Modern.az

Amerikalı professor: “AXC-nin İrəvanı Ermənistana verməsi insani addım idi” – MÜSAHİBƏ

Amerikalı professor: “AXC-nin İrəvanı Ermənistana verməsi insani addım idi” – MÜSAHİBƏ

25 May 2018, 15:27

Maykl Reynolds: "ABŞ-ın ADR-ə qarşı laqeydliyi səhv addım idi"

 

“Rəsulzadəni Corc Vaşinqtonla müqayisə edərdim”

 

Bakıda səfərdə olan Yaxın Şərq və Avrasiya Tarixi sahəsində beynəlxalq müstəvidə ad qazanmış, Prinston Universitetinin professoru Maykl A. Reynolds Modern.az saytına geniş müsahibə verib.

Qeyd edək ki, Maykl Reynold Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin araşdırıcılarındandır.

 

O, Prinston Universitetində Yaxın Şərq Tədqiqatları üzrə dosent olan Maykl Reynolds Avrasiya tarixi və Amerikanın xarici siyasətinə dair kurslar aparır.

 

O, “Parçalanmış İmperiyalar: 1908-1918-ci illərdə Osmanlı və Rusiya İmperiyalarının Münaqişəsi və Dağılması” kitabının müəllifi, Amerika Tarixi Assosiasiyasının Jorj Louis Beer Mükafatının laureatı, və “Qafqaz Toplumu: İmperiyalar, Xalqlar və Dinlər” kitabının redaktorudur.

 

Professor Reynolds, tarixi tədqiqatla birlikdə, müasir Türkiyə, Rusiya, Qafqaz və Amerika xarici siyasətini araşdırır və bu mövzuda nəşrlər dərc edir. O həmçinin Xarici Siyasət Araşdırmalar İnstitutunun baş elmi işçisidir.

 

Onunla söhbəti təqdim edirik:

 

- Cənab professor, ilk sualımızı belə qoymaq istərdim. Siz, Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranmasını qlobal kontekstdə necə qiymətləndirərdiniz?

 

- 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaradılması o zaman üçün çox əlamətdar və böyük hadisə idi. Buna baxmayaraq bir növ diqqətdən də kənarda qalmışdı. Fikrimcə, diqqətdən kənarda qalmağın əsas səbəbi budur ki, o dövrdə bu cür demokratik respublikanın yaranacağı gözlənilmirdi. ADR-in yaranması gözləntilərlə ziddiyyət təşkil edirdi.

Fikir verin, o zaman Birinci Dünya Müharibəsi başa çatmışdı. Bu müharibə bəşəriyyətin ən faciəvi səhifələrindən biri idi. Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi mövqedə nə baş verirdi? Gəlin baxaq, Birinci Dünya Müharibəsi bolşevizmin yaranması ilə nəticələndi. Digər tərəfdən də faşizm və nasizm kimi ifrat cərəyanların yaranması baş verdi. Belə bir kontekstdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin parlamentli respublika kimi yaranmasını heç kim gözləmirdi.

 

İkinci kontekst ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması Osmanlı imperiyasının süqutu ərəfəsində baş verdi. Osmanlı imperiyasının süqutundan sonra onun yerində Türkiyə Cümhuriyyəti yarandı. Həmin zaman demokratiyanın tərəfdarları və əleyhdarlarını birləşdirən ümumi bir cəhət var idi. Onlar İslam dini ilə demokratiyanı bir-birinə zidd hesab edirdilər. Düşünürdülər ki, ikisi bir yerdə mövcud ola bilməz.

 

- Amma ADR hər iki anlayışı bir ideologiya halında birləşdirdi, hətta bayrağın rənglərində də bu, əksini tapdı.

 

- Azərbaycan Cümhuriyyətinin timsalında gördük ki, bu dövlətin qurucularının hamısı müsəlman idilər. Onlar İslam aləmində demokratik cəmiyyətin yaranmasında İslam amilini ziddiyyət doğuran faktor kimi görmürdülər.

 

- Bir məqam da diqqət çəkir, həmin zamanlarda Balkanlarda, Avropada millətçilik meylləri güclənirdi, amma bu tendensiya ADR-də olmadı.

