dört yüz sene mürur etmek dolayısıyla birer mutantan jübile tertip edilerek haklarında risaleler basıldı. Muhtelif Türk ve Türkiyat âlimlerinin iştirakiyle Türkoloji kongresi toplanılarak son Türkiyat cereyanlarına bir istikamet verildi. Hülâsa Türk’ün bu küçük toprağında daima yaşayan bir faaliyet, daima kaynayan bir ilim ve sanat hayatı var.
