Modern.az

Deputat-genetik: “Çağırıb xəbərdarlıq etdim, bunu deməklə alçalmadım” - MÜSAHİBƏ

Deputat-genetik: “Çağırıb xəbərdarlıq etdim, bunu deməklə alçalmadım” - MÜSAHİBƏ

Müsahibə

19 Mart 2018, 10:08

Kamilə Əliyeva: “Azərbaycanda sperma bankının yaradılması genetik partlayışa səbəb olar


“Həmin ekspertə demək istəyirəm, bu, nə cəfəngiyyatdır? Sən bu rəqəmləri haradan götürmüsən? Sən özündə məsuliyyət hiss edirsənmi?”

 

Hamımız onu Milli Məclisin deputatı kimi tanıyırıq, halbuki həm də Bakı Dövlət Universitetinin Biologiya fakültəsinin genetika və təkamül təlimi kafedrasının professorudur.

Söhbət Kamilə Əliyevadan gedir. Kamilə xanım Milli Məclisdə, mətbuatda çox məsələ ilə bağlı münasibətini açıqlayıb.

Amma çoxu onun əsas ixtisasından xəbərsizdir, ya da açığı buna maraq göstərmirlər. Kamilə xanım Əliyeva genetikdir və bu haqda söhbətlər etməyi cəmiyyətin maarifləndirməsi yönündə iş hesab edir.


Buna görə də, Kamilə Əliyeva ilə elmi mövzuda müsahibə etməyi qərara aldıq. Kamilə Əliyevanın Modern.az saytına genetika sahəsində verdiyi müsahibəni təqdim edirik.

 

- Kamilə xanım, deputatsınız, bununla paralel olaraq aktiv elmi fəaliyyətlə də məşğulsunuz. Amma nədənsə, cəmiyyətdə elm adamı kimi az tanınırsınız. Özünüz alim kimi tanınmağa üstünlük vermirsiniz, yoxsa cəmiyyət özü sizi deputat kimi tanımağa meyllidir?

- Təsəvvür edin ki, 50 illik həyatımın 29 ili məhz Bakı Dövlət Universitetindəki pedaqoji fəaliyyətimlə bağlıdır. Ancaq deputatlıq fəaliyyətim 4-cü və 5-ci çağırışla bağlıdır. 8 illik millət vəkilliyi fəaliyyətim var. İlləri müqayisə etsək, rəqəmlər göstərər ki, mən elm adamı kimi daha çox tanınıram. 17 yaşımda orta məktəbi “Qızıl medal”la bitirdikdən sonra bir imtahandan “əla” qiymət almaqla  Bakı Dövlət Universitetinin Biologiya fakültəsinə daxil oldum. Oranı da “Fərqlənmə diplomu” ilə bitirdikdən sonra təyinatla universitetdə saxlanıldım. 1989-cu ildən bu günə qədər eyni bir yerdə - BDU-da çalışıram.1992-ci ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib, 2000-ci ildə doktorluq dissertasiyamı yekunlaşdırdım. Yəqin ki, mən elm sahəsində daha çox tanınıram.

- Namizədlik dissertasiyanızın adı belədir: Azərbaycanın iki bölgəsinin əhalisində beta-qlobin geninin mutasiyasının molekulyar-genetik xarakteristikası”. Bunu sadə dildə açıqlayardınız.


- Bu, talessemiya xəstəliyi ilə bağlıdır. Mən Biologiya fakültəsini bitirsəm də, əsas  insan genetikası üzrə  ixtisaslaşmışam. Mən tibbi genetika, insan genetikası üzrə mütəxəssisəm. Mənim həm namizədlik işim, həm də doktorluq işimin bir hissəsi talessemiyalı xəstələrlə bağlıdır. Sizin adını çəkdiyiniz beta-qlobin geni də məhz talassemiya xəstəliyi ilə əlaqədardır. Bildiyiniz kimi, talessemiya qan xəstəliyidir. Qanın da tərkibində hemoqlobin var. Hemoqlobin hem və qlobin zəncirindən ibarətdir. Qlobin zəncirdə baş verən dəyişiklik – mutasiya- nəticəsində talessemiya xəstəliyi yaranır. Alfa zəncirdə baş verirsə, alfa talessemiya, beta zəncirdə baş verirsə, beta talessemiya adlanır.


