Modern.az Azərbaycan Cümhuriyyətinin yüzillik yubileyi münasibəti ilə silsilə yazılarını davam etdirir. Artıq bir neçə aydır ki, bu layihəni – AXC-100 davam etdiririk. Lakin az nəzərə aldığımız bir detal var ki, silsilə yazılarda ona da diqqət etməyi lazım bildik. Söhbət Cümhuriyyət barəsində araşdırmalar aparan, bütün ömrünü, fəaliyyətini bu şanlı tarixə həsr edən araşdırmaçıların uzun illər bundan əvvəl çıxan ən maraqlı yazılarını təqdim etməkdən gedir.
Başlayaq, mərhum Zakir Sadatlıdan. O, elmi dərəcəsi olan alim olmayıb. Lakin yazıçılıq və jurnalistika ilə yanaşı, Cümhuriyyət dövrü ilə bağlı çox ciddi araşdırmalar aparıb. Bu araşdırmalar o zaman həm dövlət radiosunda, həm də o vaxtın mətbuat orqanlarında yayımlanırdı.
Qeyd edək ki, Zakir müəllim Cümhuriyyətlə bağlı araşdırmalar aparan zaman bu işlə çox az adam məşğul olurdu. Elə isə başladıq Zakir Sadatlı “İz - Cümhuriyyətdən Cümhuriyyətə” silsilə yazılarında ADR barəsində çox maraqlı essevari fikirlər səsləndirib:
“...Ən peşəkar oğrular da nə qədər “ustalıqla işləsələr” belə, yenə də hadisə yerində bir iz qoyurlar. (Nə vaxt oxumuşam bu fikri, neçə vaxtdır xatırlaya bilmirəm. Amma bu yazının “bismillahı” üçün deyəsən, heç o qədər də uğurlu başlanğıc deyil).
Sözümü tarixin üstünə gətirmək istəyirəm. Tarixin başına nə oyun açırsan aç, onun bu dünyada qalan izini tər-təmiz süpürüb atmaq olmur.
...Öpölü daşların üstündə dipdiri bir nişanədi tarix...
“Konstantinopol, Vyana, Berlin, Paris, London, Vaşinqton, Sofiya, Roma, Buxarest, Tehran, Moskva, Kiyev, Xristiyanina, Kopenhagen Xarici İşlər Nazirliyinə.
Gürcüstanın Zaqafqaziya Federativ dövlətindən çıxması ilə bu qurum dağıldı. Azərbaycanın Milli Şurası bu ilin 28 mayında Şərqi və Cənubi Zaqafqaziya ərazisində təşkil edilmiş Azərbaycanın Müstəqilliyini elan etdi. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti yaratdı.
Bu haqda Sizi xəbərdar etməklə zatilərinizdən bunu öz hökumətinizə çatdırmağı xahiş etmək şərəfində bulunuram.
Zakir Sadatlı arxivlə işləməyi çox sevərdi. Cümhuriyyətlə bağlı hansı mövzudan danışılardısa, daha çox ümumi söhbətlərə yox, məhz arxivdən əldə etdiyi faktlarla danışmağı üstün tutardı. Çünki yaxşı bilirdi ki, bir saat uzun-uzadı danışmaq, Cümhuriyyət xadimlərinə aid bircə orijinal faktı göstərməyin yanında heç nədir. Həm dövlət radiosundakı müzakirələrdə, həm də mətbuat orqanlarında da bu üsuldan yan gəzməzdi. Həmin arxiv faktlarının biri də budur- Fətəli xan Xoyskinin Cümhuriyyət naziri Hacınskiyə məktubu:
Fətəli xan Xoyski
” ...Çox hörmətli Məmmədhəsən!
Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi haqqında teleqramı göndərməyə burda çox mane olurlar.
Teleqramın rus və fransız mətnlərini Sizə göndərirəm ki, radio ilə verəsiniz. Ermənilərlə bütün mübahisələrimizə son qoymuşuq. Onlar ultimatumu qəbul edəcək və müharibəyə son qoyacaq. Biz İrəvanı onlar verəcəyik. Hökumət Yelizavetpolda – Gəncədə yerləşəcək.
29 may 1918-ci il.
