Nəsiman Yaqublu
Tarix elmləri doktoru
Oxumaq və öyrənmək heç zaman gec deyil
Deputat Araz Əlizadənin Türkiyə və Nuru Paşa haqqında dediyi fikirlər Azərbaycan cəmiyyətində böyük narazılıqla qarşılanıb. Problem ondadır ki, bəzi ziyalılar və xüsusən də bəzi deputatlar yetərincə tarixi bigilərə malik deyillər. Bəziləri isə oxuyub mütaliə etmək, savad vəbiliyini artırmaq əvəzinə başqa işlərlə məşğul olurlar. Nəticədə onların bəzilərinin açıqlamaları haqlı olaraq narazılığa səbəb olur. Eləcə də dövlətlərarası münasibətlərə də mənfi təsir edir. Bu sahədə bəzi millət vəkillərinin yetərincə bilgilərinin olmadığını nəzərə alıb nəşr etdirdiyim “Qafqaz İslam Ordusu və Nuru Paşanın Azərbaycanda izləri” kitabımı oxumalarını məsləhət bilirəm.
NURU PAŞA YEVLAXDA
Nuru Paşa ilk dəfə olaraq 1918-ci ilin may ayının 24-də Qarabağdan Yevlağa gəlmiş və burada böyük izdihamla, sayğı ilə qarşılanmışdı. Tanınmış azərbaycanlı mücahid, uzun illər Türkiyədə mühacir həyatı yaşamış Nağı Şeyxzamanlı xatirələrində yazırdı: “Gəncədə xəbər aldım ki, Nuru Paşa Qarabağa gəlibdir, bir gün sonra da Gəncədə olacaqdır. Mən dərhal ertəsi gün Yevlax stansiyasına yola düşdüm. Yevlaxda bir saat gözlədik. Gəncədən gedən heyət Nuru Paşanı Qarabağda qarşılamışdı. Çoxsaylı bir süvari dəstəsi aralandı, Nuru Paşa Yevlax stansiyasına çatdı”.
Bu fotolar Yevlax dəmiryol stansiyasının görüntülərini əks etdirir. Nuru Paşanı 1918-ci ildə məhz burada qarşılamışdılar.
GƏNCƏDƏ
Nuru Paşa 1918-ci ilin mayın 25-də qatarla gəlib Gəncəyə çatdı. Gəncə camaatı onu böyük təntənə ilə qarşıladı. Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi M. Ə. Rəsulzadə yazırdı: “...Gəncə Nuru Paşanı göydən xilaskar bir mələk kimi qarşılamışdı. Xalqın ona yapdığı istiqbal Gəncə tarixində görünməmişdir”.
1918-ci ilin iyun ayının 15-də isə Türk hərbi hissələri artıq Gəncəyə gəlib çatdılar. Onların böyük təmtəraqla qarşılanmasını N. Şeyxzamanlı belə xatırlayırdı: ”Onları Gəncə xalqı çox təntənəli qarşıladı. Qarşılanma mərasimi aşağıdakı kimi olmuşdu: Gəncə xalqı şəhər meydanına toplaşmışdı. Dövlət idarələri və məktəbləri həmin gün işləmirdi. Ona görə də müəllimlər dəstə halında öz yerlərini tutmuşdular. Müharibə illərində Türkiyənin ruslar tərəfindən işğal edilmiş Şərq Vilayətindən Xeyriyyə Cəmiyyəti tərəfindən toplanaraq Azərbaycanın bir çox şəhərlərindəki uşaq evlərində saxlanan sahibsiz uşaqlardan dörd yaşından yuxarı olanlar da meydanda dəstə halında düzülmüşdülər. Meydanın ətrafını əhatə etmiş əhali sevincdən gözləri yaşarmış halda əsgərlərə baxırdılar”.
Tez bir zamanda Nuru Paşanın təşəbbüsü ilə ilk iş olaraq bir hərbi məktəb açılır və Azərbaycan ordusuna zabitlər hazırlanmağa başlanılır.
3a. Türkiyə Prezidenti Abdulla Gül xanımı ilə Gəncədə olarkən buraya gəlmiş, Nuru Paşanın yaşadığı evi ziyarət etmidir.
3b. Bu otaqda Nuru Paşa yaşayıb.
3d. Şeyxzamanovlar nəslinin davamçıları. Onlar bu gün də Nuru Paşanın evlərində qonaq qalmaları ilə qürur hissi keçirirlər.