-  Genetikanın dəyişməsi fonunda, belə bir sual verək: Azərbaycanda talessemiya xəstələrinin sayı artıb yoxsa azalıb?

 

- Ümumiyyətlə, 4 minə yaxın irsi xəstəlik var. Xəstəliklərin 90 faizindən çoxu irsiyyətlə bağlıdır. Əvvəllər genetikaya çox fikir verilmirdi. İndi isə genetika öndə gedən elm sahəsidir. İstənilən bir həkimə müraciət ediriksə, edək, həmin pasientin genetikası ilə maraqlanırlar. Öyrənilir ki, həmin adamda hansısa irsi xəstəlik olub ya da olmayıb. Bu, çox düzgün bir yanaşmadır. Bilmək lazımdır ki, xəstəlik irsi xarakter daşıyır, yoxsa sonradan qazanılıb.

Talessemiya ilə əlaqədar onu bildirmək istəyirəm ki, hər il respublikada 500-ə yaxın talessemiyalı uşaq doğulurdu.  Bu niyə artır? Burada təkcə yaxın qan qohumluğunu səbəb göstərmək olmaz. Yaxın qan qohumluğu əlbəttə ki, xəstəliyin yaranmasının bir səbəbidir. Lakin gəlin başqa məqamlara da nəzər yetirək.

Bir nəsil üçün bu xəstəlik xarakterikdirsə və hər iki nəslin nümayəndələrində bu gen daşıyıcısı varsa, xəstə uşağın doğulma ehtimalı yüksəlir. Cütlüklərin hər ikisi daşıyıcıdırlarsa, genetika dili ilə desək, heteroziqotdursa, onlar evlənəndə xəstə uşağın doğulması ehtimalı artır. Bu zaman talassemiya geninə görə  homoziqot uşaq doğulur.

Müxtəlif regionlardan olan insanlar da ailə qururlar və görürsən ki, onların da talessemiyalı uşaqları dünyaya gəlir. Bu necə olur? Çünki hər ikisi daşıyıcıdır.

Daşıyıclar fenotipik olaraq sağlamdırlar. Ola bilər ki, hər hansısa insan daşıyıcı olsun və bunu hiss etməsin. Yəni bunu aşkar göstərən bir əlamət yoxdur və daşıyıcı olan heç bir əziyyət çəkmir. Bunu yalnız genetik analiz etdikdə, daşıyıcı olduğunu bilirik.

Bu xəstəlik yalnız homoziqot halda , yəni iki daşıyıcı ailə həyatı qurduqdan sonra aşkara çıxır. Burda da 25 faiz xəstə uşaq doğula bilər. Deməli, hər iki valideyn daşıyıcıdırsa, onların 25 faiz sağlam uşaqları dünyaya gələ bilər, 50 faiz özləri kimi daşıyıcı ola bilər, 25 faiz isə xəstə uşaqlar doğula bilər. Hazırda ölkədə talessemiyalı xəstə uşaqların doğulma sayında azalma müşahidə olunur.

- Səbəbləri nələrdir? Profilaktik yollarmı?

- Birincisi, ona görə ki, Bakıda  Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə Talessemiya Mərkəzi açıldı. Burada çox yüksək səviyyədə peşəkar kadrlar var. Oranın infrastrukturu, cihazları ən yüksək səviyyədədir.

Talessemiya xəstələri də xəstəlik dərəcəsinə görə müxtəlifdirlər. Elə talessemiyalı uşaqlar var ki, onlara ildə bir dəfə qan köçürülməsi lazımdır. Eləsi var ki, ayda iki dəfə, eləsi də var ki, 6 ayda bir dəfə.

Xəstəliyin azalmasının səbəbi siz dediyiniz kimi, əsasən profilaktik yollarla mümkündür. Bilirsiniz ki, Azərbaycanda nikaha daxil olmamışdan öncə  cütlüklər müayinədən keçməlidir. Bu, nə qədər talessemiyalı uşaqların doğulmasının qarşısını alır. Nikah elə bir şeydir ki, biz ona qadağa qoya bilmərik. Biz “sən də, daşıyıcısan, sən də, evlənməyin!” deyə bilmərik. Nikah sərbəst qərarla bağlıdır.