 

- Osmanlı imperiyasının süqutundan sonra həm Balkanlarda, həm də Anadoluda kifayət qədər ifratçı-millətçi hərəkat gücləndi. Amma siz dediyiniz kimi, bu, Azərbaycanda olmadı. Çünki Azərbaycan Cümhuriyyəti demokratik quruluşda idi, parlamentli respublika idi. Parlamentdə qeyri-azərbaycanlılara da yer verilirdi.

 

Bu regionun tarixi qrafikinə baxanda digər üçüncü bir konteksti görürük. Azərbaycanın şimal qonşusu Rusiyada da çar Rusiyasının süqutu prosesi gedirdi. Və əksər tarixçilər bolşevizmin haradan əmələ gəlməsi ilə bağlı danışanda, Birinci Dünya Müharibəsinə istinad edirlər. Lakin mən onu da qeyd etmək istərdim ki, bolşevizmin yaranması həm də Çar Rusiyasındakı üsul-idarəsinə gedib çıxır.

 

Çar imperiyasında despotizm hökm sürürdü, bunun da nəticəsində kifayət qədər despotizmi özündə əks etdirən bolşevizm cərəyanı yarandı. Azərbaycan Cümhuriyyətinin baniləri Rusiya imperiyasında doğulub, boya-başa çatmış, təhsil almış şəxslər olmasına baxmayaraq, onlar ifrat hərəkatlara qoşulmadılar. Məhz buna görə də, parlamentli, demokratik respublika qurmağa müvəffəq oldular.

 

- ADR yaranmasından 2 il sonra süquta uğradı. ADR-in süquta uğramasında təkcə Rusiya amili rol oynayırdı, yoxsa burada başqa faktorlar da var idi?

 

- ADR-in süqutunun əsas səbəbi Qırmızı Ordunun işğalı idi. Azərbaycan o zaman Qırmızı Ordu tərəfindən işğal olundu. Belə bir zamanda Azərbaycanın edə biləcəyi bir şey yox idi.

Qırmızı Ordu Azərbaycanı istila etməsəydi, Azərbaycan Cümhuriyyəti mövcudluğunu davam etdirəcəkdi.

 

- Lakin Qırmızı Ordu Azərbaycandan Türkiyəyə yardım adı ilə keçirdi. Bunu hansı amillə bağlayaq?

 

- Qırmızı Ordunun Azərbaycandan gəlib Türkiyə istiqamətinə keçməsi də tarixdə bir faktdır. Bu, Mustafa Kamal Atatürklə Lenin arasında olan razılaşmanın tərkib hissəsi idi. Türkiyə o zaman razılaşmışdı ki, Qırmızı Ordunun Qafqazda hərəkətinə mane olmayacaq.

 

- O zaman ABŞ-ın mövqeyi necə idi? ADR-in qalmasını istəyirdi yoxsa süqutunu?

 

- Amerika Birləşmiş Ştatlarının o zamanlar regionda, Azərbaycanda böyük marağı yox idi. Düzdür, ABŞ ADR-in süqutunu istəmirdi. ABŞ ADR-in süqutuna səbəb olacaq nələrsə etməmişdi. Eyni zamanda ADR-in mövcudluğunu sürdürməsi üçün də yardım etməmişdi. Düşünürəm ki, bu, səhv addım idi. ABŞ-ın ADR-ə qarşı laqeydliyi səhv addım idi.

 

- Siz arxivlərdə ADR haqqında hansısa yeni məlumatlar əldə etmisinizmi?

 

- Mən bir neçə il bundan qabaq Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə bağlı kitab yazmaq istəyirdim. Sonradan Ənvər Paşa haqqında bioqrafik kitab yazmağa başladım və bunun nəticəsində o işlər qaldı. Mən imperiyaların süqutu ilə bağlı kitab yazarkən araşdırmalar aparmışdım. O zaman mən arxivlərdə mən yeni materiallar tapmışdım. Bu, Osmanlı ilə Azərbaycan münasibətləri haqda idi. Azərbaycanla bağlı başqa məlumatlar da var idi. Xüsusən də, ermənilərə münasibətlə bağlı materiallar əldə etmişdim.