GÖYÇAYDA İZLƏR
UCARDA İZLƏR
HACIQABULDA İZLƏR
XOCAHƏSƏN
“QURD QAPISI”NDA QANLI DÖYÜŞLƏR
Nuru Paşa 1918-ci ilin sentyabrında məhz buradan – “Qurd qapısı” yüksəkliyində dayanan düşmənin müqavimətini qırıb Bakıya daxil olmağı planlaşdırırdı. Düşmən qüvvələrinin diqqətini buradan yayındırmaq üçün o, şimal istiqamətindən də hücuma keçməyi planlaşdırırdı. “Qurd qapısı” yüksəklikdə olduğundan buradan düşmənə qarşı savaşmaq çox ağır idi. Lakin, Nuru Paşanın başçılıq etdiyi qəhrəman türk əsgərləri bunu bacardılar.
1918-ci ilin sentyabrın 15-də saat 10:30-da Bakı azad edildi. Bakıdakı qüvvələrin nümayəndələri İran Konsulluğunun nümayəndəsi ilə 5-ci birgə cəbhəsinə gələrək danışıqlar aparmağı təklif etdilər. Bu məlumat Nuru Paşaya çatdırıldı və onun razılığı ilə 5-ci birgə rəhbərliyi Bakıdakı xarici konsulluqların nümayəndələrinin iştirakı ilə heç bir şərt qoymadan şəhərin təslim olmasını təklif etdilər. Sentrokaspi və daşnak liderləri Bakını tərk etmək məcburiyyətində qaldılar.
1918-ci ilin sentyabrın 15-də Bakı şəhəri, başda Nuru Paşa olmaqla qəhrəman Türk əsgərlərinin fədakarlığı ilə azad edildi.
Əlavə 1. Bura “Qurd qapısı”na daxil olan yoldur. Məhz bu yolla Nuru Paşanın komandirlik etdiyi qəhrəman türk əsgərləri hərəkət edib, ağır döyüşlərdə qalib gələrək Bakıya daxil olmuşlar.
GÜZDƏKDƏ QƏRARGAH YERLƏŞİB
NURİ PAŞA QOBUDA OLUB
QOBUSTAN
Qobustan rayonunun Acıdərə ərazisində (Qeyd edək ki, bura bir vaxtlar Şamaxının inzibati ərazisi olub) türk əsgərinin məzarı qorunmaqdadır.
Əraziyə daxil olarkən ilk olaraq abidə görünür. Bu abidədən 15-20 metr aralıda isə şəhid məzarıdır. Bu məzar haqqında çox yazılıb və şeirlər ithaf olunub. Qeyd edilir ki, bu türk məzarının üstünü düzəltdirən və qoruyan Şamaxının Təklə kəndində yaşamış Məlikməmməd kişi olub.
ŞAMAXI - TƏKLƏ KƏNDİNDƏYİK
Təklə kəndinin sakinləri türk əsgərinin məzarını qorumuş Məlikməmməd kişi haqqında rəğbətlə danışırlar.
Məlikməmməd kişinin evindəyik. Nəvəsi Məmmədağa Məlikov deyir: “Babam Məlikməmməd Tağıyev 1880-ci ildə anadan olub. 1937-ci ildə həbs edilib, Sibirə - Maqadana göndərilib. Təxminən 1940-1941-ci illərdə orada həlak olub.
Acıdərədə şəhid olan türk əsgərinin məzarını o düzəltdirib. Əsgərin adı İzzət əfəndi olub. Bəzi mənbələrdə Qədir Əfəndi də adlandırırlar. Babam Məlikməmməd Şamaxının Sündüllü kəndindən olan usta Bala Məhəmməd kişiyə bir inək pay verib. O qəbri düzəltdirib, 1937-ci ildə isə babamı və kəndimizdən olan digər 60 nəfəri (bizim ailədən ümumilikdə 4 nəfər) həbs etdilər. Amma babam həmişə o türk əsgəri ilə fəxr edirdi. Çünki o türklər bizi erməni quldurlarından xilas ediblər”.
ƏRƏBŞABAŞ KƏNDİNDƏ TÜRK MƏZARLARI
Bu kənd Şamaxının rayon mərkəzindən xeyli aralıdır. Dağlıq ərazidə yerləşən bir kənddir. Kəndin girəcəyində bir ağ künbəz var. Künbəzin içərisində türk qəbirləri qorunub saxlanılır. Daşların üstündə yazılar olmasa da, yerli sakinlər bu məzarların türk əsgərlərinə aid olduğunu bildirirlər. Bu künbəzi isə kənd sakini Nisə xanımın tikdirdiyini söyləyirlər.
