Fəxri Xiyabanda "müsavat cəlladları"nın qətlə yetirdiyi 20-yə qədər insan yatır. İdeoloji təbliğat və təxribatları məzarların üzərinə belə köçürməkdə mahir olan bolşeviklərin bu nişanələrinin müstəqilliyimizin bərpasının 20-ci ilində də saxlanılması təəssüf doğurur. Millət vəkili Fazil Qəzənfəroğlunun Milli Məclisdə bu mövzu ətrafında çıxışı maraq doğurmaqla yanaşı, siyasi varislik baxımından dövlətçiliyimiz üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi.
Bolşevizm və milli kommunistlərin fəaliyyətinin tariximizdən silinib atılmağının obyektiv düşüncələrdən uzaq olduğunun fərqində olaraq bir məsələni də diqqətdən qaçırmamalıyıq. O məzarlarda yatan, inandığı ideologiyanın qurbanı olanların ruhu 70 il sovet rejimi tərəfindən incidilib, onların taleyindən yalançı məqsədlər üçün istifadə olunub. Gəlin müstəqil Azərbaycanın indiki dönəmində buna yol verməyək.
Son dövrlər başdaşının şəkli qəzet səhifələrində çap edilən, "müsavat cəlladları"nın qətlə yetirdiyi mətin bolşevik Əli Bayramovun taleyinə işıq salmaq, üzərində qan ləkəli ağır ittihamın ünvanının düz olub-olmaması maraq kəsb etdiyindən, bir zaman oxuduqlarıma yeni faktlar əlavə edib həzərat oxucuya çatdırıram.
Bayramov Əli Bayram oğlu 1889-cu ildə Şamaxı qəzasının Lahıc kəndində doğulub. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi uğrunda mübarizə aparan Ə.Bayramov bəzi qocaman bolşeviklər kimi, bu partiyaya 1904-cü ildə deyil, 1919-cu ildə qəbul olunub. İxtisasca gəmiçidir, 1912-ci ildə Bakı gəmiçilik məktəbini bitirib və həmin ildən etibarən Xəzər dənizində barkos kapitanı kimi çalışıb. Araşdırma nəticəsində aydın olur ki, Ə.Bayramov Nəriman Nərimanovun liderlik etdiyi sol yönümlü "Hümmət" Partiyasının fəallarından olub. Sadəcə, 1919-cu ildə Azərbaycan bolşeviklərinin sosial bazasının azlığından Rusiya KP MK-sı tərəfindən Nəriman Nərimanovun razılığı ilə "Hümmət"çilər bolşeviklərlə birləşdi. Bu birliyin nəticəsində o da 37-ci ilin qurbanı Ruhulla Axundovla birgə kommunistlərin sırasına qatılıb. Ancaq bəzi mənbələrdə Ə.Bayramovun əvvəl, 1918-ci ilin iyununda "Əkinçi" adında qəzet nəşr etdirib böyük Həsən bəy Zərdabinin ruhunu incidən, 1918-ci ilin sentyabrında "26-lar"dan biri kimi güllələnən sol-eser Həsən bəy Vəzirovun "Əkinçi" partiyasında olduğu və sonra istefa verərək "Hümmət"ə qatıldığı yazılır.
Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və istiqlalı uğrunda mübarizə apardığı 1918-ci ilin yaz və yay ayları dövründə Ə.Bayramovun Xəzər Dəniz Donanmasında çalışdığı bəlli olur. Bakı işğaldan azad olub, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti paytaxta köçüb asayişi təmin etdikdən sonra Ə.Bayramov Gəncəyə gedir və orada gizlənir. Bir il sonra Bakıya qayıdır və siyasi fəaliyyətini bərpa edir. "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası"nda çap olunan məqalədən bəlli olur ki, 1919-1920-ci illərdə "Hümmət"in rəhbərlərindən biri, RK (b) P Qafqaz Ölkə Komitəsi yanında gizli hərbi qərargahının və Bakı komitəsinin üzvü kimi ömür yolu keçib.
Araşdırmamıza görə, N.Nərimanov, R.Axundov, R.Musabəyov, Çingiz İldırım kimi Ə.Bayramovun parlaq siyasi fəaliyyəti yoxdur. Onun siyasi nüfuzu qətlindən sonra başlayır. Bu qətlə o qədər al-qırmızı siyasi rəng çəkilib ki, hər bir əqidəli bolşevik zamanında onun kasad siyasi fəaliyyətini özü üçün mübarizə məktəbi sayıb.
