Aprelin 7-si Azərbaycan jurnalistika və publisistikasının mühüm səhifəsi olan “Molla Nəsrəddin” jurnalının ildönümüdür. “Molla Nəsrəddin” XX əsrin əvvəllərindən ta bu günədək Azərbaycana xidmət etməkdədir. Amma istər fəaliyyət göstərdiyi ilk illərdə, istər sovet dönəmində, istərsə də müasir dövrdə jurnal barəsində fikirlər birmənalı olmayıb. Bəziləri bu nəşri ictimai bəlaların sərt və ədalətli tənqidçisi sayıb. Digər tərəf “Molla Nəsrəddin”in tənqidində ifratçılıq və qərəzlilik görüb. Üçüncü qisim isə jurnalı sona qədər öz məsləyinə sadiq qalmamaqda, əsas qayəsindən, ideyasından sapmaqda günahlandırıb.
Bu gün 111 yaşı tamam olan jurnal haqqında üçüncü tərəfin iddiaları ildən-ilə daha da artır. Həqiqətənmi, “Molla Nəsrəddin” “sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım” xəttinə sadiq qalmadı?
Yazıçı-publisist, araşdırmaçı Mehriban Vəzir Modern.az saytına açıqlamasında Mirzə Cəlilin məcburi şəkildə müəyyən güzəştlərə getdiyini desə də, heç zaman əsas hədəflərindən yayınmadığını, yolundan sarpmadığını vurğulayıb:
““Molla Nəsrəddin”dən danışarkən, mütləq Mirzə Cəlillə yanaşı, Ömər Faiq Nemanzadənin da adı çəkilməlidir. Onlar yaxın silahdaş olublar və jurnalın ərsəyə gəlməsində ən azı Mirzə Cəlil qədər Ömər Faiqin də xidmətləri var. Bu çətin işə, missiyaya birlikdə başlayıb, xeyli maneə, çətinliklərdən keçiblər. Amma jurnalın mövcud olduğu 25 ili xarakterizə etmək istəsək, deməliyik ki, “Molla Nəsrəddin”in üzərində dəfələrlə böyük dövlətlərin - Osmanlı, İran və Çar Rusiyasının təzyiqləri olub. Jurnal Çar Rusiyasını çox tənqid edə bilmirdi, çünki necə də olmasa, boğazı əllərində idi. Amma İranla bağlı tənqidi yazılar çox yazırdı. Oradan da öz növbəsində jurnala təzyiqlər edilirdi. İran hökumətindən Rusiya hökumətinə jurnalın bağlanması ilə əlaqəli müraciətlər olunurdu. Satışına həm Rusiya, həm Osmanlı, həm də İran ərazisində qadağalar qoyulurdu. Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra 1920-ci ildə Mirzə Cəlil Həmidə xanımla birlikdə İrana getməyə məcbur oldu. Bilirsiniz ki, o ərəfədə sovet ordusu Gəncədən Qarabağa qədər kəndlərə bir-bir hücum edirdi. Mirzə Cəlil də ailəsi ilə birlikdə o zaman Qarabağın Kəhrizli kəndində yaşayırdı. Arazı adlayıb, İrana keçdilər. Ondan sonra “Molla Nəsrəddin”i Təbrizdə çıxarmağa başladılar. Təbrizdəki ilk nömrədən sonra jurnalın çapına qadağa qoyuldu. Ondan sonra əsnaf, xalq kütləsi ayağa qalxıb etiraz etdilər. Ziyalılar da bu etiraza qoşulmuşdu. Jurnal ondan sonra yenə də çapına davam etdi. Bütün bu hadisələr zamanı Mirzə Cəlil müəyyən güzəştlərə getməyə məcbur olurdu, çünki jurnal yaşamalıydı.
Sizə maraqlı bir epizodu deyim: deməli, İran hökuməti təklif etmişdi ki, jurnal farsca çıxsın. Çünki o zaman İranda türk dilində jurnal çıxmırdı, amma erməni dilində yayımlanan çap məhsulu var idi. Mirzə Cəlil o zaman valiyə deyir ki, “mən farsca bilmirəm, amma ermənicəni yaxşı bilirəm. İcazə verin, bu jurnalı erməni dilində çıxarım”.
Bu təbii ki, sarkazm, Mirzə Cəlil tərəfindən ustalıqla deyilən ironiya idi. İranda erməni dilində çıxan mətbuata ustalıqla işarə idi. Ondan sonra qarşılıqlı anlaşma yarandı. Həm onlar, həm də Mirzə Cəlil güzəştə getdi. Məsələn, onlar təklif etmişdilər ki, jurnalın üz qabığı, baş məqaləsi farsca, yerdə qalan hissəsi isə türkcə çıxsın. Mirzə Cəlil bunda güzəştə getmişdi.
Ümumiyyətlə, o, çalışmaq, jurnalı yaşatmaq üçün müəyyən güzəştlərə getməyə məcbur idi. Bunu qətiyyən jurnalın məsləyindən sapma kimi dəyərləndirmək olmaz. Çünki qarşısında Osmanlı, İran, Rusiya kimi nəhəng imperiyalar dayanmışdı. Hamısı da bütün gücü ilə jurnalın üstünə gəlirdi. İstər-istəməz ağlı başında olan adam bir addım geri gedirdi ki, işini aşıra bilsin. Mirzə Cəlil də bu cür edirdi.
Amma daha sonra Nəriman Nərimanov onu Təbrizdən Bakıya geri çağırdı. Həmidə xanım qayıtmaq istəməsə də, Mirzə Cəlil o təklifə razı oldu. Məcburən, bütün ailə Bakıya qayıtdı. Amma qayıtdıqdan sonra nə vəd olunmuşdusa, heç biri - nə azad söz, nə normal yaşam şəraiti - bunlar olmadı. Hamısının üzərindən qara xətt çəkildi. Ailə tamamilə acınacaqlı duruma düşdü. Mirzə Cəlilə heç imkan vermədilər ki, işləsin, jurnalda nəyisə tənqid eləsin. Molla Nəsrəddinin gücü də tənqiddədir. Vəziyyət bu cür davam etdikcə, Mirzə Cəlil 1922-ci ildə baş redaktorluqdan imtina etdi. Evdə də giley edirdi ki, o, bu cür işləyə bilməz, onu işləməyə qoymurlar. Sonda da bilirsiniz ki, necə çətin şəraitdə dünyasını dəyişib”.
Fikrimizin qısa xülasəsini çıxarsaq, deyə bilərik ki, bəli, Mirzə Cəlil müəyyən məsələlərdə güzəştə gedib. Amma bunlar qətiyyən jurnalın yolundan sarpmasına səbəb olmayıb”.
E.Nazimoğlu