Nikahdan əvvəl məcburi müayinə həm də maarifləndirmə tədbiridir. Orada xəbərdar olunur ki, siz ikiniz də daşıyıcısınız və sizin xəstə uşağınız doğula bilər.

Öncə dedik ki, xəstə uşağın doğulma riski 25 faizdir. İndi bu 25 faiz xəstəlik riskinə görə gənclərə “ailə qurmayın” demək olmaz. Amma onlar maarifləndirilməlidir ki, qadın hamiləliyin ilk dövründə genetik məsləhətxanalara müraciət etsin. Və dölün prenetal diaqnostikası aparılsın. Əgər döl sağlamdırsa, hamiləlik davam etdirilməlidir. Heteroziqotdurrsa, yenə hamiləlik davam etdirilməlidir. Əgər görürüksə ki, döl homoziqotdursa, uşağın doğulmasının qarşısı alınmalıdır.

Çox adamlar deyir ki, yox, mütləq uşaq doğulmalıdır. Bu, yanlışdır. Təcrübəmdə görmüşəm ki, bir ailədə beşinci uşaq talessemiyalı doğulur. Həmin uşaqlar reproduktiv yaş dövrünə qədər yaşayırlar. Sonra həyatdan köçürlər. Bəzi valideynlər bunları başa düşmür.

Bəziləri,  “Allah verən paydır” deyib, xəstə uşaq dünyaya gətirirlər. Təsəvvür edin ki, bir ailədə 5 uşaq müəyyən yaş dövrünə çatdıqdan sonra ölür. Bu, dəhşətdir. Valideynlər bunu  bilə-bilə niyə belə şeylərə gedirlər?!

1990-cı illərə qədər Sardiniya və Kipr adalarında demək olar ki, uşaqların 90 faizi talessemiyalı doğulurdu.

Bu gün isə orada xəstə uşaqların doğulma riski 1 faizdir. Onlar şüurlu surətdə nikaha daxil olanda müayinədən keçirlər. Özü də nikaha girəndən dərhal sonra gedib analizlərin cavablarını almırlar. Yalnız birinci hamiləlikdə qan analizi verdikləri yerə gedib, nəticələri ilə maraqlanırlar.


- Düzü bilməzdik ki, sizin genetika sahəsində belə araşdırmalarınız, tədqiqatlarınız var. 2004 – cü ildə “Azərbaycanın bəzi rayonlarının kənd əhalisinin populyasion və genetik-demoqrafik tədqiqi” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmisiniz. Bu demoqrafik tədqiqat nə ilə bağlı idi?


-
Azərbaycanın hər regionunu əhatə etmək çətindir. Hər bir zona üçün müəyyən rayonlar götürmüşdüm. Mənim işimin bir hissəsini demoqrafiya təşkil etdiyinə görə, xüsusilə kənd əhalisi üzərində dayandım. Şəhər əhalisində gəlmələr, başqa yerlərdən köçənlər olur. Kəndlərdə isə yerli əhalidir. Buna görə də, kənd əhalisi üçün daha xarakterik əlamətlər var, mən də bunu araşdırdım.

Qan qruplarının öyrənilməsi də vacib məsələdir. Təbii fəlakətlər zamanı insanlara tez yardım etmək üçün hansı regionlarda hansı qan qrupu üstünlük təşkil edir – bu haqda xəritə təklif etmişdim. Biri var kortəbii şəkildə qan ehtiyatı yollanılsın, biri də var ki, o region xarakter qan qrupu ilə təmin edilsin.


- Kamilə xanım, hazırda irsi xəstəliklər ən çox hansı bölgələrimizdə yayılıb?


-
Mən sırf talessemiya üzrə mütəxəssisəm. Talessemiya ən çox Şəki, Oğuz, Qəbələ, Ağdaş, Kürdəmir  əhalisində daha çox yayılıb.


- Bununla bağlı məlumatlara baxmışdıq. Amma bir şeyi dəqiq anlaya bilmədik. Niyə məhz adını çəkdiyiniz zonalarda daha geniş yayılıb?