* * * * * *
Əli Bayramovun qətli "Qatır Məmməd" filmində deyildiyi kimi Azərbaycanda Sovet Hakimiyyətinin qurulmasına barmaqla sayılacaq günlər qaldıqda baş verib. Qatır Məmmədin ölümündən 18 gün sonra Şuralar hökuməti qurulmuşdusa, Ə.Bayramovun qətlindən 5 gün sonra üçrəngli bayrağımız endirildi.
Hakimiyyətə yenicə gəlmiş bolşeviklər Əli Bayramovun qətlindən Xalq Cümhuriyyətinin liderlərinə qarşı ən münasib təbliğat faktı kimi istifadə etdilər. Azərbaycan milli hakimiyyətini günahsız insan qatili elan etmək, xalq arasında mənfi rəy formalaşdırmaq taktiki plan idi. Qətldə "şübhəli bilinən" 13 nəfər sabiq polis məmuru, həbsxana rəhbərləri həbs olundu və "Mayılov" teatrında məhkəmə quruldu. Məhkəmə prosesləri 1920-ci ilin 28 aprel səhərindən sonra nəşr olunan "Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin əxbarı" qəzetinin bir neçə sayında "Xalq məhkəməsində" sərlövhəsi altında dərc olundu. Müttəhim qismində Bakının sabiq polis rəisi Rüstəm bəy Mirzəyev, Bakının 4-cü uçastkosunun sabiq pristavı Süleyman bəy Sübhanverdixanov, polis və həbsxana məmurlarından Aslan bəy Mirzəyev, İbrahimxəlil Zülfüqarov və bir neçə şəxsin məhkəməsi ancaq və ancaq siyasi motivlər, siyasi ittihamlar altında aparılırdı. 1920-ci il mayın 5-də, 3-cü sayından başlayaraq dərc olunan reportajlarda aydın olur ki, müttəhimlərdən qətlin necə, hansı şəraitdə baş verməsini deyil, Müsavat Partiyasından və hökumətin daxili işlər nazirliklərindən bu işdə kimin əli olduğunu, ehtimal və fərziyyələrini soruşurdular. "Əli Bayramovun qətli ətrafında" sərlövhəsi ilə çap olunan məhkəmə reportajlarından biri bu ifadə ilə başlayırdı: "Ədalət məhkəməsi Müsavat hökumətinin bəzi cinayətlərini açmışdır".
Şahid ifadələrində ən çox mərhumun həyat yoldaşı Ceyran Bayramova danışır və bildirir ki, dövlət əleyhinə cinayətdə suçlanan Ə.Bayramov həbsxanadan qaçmışdı və polislər tərəfindən axtarılırdı. 100-ə yaxın polis əvvəl mərhumun dayısıgildə, sonra isə onun evində axtarış aparıb. Bu faktı təsdiqləyən şahidlər qətlin necə, hansı şəraitdə baş verdiyi haqda heç bir məlumat verə bilmirlər. Qətlin tarixçəsi də ayrı-ayrı mənbələrdə müxtəlif cür təqdim edilir. Bəzi mənbələrə görə, bolşevik fəaliyyətinə görə həbs olunan Bayramov həbsxanada öldürülüb. "Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi əxbarı"nın məhkəmə reportajlarında isə qətlin həbsxanada baş vermədiyi təsdiqlənir. Mərhum gizləndiyi yerdə naməlum insanlar tərəfindən boğulur və cəsədi evinin ətrafına atılır.
Qətlin nə səbəbdən baş verdiyi üçün siyasi ittihama məruz qalan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövqeyi isə iki ildə cəmi 44 sayı işıq üzü görən, axırıncı sayı 1920-ci il aprelin 24-də çıxan "İstiqlal" qəzetində çap olunub. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qələmindən çıxdığını təxmin etdiyimiz bu yazı Əli Bayramovun öldürülməsinin ehtimal olunan səbəbləri və hökumətin bu cinayətə münasibəti baxımından maraqlıdır.
Məqalənin əvvəlində müəllif "hökuməti boğmaq üçün sui-qəsddə iştirak edənlərdən Əli Bayramovun polis tərəfindən axtarılmaqda ikən qətl olunub sonra məqtulə tapılmış olması"nı yazır və bildirir ki, qətlin harada və kimlər tərəfindən vaqe olduğu və icra edildiyi təhqiqatın və istintaqın işidir və artıq bu işə başlanılmışdır. Qətlin siyasi motivlərdən doğduğunu iddia edən "bolşeviklərlə birabir müxəliqat yapan firqələr istintaq araşdırılmasının aparılmasına əhəmiyyət verməyərək hökumət və hökumət edən firqəni, yəni Müsavatı töhmətə və ləkələndirməyə" başlayırlar.