Kənddəki bu türk məzarı haqqında məlumatı bizə axund Famis Quliyev verir. Onun məlumatına görə, bu qəbirin üstünü götürüb abadlaşdıran kənd sakini hazırda Bakıda yaşayan Hacı Yarağanın oğlu Famildir. 2 il əvvəl o, bu xeyirxah işi görüb. Kənd sakinləri isə onların xilaskarı olan bu qəhrəman əsgərə böyük rəğbətlərini bildirirlər.
Qeyd edək ki, Türklərin ermənilərə qarşı savaş apardığı bu yerlərdə dəqiqləşməyən məzarlar çoxdur. Kənd sakini 9 yaşlı Zahid Teymurov deyir: “Biz bura müqəddəs yer kimi baxırıq. Bu qəbirlərə ehtiram əlaməti olaraq heç kimi qoymuruq onun üstünə çıxsın”.
Kənd orta məktəbinin müəllimi Muğanşah Əzimov isə fəxrlə bu sözləri deyir: “O Türklər bizim xilaskarımızdır. Bu torpaqları onlar azad ediblər”.
VI sinif şagirdi Nizami Əzimli isə daha bir qəbri bizə göstərib, yaşlı qocaların: “Bu Türk qəbridir” söylədiyini bizə xatırladır.
ŞAMAXIDA TÜRKLƏRİN QALDIĞI YER
Bura Şamaxıda “Kür-Araz” qəsəbəsi adlanır və Zoğalabay çayının yanındadır. Şamaxını azad edən qəhrəman türk əsgərləri müvəqqəti olaraq burada, çadırlarda yaşayırdılar.
BU MƏZAR ŞAMAXI SAKİNİNDİR
1918-ci ildə ermənilər yüzlərlə günahsız şamaxılını qətlə yetiriblər. Bu məzar onlardan birinindir. Qəhrəman türk əsgərləri ermənilərin dinc vətəndaşlara qarşı olan qətliamının qarşısını aldılar.
“NARINQALA”DAYIQ
Şamaxı rayonunun “Narınqala” ərazisindəyik. Ermənilər ən çox şamaxılını 1918-ci ildə burada qətlə yetiriblər. Bu yerdə onların xatirələrinə abidə ucaldılıb. Abidənin lövhəsində bildirilir ki, ermənilər Şamaxının 80-dən çox kəndində 12 000 (on iki min) insan qətlə yetiriblər. Nuru Paşanın başçılıq etdiyi qəhrəman Türk əsgərləri gəlməsəydilər, bu öldürülənlərin sayı daha çox olacaqdı.
BAKIDA İZLƏR
1. Bura M. Maqomayev adına Dövlət Filarmoniyasıdır. Məşhur Bakı milyonçusu M. Nağıyevin 1912-ci ildə tikdirdiyi bu binada Nuru Paşanın şərəfinə böyük bir ziyafət verilmişdi. 1918-ci ilin noyabrın 10-da keçirilən bu ziyafətdə Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimləri M. Ə. Rəsulzadə, F. Xoyski, N. Yusifbəyli, H. Ağayev çıxış edərək Nuru Paşanı salamlamış, onun haqqında dəyərli fikirlər söyləmişlər.
Görkəmli şəxsiyyət olan Üzeyir Hacıbəyli isə “Azərbaycan” qəzetinin 1918-ci il 11 noyabr sayında bu tədbiri geniş şəkildə işıqlandırmışdı.
2. Bura da tarixi bir yerdir. Bura vaxtilə “Qırmızı Qışla” adlanırdı. Bu yer indiki BDU-nun ərazisindən Biləcəriyədək olan sahəni əhatə edirdi. Nuru Paşanın əmri ilə 1918-ci ilin sentyabrın 16-da Xilaskar ordunun – Qafqaz İslam Ordusunun ilk rəsmi hərbi keçidi burada olmuşdu.
3. Bura da tarixi bir yerdir. Keçmiş “İsmailiyyə” binası ilə(İndiki Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin binası) üzbəüz olan bu ikimərtəbəli ev “mehmanxana” idi. Nuru Paşa Bakıda olduğu müddətdə məhz burada yaşayırdı.
4. Bura isə məşhur “Metropol” mehmanxanasıdır. Qafqaz İslam Ordusunun zabit və əsgərləri əsasən burada yaşayırdılar. Bu tarixi binada hazırda Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyi yerləşir.
5. Bura Qafqaz İslam Ordusunun zabit və əsgərlərinin yeməkxanası idi. “Metropol” mehmanxanasının yaxınlığında yerləşən bu bina indi “Azərbaycan” kinoteatrı kimi fəaliyyət göstərir.