- Yaxşı sualdır. Bunun səbəbi konkret bir faktorla bağlı deyil. Cənub zonası üçün də bu xəstəlik xarakterikdir. Biz bunu qan qohumluğu ilə əlaqələndiririk. Kürdəmirdə bu xəstəlik çoxdur. Bunu isə onunla əlaqələndiririk ki, orada gəlmələr daha çoxdur. Yəni xəstəliyin yayılmasını konkret bir səbəblə bağlamaq düzgün olmaz. Qəbələdə də radiasiya ilə əlaqədar idi.


- Genetik xəstəliklər çoxalıb, bildiyimizə görə 5 mindən çox genetik xəstəlik tibbə məlumdur. Xalq dilində deyirlər ki, dağ yerlərində yaşayan insanların genetik xəstəliklərə, əsasən də onkoloji xəstəliklərə tutulmaq ehtimalı azdır. Amma öz gördüklərimizdən də misal gətirmək istərdik. Belə bir hal da olur ki, dağ yerində yaşayan insan onkoloji xəstəliyə tutulsun, amma uzun müddət şəhər yerində qalan biri 90 yaşına qədər sağlam yaşasın. Bəs buna necə izah  verəcəksiniz?


-
İnsanın 46 xromosomu var. 23-nü atadan, 23-nü isə anadan alır. 46 xromosomda genlər yerləşib. Biz anadan və atadan aldığımız genləri nəsildən-nəslə ötürürük. Lakin öncə  mən mutasiyalardan danışdım. Təkcə genləri alıb ötürməklə iş bitmir, yeni kombinasiyalar əmələ gəlir,  genlərdə mutasiyalar da baş verir. Burada xarici mühit faktorları da böyük rol oynayır. Yəni hər hansı bir xəstəlik yaranıbsa, o genlə də ötürülə bilər, sonradan da qazanıla bilər. Nəyə görə, kənd, dağ yerlərində yaşayan insanlar daha uzunömürlü olurlar? Burada ekoloji amillər danılmazdır.


- Kamilə xanım, onu başa düşürük, amma dağ yerlərində yaşayan insanlarda da axı xəstəliklər çoxalır.


- Sizinlə razıyam. Təkamül gedir, dəyişikliklər baş verir. Qida, havanın da təsirləri var. İnsanların özlərinin fiziki əməklə məşğul olması da vacibdir. Bakıda yaşayan insanla kənd şəraitində yaşayanlar arasında fərqlər var. Kənd yerlərində insanlar səhər tezdən dururlar, daim fiziki hərəkətdədirlər. Hazırda ən qorxunc xəstəlik kimi onkoloji xəstəliklər gözümüzün qabağına gəlir.

Halbuki, hazırda ən çox ürək-damar xəstəlikləri daha çox üstünlük təşkil edir. Bu xəstəliklərin yaranmasının əsas səbəbləri hərəkətsizlik, passiv həyat tərzi, stress, düzgün qidalanmamaqdır.

Onkoloji xəstəliyə baxaq. Olur ki, iki insan eyni orqanın onkoloji xəstəliyindən əziyyət çəkir. Onlardan biri məsələn 3 il yaşayır, digəri isə heç 6 ay da qala bilmir. Burada immun sistemi rol oynayır. İmmun sistemi və psixoloji vəziyyət öndə gedən təsirlərdən biridir. Kimin immuniteti güclüdürsə, o xəstəliyə qarşı daha çox mübarizə aparır.


- Təbiət, canlılar, o cümlədən insan neçə milyon ildir ki, təkamül keçirir. Və təkamülə səbəb olan amillərdən biri də mutasiyalardır. Sualım belə olacaq: Mutasiyaya uğraya-uğraya axırımız hara gedib çıxacaq?


-
Təkamül gedir. Mutasiyalar müxtəlifdir. Zərərli, faydalı və neytral mutasiyalar var. İnsan orqanizmi onsuz da mütləq şəkildə dəyişir. İnsan  ola bilər ki, 90 il yaşasın və onun hansısa genləri hələ də fəaliyyətə başlamamış vəziyyətdə qalsın. İnsan orqanizmi o dərəcədə mürəkkəb quruluşa malikdir ki, xarici mühit faktorlarına qarşı dəyişikliklər baş verir. 