Əli Bayramovun kimliyinə, hansı siyasi əqidənin daşıyıcısı olmasından asılı olmayaraq Azərbaycan vətəndaşı olduğunu diqqətə gətirən "İstiqlal" yazır: "Əli Bayramovun kim olduğu ilə işimiz yoxdur. Qanlı cinayət olmamış olaydı. O zaman bu şəxsiyyətdən daha ətraflı məlumat vermək xüsusiyyətini münaqişə və müzakirə etmək olurdu. Fəqət şimdi... bu xüsusda yalnız sükut edəlim. Azərbaycan Cümhuriyyətinin hüquqi bir dövlət olmasını istəyən hər hankı vətəndaşa şayən nifrət bir hadisədir. Bu cinayəti irtibat edən zat bilərək və yaxud bilməyərək cinayətin ən böyüyünü eləmiş və bolşeviklərin çörəyinə yağ sürtmüşlər".
Hakimiyyətə gəlməyin ən yaxşı yollarını təxribat və terror hərəkətlərinin davamlı aparılmasında görən bolşeviklər milli hökumətin nüfuzuna zərbə vurmaq, xalq arasında dayaqlarını laxlatmaq üçün uzun illər yararlandıqları taktikanı 1920-ci il aprelin 22-də yerinə yetirdilər, öz əqidədaşı Ə.Bayramovu qətlə yetirdilər. Siyasi azadlıqlardan, kütləvi tətil və etirazlardan gen-boluna istifadə edənlər cəmiyyətdə bu qanlı olaydan "şok" yaratdılar. Zavod və fabriklərdə, neft mədənlərində hökumətin bacarıqsızlığı, siyasi əqidəsinə görə insanların qətlə yetirildiyi haqda təbliğat maşını durmadan işlədi. Naməlum şəxslər tərəfindən törədilən bu qətl sol yönümlü qüvvələrin koalisiyasından formalaşacaq 5-ci hökumət kabinetinin qurulması ərəfəsində "vahid və bölünməz Rusiya" ideyasının daşıyıcılarının siyasi qələbəsinin təmininə imkan yaratdı.
Başı hökumət böhranının aradan qaldırılmasına yönələn milli qüvvələr Ə.Bayramovun qətli ətrafında baş verən siyasi oyunlara hüquqi müstəvidə cavab veriləcəyinə inam ifadə edirdi. Bu baxımdan "İstiqlal" bolşeviklərin növbəti siyasi iddiasına daha əhatəli cavab verərək, bu qətlin nəyə və kimə lazım olduğunu açıq yazırdı: "Bu qanı bulamağa, cəzasını ... bir surətdə vermək hökumətin, ədalətin borcudur. Bunu bilaxassə bizim firqə tələb edir. Bilaxassə deyiriz, Əli Bayramovun məzlumati ilə bizi zalım mövqeyində göstərmək istəyirlər. Bolşeviklərin komitəsi tərəfindən nəşr olunan intibahnamələrdə firqəmizin rəisi dəxi daxil olduğu halda arkadaşlarımızdan Nəsib bəy (hökumət rəisi), Mustafa Vəkilov (daxiliyyə naziri), Şəfi bəy Rüstəmov (daxiliyyə nazirinin müavini), Abbasqulu Kazımzadə, Məmmədbağır Şeyxzamanov müqəssirdilər deyən elan olunmuşlar. Böhtanlara başlamışlar... Lənət o kəsə ki, Əli Bayramov kimi dövlətin əsasına qəsd etmək kibi ağır bir cinayətə müttəhim olan şəxsi qətl etmək surətilə bolşeviklərə böylə bir manevr imkanı vermişlər. Fəqət, bu manevrlər ilə kimsə aldatılmaz. Oğru nə qədər bağırsa da, artıq doğruların bağrı çatlamaq dövrünü keçmişdir..."
Müsavat və yaxud hökumət bolşevikləri öldürmək istəsə edərlər, daş dalından hərəkətə lüzum yoxdur. Daha məşhurlardan başlayardılar..."
Qatilin tezliklə tapılacağını və "şiddətli cəzalarını" çəkəcəyinə əmin olan Azərbaycan milli hökuməti istintaq hərəkətlərinin tezləşdirilməsi üçün bütün tədbirləri gördüyü halda, bu səsli-küylü qətldən 5 gün sonra özləri siyasi qətlə məhkum oldular.
Əli Bayramovun qatili isə bolşeviklərin cərgəsində dayanıb, növbəti sifarişi gözləyirdi.