 

- Gəlin, konkretləşdirək, onlar necə materiallar idi?

 

- Mən Azərbaycanda siyasi sənədlər arxivi ilə işləmişəm, onlardan materiallar əldə etmişəm. Türkiyədən isə ordu arxivlərinə müraciət etmişəm.

 

- Siz ADR-in qurucularından biri olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni Amerikanın hansı lideri ilə müqayisə edərdiniz?

 

- Mən Rəsulzadəni Amerikanın ilk prezidenti Corc Vaşinqtonla müqayisə edərdim. Bildiyiniz kimi, Corc Vaşinqton Amerikada hərəkat lideri olub, sonradan Amerikanın ilk prezidenti kimi tarixə düşüb. Hər iki lider müqayisəyə yaxın gəlir. Çünki onların hər ikisi də ölkəsini, millətini ürəkdən sevən vətənpərvərlər olublar. Onlar öz ölkələrinin mənafelərini şəxsi mənafelərdən üstün tutan şəxslər olublar.

 

- Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, o dövrdə Azərbaycan parlamentində fraksiyalar var idi, yəni siyasi plüralizm mövcud idi. Bu, demokratiyada vacib şərtdir. Lakin gəlin baxaq, bu, o dövrün şərtlərinə cavab verirdimi?

 

- Mən düşünürəm ki, parlamentdə müxtəlifliyin olması müsbət  hal idi. Azərbaycanda olan müxtəlif siyasi qrupların bir parlamentdə təmsil olunması o zaman üçün yaxşı hal idi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bu barədə söylədiyi fikirlər maraqlıdır.

O zaman sosialist inqilabçıları parlamentdə təmsil olunmaq istəyəndə, Rəsulzadə onlara xitabən deyirdi: “Bəli, siz də parlamentdə təmsil olunmalısınız. Çünki biz tənqidləri də eşitmək istəyirik. Tənqidləri məhz hökumətin içərisindən eşitməyimiz yaxşı olardı”. Bu fikirlər o dövr üçün də, indi üçün də çox mütərəqqi fikirlərdir.

 

- ABŞ həmişə, ADR-in adını çəkir, Rusiya isə belə şeydə çox xəsislik edir. Halbuki, olanlar tarixdə qalıb, amma Rusiya hələ də bu adın çəkilməsinə qısqanclıqla yanaşır. Niyə?

 

- Rusiya o zaman Azərbaycanı işğal etmişdi. Azərbaycan SSRİ-nin dağılmasından sonra ikinci dəfə müstəqilliyini əldə etdi. Rusiya öz tarixi barədə araşdırma aparmalıdır və yanaşmalarını müəyyən etməlidirlər ki, ADR-in süqutu işğal faktı idi. İkinci bir tərəfdən o zaman Azərbaycan Cümhuriyyəti demokratik respublika kimi fəaliyyət göstərirdi. Rusiya həm də buna görə ADR-in adını çəkmir.

 

- ADR 2 il ərzində Azərbaycan vətəndaşlarına sosial rifahlarının yüksəldilməsi istiqamətində hansı töhfələri verdi?

 

- Bu, çox yaxşı sualdır. Mən bu sualınıza araşdırmamın tərkib hissəsi kimi baxmalıyam. Bu barədə ətraflı cavabım yoxdur. Lakin onu demək istərdim ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti Azərbaycana və azərbaycanlılara dövlətçilik verdi. İlk dəfə Azərbaycan adı ölkə adı kimi ortaya çıxdı. Digər tərəfdən Azərbaycanda yaşayan insanlara onların özlərini vətəndaş kimi hiss etmələri üçün şərait yaratdı. Başqa sosial təsirlər haqqında danışarkən isə bu sualı özümə verib cavablandırmalıyam. Çünki bu barədə ətraflı araşdırma aparmamışam.

Azərbaycan Cümhuriyyəti qadınlara seçki hüququ vermişdi, bunun hər hansı sosial təsirləri ola bilərdi. Mən bütün bunları araşdırmalıyam.

 

- Müasir Azərbaycan insanının ADR-ə münasibəti adekvatdırmı?