Oraqvarı  hüceyrə anemiyası deyilən xəstəlik var. Adətən sağlam insanlarda eritrositlər oval, ortası basıq formada olur.

Oraqvarı hüceyrə anemiyası olan insanlarda isə eritrositlər oraq şəklində olar. Amma bir məqamı qeyd edək. Oraqvarı hüceyrə xəstəliyi olan insanlar malyariyaya tutulmurlar. Çünki malyariyaya xəstəliyini törədən ağcaqanadlar insanı sancanda, onların tüpürcək vəzisi ilə ötürdükləri sporozoitlər oraqvarı formada olan eritrositlərə daxil ola bilmir. Ona görə də, oraqvarı hüceyrə anemiyası olan insanlar malyariyaya tutulmurlar.

Bu da əsasən qaradərili irqə mənsub olan insanlar üçün xarakterikdir. Onların 90 faizində oraqvarı hüceyrə anemiyası  var. Bu da mutasiyanın göstəricisidir.

İnsan orqanizmi təkamül baş verdikcə, müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalır. Dünyada uşaq iflici, autizimli uşaqların  doğulması halları çoxalıb. Bu xəstəliklərin qarşısının alınması üçün yeni yollar düşünülür. Kök hüceyrələrinin transplantasiyası çox yeni sahədir. Elm, tibb inkişaf etdikcə, yeni-yeni sahələr meydana çıxır.

21-ci əsr üçün gen mühəndisliyi, kök hüceyrələrinin transplantasiyası ən vacib sahələrdən biridir. Kök hüceyrələrinin transplantasiyası bir sıra ölkələrdə, o cümlədən Türkiyədə geniş tətbiq olunur.  Səhiyyə Nazirliyi, AMEA nın Genetik Ehtiyatlar İnstitutu   Milli Məclisin Səhiyyə Komitəsi bununla  bağlı işlər aparır. Kök hüceyrələrinin transplantasiyasının ölkəmizdə tətbiqi çox mühüm nəticələrin əldə edilməsinə səbəb olacaq.

Bu sahədə nailiyyətlər əldə etsək, nə qədər xəstəliklərin qarşısı alınacaq.


- Dediniz, insan orqanizmi mürəkkəbdir. İnsan orqanizminə mürəkkəbliyi qazandıran nədir? Hansısa bir yaradıcının müdaxiləsi iləmi oldu?


-
Təkamülü bir zəncir kimi nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, insanın yaranışı bu zəncirin son halqasıdır. Mən insanın yaranışı haqqında danışmaq istəmirəm. Siz Genetika və təkamül təlimi kafedrasının müdiri Rauf Quliyevdən də müsahibə almışdınız. Mənim onunla insanın yaranışı məsələsində fikirlərimiz üst-üstə düşmür. Mən təkamülü inkar etmirəm, təkamül var. Ancaq insanın yaranışını mən Allahla əlaqələndirirəm. İnsanı Allah yaradıb, vəssalam. Alın yazısına da, taleyə də, Allaha da çox inanıram.


- Rauf müəllimlə ikinizin birgə yazdığınız kitab var – “Genetika” adında. İki fikri üst-üstə düşməyən alim necə birgə kitab yaza bildi?


-
O kitab genetika haqqındadır. Bizim fakültədə təkamül təlimi fənni ayrı tədris olunur. Bu fənnin tədrisi ilə mən məşğul olmuram. O fənni Rauf müəllim tədris edir. Genetika isə daha cavan elm sayılır. Burada tək insanlardan söhbət getmir.


- Milli Məclis “Reproduktiv sağlamlıq haqqında” qanun layihəsini hələ də qəbul etməyib. Nədir problem? Cəmiyyətin gözlənilən sərt reaksiyası riskinin nəzərə alınması yoxsa başqa amillər?


- Qanun layihəsi artıq hazırdır, müəyyən prosedurları da keçib. Artıq yaz sessiyasının gündəliyinə də salınıb. Sadəcə cəmiyyətdə bu qanun layihəsi haqqında başqa təəssürat var. Cəmiyyətdə reproduktiv sağlamlıq haqqında mənfi fikir süni mayalanma, donorluğun tətbiqi ilə bağlı olan hissələrlə bağlıdır.