Sizin Fətəli Xoyski ”
Zakir müəllim Azərbaycan Cümhuriyyətinə aid həddindən artıq dəyərli mənbələrin yerləşdiyi Tiflis Arxivində də araşdırmalar aparmışdı. Qarşımızdakı qəzet səhifəsində Tiflis xatirələrindən birini bu cür təsvir edir:
“... Tiflisin Nəbatət küçəsi ilə üzü yoxuşa qalxırıq. Küçənin sonunda – “Ботанический сад”ın kandarında, üçtağlı, ikiqapılı dəmir darvazanın yanında iki gürcü polisi bizi saxlayır. Məqsədimizi deyirik. “Qonaqsınız da... buyurun keçin, amma çox yubanmayın”.
Qalın park və onun ətrafı sıx meşəni xatırladır. Müsəlman qəbirstanlığına dırmanan dolayı yolla irəliləyirik. Alça və ərik ağacları çiçəkləyib. Yuxarı qalxdıqca arabir qanrılıb arxaya baxıram. Tiflisin ümumi mənzərəsi buradan ovuc içi kimi görünür.
... Görən hansı sehrli duyğunun sifarişiylə gəlmişik buraya...
Dünyanın bütün ölüləri bir-birinə bənzəyir. Amma qəbirstanlıqlar heç də hamısı oxşar deyil.
Ölülər də sahibli, sahibsiz olur.
Qəbirlər də arxalı və tənha olur...
Sərhədləri o qədər də dəqiq müəyyənləşməyən bu “müsəlman qəbirstanlığı”nda balaca istirahət komaları tikilib. Oturub dincəlməyə skamyalar qoyulub, şumallanmış göyərti ləkləri düzəlib, torpaq axmasın deyə ləklərin ətrafı qəbir daşları ilə “hörülüb”. Dırmaqlanıb sahmana salınmış səthin ətrafındakı qəbir daşları yaşayan bitkilər üçün sövq-təbii qoyulmuş baş əlhədidir elə bil...
“Bu nə nizamdır, ilahi? Məgər bitkilər də ölür?..”
Və birdən yadıma düşür ki, onlara da elmdə canlı aləm deyirlər axı... Hm...deməli belə...
Bu yerlərin mənzərələrini hər şeydən öncə göz yaddaşımıza köçürmək istəyirik. Hamı yan-yörəyə baxmaqda davam edir. Kolların arasındakı skamyaların birində əyləşən bir cavan kişi ilə xanım sarmaşıblar bir-birinə. Öpüşürlər. Deyəsən, ətrafdakıları heç veclərinə alana oxşamırlar (Lənət sənə kor şeytan). Biz də onların yanından guya saymazyana ötürük.
Qəbirstanlığın lap yuxarılarında – çapıq qayanın yaxınlığında, kol-kosun içində üç qəbirüstü nişanə: Mirzə Şəfi Vazeh, M.F.Axundov və F.X.Xoyski...
Və üstü ərəb əlifbası ilə yazılı yeddi sinə daşı dəmir barmaqlıqlarla çəpərlənib (Doktor Həsən bəy Ağayev 1920-ci il iyulun 19-da Fətəli xanı öldürən muzdlu erməni qatili tərəfindən qətlə yetirilib. Deyilənə görə, o da Xoyskinin yanında dəfn olunub. Əgər bu fakt səhihdirsə, deməli, bu yazılı sinə daşlarından biri onunkudur. Bəs 6-sı?).
Dünyanın fanilik duyğusundan başqa ürəyimdə heç nə yoxdur (“Dünya duracaq yer deyil, ey can səfər eylə” (Nəsimi). “Biz torpaq olub getdik, sən də diri torpaqsan; Çox gülməlidir burda ağlamayan insan”. (Xəqani)).
Ətrafdakı dağların kölgəsi sürünür üzüaşağıya – qədim və yorğun şəhərə sarı. Aydın havada dağ küləyinin gətirdiyi güclü sazaq üşüdür məni. Rejissorla operator canları hayındaymış kimi ayrı-ayrı kadrları lentə alırlar.
Sazaqdan azca da olsa qorunmaq üçün Xan Xoyskinin məzar daşının böyründə daldalanıram. Sığındığım yeri o qədər də külək tutmur.
Ağlıma gələn qəfil kövrək bir fikirdən gözlərim dolur – sağlığında sinəsini Milliətin İstiqlalı keçiyində sipər edən Fətəli xan öləndən sonra məni məzar daşıyla soyuqdan qoruyur. Boğazıma tıxanan qəhərdən qurtula bilməyib, yoldaşlarımdan aralanıram.
Göz yaşımı saxlaya bilmirəm...
Duyğularım korşalır...
Möcüzənə şükür, Tanrım!
Ölümsüzlüyün mübarək, Böyük İnsan – Fətəli xan!...”