6. Bu teatr binasını məşhur Bakı milyonçusu H. Z. Tağıyev tikdirib. 1888-ci ildə tikilən bu binada 1918-ci ildə, M. B. Məmmədzadənin “Bakı uğrunda müharibə”, böyük dramaturq C. Cabbarlının “Bakı müharibəsi” pyesləri tamaşaya qoyulub. Hər iki əsər Nuru Paşanın və Qafqaz İslam ordusunun fədakarlığına həsr edilmişdi.
7. Burada Azərbaycan Tarix Muzeyi yerləşir. Bina məşhur Bakı milyonçusu H. Z. Tağıyevin mülkü olub. H. Z. Tağıyev bu mülkünü 1888-ci ildə inşa etdirib. 1918-ci ildə Bakının azad edilməsi münasibəti ilə Nuru Paşanın şərəfinə böyük bir ziyafət verib. Ziyafətdə Nuru Paşa və türk zabitləri, eləcə də Azərbaycanın tanınmış dövlət xadimləri və ziyalısı iştirak edir.
8. Bura Sahil bağıdır. 1918-ci ilə qədər Birja meydanı olub. Sonradan Azadlıq Meydanı adlanıb. Sovet hakimiyyəti illərində isə Azərbaycan xalqına düşmən mövqedə olmuş “26-lar” dəfn edilmişdir.
1918-ci ildə Bakı azad edildikdən sonra buraya toplaşan şəhər sakinləri böyük izdiham və təntənə ilə Nuru Paşanı salamladılar.
9. Bura vaxtilə “Çəmbərəkənd” qəbirstanlığı adlanıb. Bakını azad edərkən şəhid olmuş türk əsgərləri burada dəfn edilmişdi. Sovet hökuməti illərində bu qəbirstanlıq dağıdılmış və yerində park salınmışdı. “Çəmbərəkənd” qəbirstanlığının bir hissəsi olan bu yerdə hazırda Şəhidlər Xiyabanı salınıb və burada 20 Yanvarda qətlə yetirilmiş şəhidlərimiz uyuyur.
10. Hacıqabul-Nəvai-Bakı şosse yolu. 1918-ci ilin avqust-sentyabr aylarında, isti və qızmar günəş altında, olduqca ağır hava şəraitində qəhrəman Türk əsgərləri bu yolla gedərək Bakını azad etmişdilər.
11. Biləcəri yüksəkliyinə və buradan da Bakıya daxil olan yol budur. Qəhrəman türk əsgərlərinin bir hissəsi də burada döyüşüb şəhərə daxil olmuşdular.
12. Kürdəmir-Kərrar stansiyası. Nuru Paşanın başçılıq etdiyi Qafqaz İslam ordusu burada qanlı döyüşlər aparıb, düşməni geri oturtdular. Erməni daşnakları bu məğlubiyyətdən sonra geriyə - Hacıqabula tərəf gediblər.
MƏRDƏKANDA MƏZARLAR
Bakını azad etmiş qəhrəman Türk əsgərlərindən ikisinin məzarı Mərdəkanda qorunub saxlanılır. Mərdəkandakı 23 saylı məktəbin həyətində olan bu məzarlara yerli sakinlər və məktəblilər böyük ehtiram göstərirlər.
NOVXANI QƏBİRSTANLIĞINDA
Novxanıdan olan çoban Əliisgəndər Əsəd oğlu və Seybəl əmi “maralan düzü” deyilən əkin sahəsində dəfn olunmuş iki türk əsgərinin cənazələrini ümumi qəbirstanlıqda dəfn etmək qərarına gəlirlər. Kənd camaatının köməyi ilə “aşağı qəbirstanlıq” deyilən yerdə türk şəhidlərini dəfn edirlər. Onlar Novxanı kəndinin əhalisini erməni qəsbkarlarından qoruyarkən həlak olmuşdular. Qəbirlərin üstündə Şıxəli Qurbanovun bu misraları həkk edilmişdi:
Eşidib fəryadın Azərbaycanın,
Tərəddüd etmədən dada yetişdim.
Xalqımın yolunda keçib canımdan,
Əbədi şöhrətə - şana yetişdim.
1949-50-ci illərdə, bağlar şəhərlilərə paylanarkən Balamirzə Hacımirzə oğlu bağ sahələrində dəfn edilən iki türk əsgərinin cənazələrini kənd qəbirstanlığına köçürüb.
Bundan əlavə Şəkidə,Neftçalada,Qazaxda da Azərbaycanı azad etmiş Türk əsgərlərinin məzarları vardır.