Süni mayalanmanın aparılması üçün sperma bankı lazımdır. Mən sperma bankının yaradılmasının əleyhinəyəm.


- Bəs tibbin inkişafında danışırıqsa, niyə sperma bankının yaradılmasına qarşısınız?


- Genetik olduğum üçün, gələcəkdə bunun fəsadlarını gözümün qabağına gətirdiyim üçün düşünürəm ki, sperma bankının yaradılması genetik partlayışa səbəb olar.


- Kamilə xanım, konkretləşdirək, hansı fəsadları nəzərdə tutursunuz?


- Birincisi, bizdə süni mayalanma deyəndə insanlarda başqa təəssüratlar yaranır. İndi bu düşüncələr nisbətən dəyişib. Süni mayalanma deyəndə insanlar digər şəxsin spermasının ana bətninə köçürülməsini nəzərdə tuturlar. Amma bu, tam olaraq belə deyil. Süni mayalanma həm də odur ki, atadan götürülən sperma  süni yolla ananın uşaqlığına yeridilir. Və 9 aydan sonra uşaq dünyaya gəlir. Azərbaycanda nə qədər sonsuz olan ailələr Türkiyəyə üz tuturlar və onlar süni mayalanma ilə uşaq dünyaya gətirirlər. Halbuki, bu süni mayalanma Azərbaycanın özündə də aparılır.

Lakin gen bankının yaradılması başqa məsələdir. Bu o deməkdir ki, bir uşağın doğulması üçün həmin bankdan  götürülmüş spermadan istifadə edilir. Müəyyən vaxtdan sonra isə kim qarantiya verə bilər ki, “bacı-qardaşlar” evlənməyəcəklər?! Azərbaycan çox böyük ölkə deyil. Araşdıranda hamı bir-birilə qohumdur. Sperma bankının yaradılması nələrə gətirib çıxara bilər - bunu düşünmək lazımdır. Mən genetik olduğuma görə bu təhlükənin miqyasının geniş olduğunu görürəm.


- Kamilə xanım, banka yığılan nümunələrlə bağlı məxfilik prinsipi qoruna bilməz?


- Fərz edək ki, məxfilik qorunur. Ancaq söhbət bundan getmir. Məxfilik qorunsun, amma fakt faktlığında qalır. Söhbət nəticədən gedir. Biz bununla hara gedə bilərik?! Mən “Reproduktiv sağlamlıq haqqında” qanun layihəsində sperma bankı ilə bağlı maddənin əleyhinəyəm. Bu çıxarılsa, ona səs verəcəyəm. Çünki bu qanun layihəsi insanların sağlamlığının qorunması üçün çox vacibdir və mütləq qəbul olunmalıdır.


- Verəcəyim sual gen məsələsi ilə bağlıdır, yəqin ki, genetik kimi sizin də məlumatınız olar. Olur ki, ər-arvad – hər ikisinin fizioloji, cinsi tələbatları normaldır, lakin uşaq dünyaya gətirə bilmir. Halbuki tibbə görə heç biri sonsuz da deyil. Tibbə görə, bu gen uyğunsuzluğunun nəticəsidir. Buna daha ətraflı aydınlıq gətirərdiniz.


- Bəli, bu, gen uyğunsuzluğudur. Bir də görürsüz ki, siz dediyiniz kimi, iki nəfər ailə qurur və uzun müddət övladları olmur. Amma onlar ayrıldıqdan sonra, hər biri ayrı-ayrılıqda ailə qurur və hərəsi ayrılıqda uşaq sahibi olur.

Gen uyğunsuzluğu, mayalanma prosesində genlərin kombinasiyasının pozulmasıdır. Uyğunsuzluq olduğuna görə də, mayalanma baş tutmur.


- Nikahdan qabaq məcburi tibbi müayinələr keçirilir. Bəs gen uyğunluğu məsələsi bu siyahıya niyə salınmır, yəni bunu əvvəldən yoxlamaq mümkün deyil? 