 

- Bu gün Azərbaycan insanının ADR-ə münasibəti çox yaxşıdır. Mən heç zaman Azərbaycan vətəndaşlarından ADR haqqında neqativ bir şey eşitməmişəm. Azərbaycanlılar ADR-lə fəxr edirlər.

 

- Azərbaycanın ilk müstəqil dövlətinin adı bəzən mübahisə doğurur. Azərbaycan Demokratim Respublikası, yoxsa Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti?

 

- “Demokratik respublika” anlayışı ruslardan götürülmədir. Demokratik respublika xalq cümhuriyyəti ilə eyni məna kəsb edən anlayışdır. Demokratik respublika anlayışı respublikanın bütün xalqa məxsus olmasını göstərir. Aristokratiyaya, hansısa dar çevrəyə yox, məhz bütün xalqa məxsus olduğunu göstərir. Bu da istər cümhuriyyətlə eyni mənanı verir. Demokrat sözünün özü qeyri-aristokrat, aristokrat olmayan mənasını verir.

 

- Bayaq Türkiyədən danışdınız. Türkiyə həqiqətənmi Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutunu istəmirdi?

 

- Osmanlı imperiyasının Azərbaycana münasibəti həmişə yaxşı olub. Xüsusən də, mən bunu Ənvər paşanın timsalında göstərməliyəm. Ənvər paşa həmişə Azərbaycanın müstəqil dövlət olması uğrunda çalışırdı. O, istəyirdi ki, Azərbaycan heç bir dövlətə ilhaq olunmasın, müstəqil olsun. Mən deyərdim ki, Osmanlı Azərbaycanı Rusiya ilə özü arasında bufer zona kimi görmək istəyirdi. Lakin Mustafa Kamalın idarəçiliyi ilə belə bir qərar qəbul olundu ki, Azərbaycanı öz iradəsinə buraxsınlar. Düzdür, ona qədər Azərbaycana yardımlar edilmişdi. Biz bunu Naxçıvanın timsalında görürük. Naxçıvan Türkiyənin sayəsində qorunub saxlanılmışdı. Amma Türkiyə o zaman məsələləri prioritetləşdirərkən öz maraqlarını önə çəkdi. Onların öz daxilində də problemlər var idi. Onlar bu problemləri həll etməyə başladılar və Azərbaycanı öz taleyinə buraxdılar.

 

- ADR zamanında İrəvan Ermənistana verildi. Bu, hələ də müzakirə mövzusudur. Sizin mövqeyiniz nədir, bu strateji gediş idi, yoxsa səhv?

 

- Ermənistan dövləti elan olunarkən İrəvan Azərbaycan Cümhuriyyəti tərəfindən Ermənistana verildi. Mən İrəvanın Ermənistana verilməsini çox insani addım kimi qiymətləndirərdim. Çünki Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəhbərləri ermənilərə çox böyük güzəşt olaraq bu addımı atdılar.

 

Əslində onlar Ermənistanın bir dövlət kimi yaranmasına köməklik göstərdilər. Bu da hər zaman insani davranış və güzəştə getmək nümunəsi kimi təqdim olunmalıdır. Biz o zamanların sənədlərinə baxarkən görürük ki, Ənvər paşa torpaqların Ermənistana verilməsinin əleyhinə olub. O, məktublarının birində qeyd edir ki, Ermənistanın müstəqil dövlət yaratması üçün onlara torpaqların verilməsi çox böyük səhvdir.

 

“Çünki ingilislər Ermənistanı bizə, Anadoluya qarşı istifadə edə bilərlər. Ermənilərin Anadoluya ərazi iddiaları bizim başımıza bəla aça bilər. Ona görə də torpaqların Ermənistana verilməsi çox böyük səhvdir” deyirdi.

Amma Azərbaycan Cümhuriyyəti bu qərarı verdi. İrəvanın Ermənistana verilməsi qərarı bütü dünyada işıqlandırılmalıdır. Ermənilərin də diqqətinə çatdırılmalıdır ki, Azərbaycan hər zaman ermənilərə güzəştə gedib. Və ermənilər də bunları yadlarında saxlamalıdırlar.

Whatsapp
Bizə yazın!
Keçid et
Rusiyada ağır döyüşlər: Ukrayna partizanları əraziləri bombalayır