Lakin o, həm də yazıçı idi. Hər araşdırması fatklara nə qədər söykənirdisə, orada bədii qat da bir o qədər güclü olurdu. Araşdırmaçının yazdıqlarının başqa müəlliflərin quru, fakt yığını olan araşdırmalarından fərqləndirən əsas cəhət də elə bu idi. Aşağıda Fətəli xan Xoyskinin qısa bioqrafiyasını çatdırır. Amma baxın necə... Xoyski o sətirlərdə anadan olandan ta ölüm gününə qədər diridir... Elə erməni gülləsindən sonra (ard-arda 10 güllə) yenə də diri qalmağı bacarır:
“Bu nəslin adamları sağlığında özünə kəfən ehtiyatı görərdi.
Bu nəsildə bir adət də vardı: dünyaya gələcək körpələr üçün ad saxlancı hazır olardı...
1875-ci il dekabrın 7-də Şəkidə İsgəndər kişinin ailəsində dünyaya göz açan oğlan uşağının adını Fətəli xan qoydular. Soyadı bəlli idi – Xoylu.
Onların əsli-nəsli Azərbaycanın Cənub şəhərlərindən birindən – Xoydan idi.
Şəki (Nuxa – “No” “Xoy” – yeni Xoy şəhəri) təbiətinə görə Xoy şəhərinə çox oxşayırdı. Və bu nəsil başqa xoylular kimi buraya adi bir təsadüf ucundan gəlməmişdi. Xoy xanı olan ulu babası Cəfərqulu xan İran şahı Fətəli xanla müharibədə məğlub olandan sonra 20.000 qoşunla el-obadan didərgin düşmüşdü. Əvvəlcə Üçkilsəyə (Eçmiədzinə) gəlmiş, sonra döyüş xidmətlərinə görə çar I Aleksandr ona general-leytenant rütbəsi verərək, Şəki xanı təyin etmişdi.
Ulu babasının ölümündən 65 il adlayandan sonra dünyaya gəldi Fətəli xan.
Bəs, görəsən, nəsil üçün tarixi düşmən olan bir şəxsin adını niyə tapşırdılar bu körpəyə? Bəlkə keçmişdən gələcəyə gedən yolda nifrət və kin köhləninin cilovunu dartıb, bu gərdişi, bu yerişi səngitmək üçün? Bəlkə insan ruhunun çox dərin və naməlum qatlarında mürgüləyən sevgi və nifrətqarışıq lacivərd hissin təkidi ilə?
Və bəlkə də bu məsələ dünyanın özü qədər qəliz və mürəkkəb idi, heç “bəlkəlik” də deyildi...
Şərəfli nəslin layiqli davamçısı oldu Fətəli xan.
1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Tiflisdə elan olunan gün hökumət kabinəsinin sədri seçildi.
1918-ci il iyunun 17-də və dekabrın 26-da təşkil olunan Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri vəzifəsini tutdu. 1919-cu ilin martında onun başçılıq etdiyi Hökumət Şurası istefa verdi. Nəsib bəy Yusiflinin təşkil etdiyi Nazirlər Şurasında xarici işlər naziri oldu.
Bakını bolşeviklər işğal edəndən sonra sahibsiz bir ölkənin məğlub rəhbərlərindən biri kimi doğma diyarı tərk edib, ailəsi ilə Tiflisə üz tutdu.
1920-ci il iyunun 19-da muzdlu erməni qatili on güllə ilə qətlə yetirdi.
O vaxtdan M.F.Axundovun qəbrinin yanında bir məzar daşı göyərdi.
Fətəli xan Xoyskinin məzar daşı...
Bir xalqın Milli İstiqlaliyyətinin torpağa gömülən köklü-köməcli bir şüyü”.
Dustaq səs cığırında iz yaxud son söz əvəzi
“Hacı Səlim Axundzadə xatirələrində yazır: “...Tiflisdə iş belə oldu ki, hər üç millət ayrılıb özlərini müstəqil respublika elan etdi. Əvvəlcə gürcülər “Qruzinskaya Respublika” adı ilə ayrıldılar. Sonra ermənilər özlərini “Araratskaya Respublika” adlandırdılar.
...Biz “Orient” mehmanxanasında qalırdıq. Bizim 28 nəfərdən ibarət olan və “Seym”in işində iştirak edən heyətimiz orada müşavirə keçirib Qafqazın bu qiymətli diyarını “Azərbaycan Cümhuriyyəti” adlandırmağı qərara aldı”.
Mənbə: Günaydın qəzeti, 8-9 iyun 2000, №35 (268)
Hazırladı: E.Nihat