- Yaxşı sualdır. Öncə dedik ki, 4 minə yaxın irsi xəstəlik var. Onların hər birini yoxlamaq mümkün deyil. Mən  maarifləndirmədən söz açdım. İnsanlar hər biri öz nəsil şəcərəsini araşdırmalıdır, nəslində hansı irsi xəstəliklərin olduğunu bilməlidir.

Biz tələbələrə genetikanı, nəsil şəcərəsinin tərtibi metodikasını öyrədirik. Lakin əfsuslar olsun ki, onlardan  soruşanda görürəm ki, nəsillərində, hətta özlərində olan xəstəlikləri bilmirlər.

Bəzən biri gəlib “bizim nəsildə heç kimdə şəkər olmayıb, bəs mən niyə bu xəstəliyə tutuldum” deyir. Şəkər xəstəliyi resessivdir. Yəni hər bir nəsildə üzə çıxmır.

Dominant odur ki, o, hər bir nəsildə üzə çıxa bilir. Resessiv isə odur ki, ola bilsin ki, 1 nəsildə üzə çıxmasın, digərində büruzə versin.

Bunlar sadəcə ehtimallardır. Genetika xəstəliyin sırf  hansı fərddə olub-olmadığını demir. Genetika ehtimalları üzə çıxarır.


- Genetik xəstəliklərdə bir-birinə bənzəyənlər çoxdur. Bu, səhv diaqnoz qoymağa da gətirib çıxarır.


- Öncəliklə bir şeyi deyim. Bizdə insanlar öz nəsillərində olan xəstəlikləri deməyə qorxurlar. İndi tibbi-genetik məsləhətxanalar var. Bir təklif kimi deyirəm ki, istər dövlət, istərsə də, özəl müəssisələrdə genetik məsləhətxanalar fəaliyyət göstərməlidir. Fəaliyyətlərini genişləndirməli və keyfiyyəyli genetik analizlər aparılmalıdır.

Tibb sahəsində çalışan həkimlər sırf öz ixtisasları üzrə müalicə edirlər. Genetikaya baş vurmurlar. Halbuki pasientin genetikası mütləq araşdırılmalıdır.

Götürək ürək damar  xəstəliklərini. Biz bilməliyik ki, bu xəstəlik pasientdə sonradan yaranıb yoxsa irsidir. Buna görə də, mütləq genetikası öyrənilməlidir. Genetik faktorlar olanda risklər çoxalır.

Bəzən fenotipik olaraq, yəni üzdə xəstəliklər bir-birinə bənzəyə bilər. Lakin o xəstəliklərin genetikasına nəzər yetirəndə görürük ki, o tamam  ayrı-ayrı xəstəliklərdir.

Nümunə gətirim. Bildiyiniz kimi, Daun sindromu var. Bundan başqa pişik miyoltulu sindromu deyilən genetik xəstəlik var.

Bunların hər ikisinin gedişatları eynidir. Hər ikisinin kliniki əlamətləri eynidir. Buna görə də diaqnoz səhv də qoyula bilər. Fərqi onların hansı xromosomlarda yerləşməsidir.

Daun sindromu 21-ci, pişik miyoltulu sindrom isə 5-ci xromosomla əlaqəlidir.

Fenotipik əlaməti budur ki, pişik miyoltulu sindromlu uşaq ağlayanda, onun səsi pişiyin miyoltusunu xatırladır.

 

- Sualıma səmimi cavab verməyinizi istərdim. Özünüz haqlı olaraq genetik kimi irad bildirirsiniz ki, insanlar nəsillərində olan xəstəlikləri bilmir. Yaxşı bəs siz özünüz nəsil - şəcərənizdə olan xəstəlikləri araşdırmısınız?

 

- Öz nəslimə gəlincə. Mən nəslimdə olan xəstəlikləri araşdırmışam. Mənim anam tərəfdən 7 nəsildən bu yana hansı xəstəliklərin olduğu yazılı olaraq qalıb. Mən özüm də, ata və ana tərəfimin nəsil şəcərəsini sxemləşdirmişəm. Mən ata və ana tərəfdə olan xarakterik xəstəlikləri bilirəm.

İndi genetik kimi, hamısını analiz edirəm. Görürəm ki, ata tərəfimdən ürək-damar xəstəliklərində həyatlarını itirənlər çoxdur. Atam 51, bibim 53 yaşında vəfat edib. Ana tərəfim üçünsə isə şəkər, hipertoniya xəstəlikləri xarakterikdir.

Mən 6 aydan bir, profilaktik olaraq, həkim müayinəsindən keçirəm. Bunu ailə üzvlərimə də tətbiq edirəm. Övladlarımı müayinəyə göndərirəm. Onlar hər altı aydan bir bütün analizlərdən keçirlər.


- Kamilə xanım, insanlar bazarda, marketlərdə böyük meyvə görən kimi, dərhal onun geni modifikasiya olunmuş məhsul olduğu qənaətinə gəlir. Halbuki, hər gübrə ilə yetişdirilən məhsul onun GMO olması demək deyil. GMO həqiqətən təhlükəlidir  yoxsa onun bazara buraxılması, gündəlik həyatımızda onların istifadəsi çox vacibdir?


-
Konkret deyim ki, GMO məhsullar təhlükədir. Belə məhsullara geni modifikasiya olunmuş maddələr yeridilir. Azərbaycanda  GMO məhsullarına  xüsusi nəzarət var. Məhsullar gömrükdə ciddi yoxlamadan keçirilir.

 

- Bizdə alıcılıq mədəniyyətində hansı problemlər var?


- Təəssüflər olsun ki, bizdə alıcılar aldıqları məhsulun tərkibinə, son istifadə müddətinə baxmırlar. İnkişaf etmiş ölkələrdə məhsulun üzərində onun GMO olub-olmaması qeyd olunur. Alan şəxs də onu oxuyur. Bizdə isə alıcılar heç son istifadə tarixinə də baxmırlar.

Mən dəfələrlə mağazalarda vaxtı keçmiş məhsullar görmüşəm. Həmin marketlərin məsul şəxslərini çağırın məhsulların istifadə müddətinin bitdiyini deyib xəbərdarlıq etmişəm. Mən bunu deməklə alçalmıram, pis olmuram.


- Kamilə xanım, Elm və təhsil komitəsinin üzvüsünüz. Bu yaxınlarda təhsil eksperti Kamran Əsədov dedi ki, son illərdə 1200 şagird abort olunub. Buna cavabınız necə olacaq?


-
Həmin ekspertə demək istəyirəm, bu, nə cəfəngiyyatdır? Sən bu rəqəmləri haradan götürmüsən? Sən özündə məsuliyyət hiss edirsənmi? Şəxsən mənim səlahiyyətim olsaydı, o eksperti cəzalandırardım. Bunu deyirsənsə, sonrasını düşünməlisən. Bu açıqlamadan sonra nə qədər insan stress keçirir, narahat olur.

Hər bir insan vəzifəsindən, mövqeyindən asılı olmayaraq ağzından çıxan sözə cavabdeh olmalıdır, məsuliyyət daşımalıdır.

- Mental düşüncələrdən söz açdıq. Düşüncələrmi genə təsir edir, yoxsa genlər düşüncələrə təsir edir?


- Ətraf mühit faktorlarının genlərə təsiri var. Bir misal çəkəcəyəm. Bir yumurta əkizləri olur. Bu o deməkdir ki, onlar eyni genotipə malikdir. Yəni eyni ziqotdan başlanğıc götürürlər. Amma onlar başqa-başqa mühitlərdə böyüyürlərsə onların xarici görünüşləri, düşüncələri, istəkləri fərqli olacaq.

Lakin eyni mühitdə böyüsələr eyni cür olacaqlar. Bu onu göstərir ki, mühit genotipə təsir göstərir. Mentalitetdən danışırıqsa, sizin dediyiniz kimi mühit faktoru bizim genlərə təsir edir. Lakin birmənalı onu da demək olmaz ki, genlərimiz düşüncələri idarə etmir. Lakin onu da demək düzgün olmaz ki, düşüncələr genləri idarə edir.

Whatsapp
Bizə yazın!
Keçid et
Rusiyada dəhşət Ukrayna Vampirləri işə saldı