Qazaxıstanın “Kazinform” Dövlət Agentliyinin məlumatına görə, Beynəlxalq Türk Akademyasının (TWESCO) Monqolustanın Burxan Xaldun kəndinin yaxınlığından keçən Kerulen çayının vadisində türk tarixini dəyişə biləcək arxeoloji tapıntılar aşkar ediblər. Bu haqda Monqolustanın Milli Tarix Muzeyinin direktoru Daqvaadorjiin Suxbaatar Ulan Batorda keçirdiyi mətbuat konfransında bəyanat verib.
P:S: Kerulen çayı öz başlanğıcını hündürlüyü 1700-2000 metr olan Xentey dağlarının ətəyindən götürür və dəniz səthindən 539 metr yüksəklikdə olan Dalaynor gölünə axır. Çayın uzunluğu 1264 kilometr, hövzəsi isə 116400 kvadrat kilometrdir. Kerulen çayı susuz səhralardan keçərək, burada yaşayan insanlara və canlılara həyat verir (red: A.E.)
Monqolustan Milli Tarix Muzeyinin direktoru qeyd edib ki, Kerulen çayının sahillləri və ətrafı türk tarixini yaradan xaqanların yaşayış məskəni olub. Əvvəllər də qeyd edildiyi kimi, TWESCO və Monqolustanın Milli Muzeyi “Kerulen Ekspedisiyası”nın tərkibində Xentey əyalətinin Delgerxan massivindəki “Xayaxudaq” və “Günbürd” komplekslərində, tükün qədim tarixini öyrənmək üçün arxeoloji qazıntılar aparmağa başladılar. Biz əvvəllər də bilirdik ki, bu region qədim türk tarixinə işıq sala biləcək sirrləri özündə gizlədir. Kerulen-Kentey Monqolustanın şimali-şərq bölgəsində yerləşir və bu məkan qədim hunların və türklərin yaşadıqları ərazi olub.
Monqolustanın tarix elmləri doktoru Daqvaadorjiin Suxbaatarın sözlərinə görə, “Kerulen” TWESCO Monqolustan Milli Tarix Muzeyinin birgə layihəsini həyata keçirən ekspedisiya qazııntılara başladıqdan sonra burada elmə məlum olmayan VI-VIII əsrlərə aid kompleksi aşkar edib. Kompleksin sahəsi 30 kvadrat metrdir. Ötən əsrlərdə bu kompleksin üzərinə torpaq layları örtüb. Burada tapılan müqəddəs əmanətlər Türk dövrü abidələrini zənginləşdirəcək. Alimlər deyirlər ki, “Xayaxudaq” kompleksi 2 metrlik kurqanın arxasında yerləşir, o ətrafdakı ərazidən 1 metrlik uzunluğunda olan yarğanla ayrılır. Bu yarğanda, 2 metr 20 santimetr dərinlikdə, saxsı bardaq , iki daş insan heykəli və digər əşyalar tapılıb.
Monqolustanın Milli Tarix Muzeyinin əməkdaşı, arxeoloq Çinbold Bayandelqer qeyd edib ki, tədqiqatlar nəticəsində burada tirdən olan dirəklərlə tikilmiş, damı taxta lövhələrindən inşa edilmiş ibadətgahın olduğu müəyyən edilib. Ehtimal etmək olar ki, Kerulen xanların, xaqanların taxta çıxarıldığı iqamətgah olub.
2017-ci ildə Beynəlxalq Türk akademiyası “Burxan Xaldundan Ulutauya qədər: tarixi yaddaşın oyanışı” adlı ekspedisiya təşkil etmişdi. Bu ekspedisiyanın alimləri Qazaxıstanın Ulutau şəhərində Çingiz xanın oğlu Cuçi xanın mavzoleyini ziyarət etdilər. Artıq alimlərimiz burada da qurbangahın olduğu fikrinə gəliblər. Burada tapılan zəngin xəzinə də , onu deməyə əsas verir ki, biz qədim türk tarixini dəyərli eksponatlarla zənginləşdirməkdəyik. “Xayaxudaq” kompleksindən tapılan qaşları tarım çəkilmiş, iti burunlu saqqalı kişi heykəli bir döyüşçünün heykəlidir. Digəri isə hündür baş geyimli, hündür boylu köçəri türk gözəlidir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, adətən qədim arxeoloji eksponatlar içərisində qadın heykəlinə çox nadir hallarda rast gəlinir. Ona görə də bu dəfə tapılan qadın heykəli çox qiymətli bir tapıntıdır. Kompleksdə eyni zamanda bizim atlardan daha iri gövdəli olan at sümükləri və skeletləri, aşkar edilib , Bu da onu deməyə əsas verir ki, bu atlar hər zaman döyüşlərdə, çöllərdə çaparaq yaşayıblar.
Qurbangahda tapdıqlarımız isə onu deməyə əsas verir ki, bu ibadətgahda insanlar Tanrıya qurbanlar kəsib, və əcdadlarının ruhuna baş əyiblər. Monqolustanın şimali-şərqində , Kerulen vadusundə tapılan qədim türk abidələri qədim türk tarixini zənginləşdirəcək. Bizə qədim türklər haqqında geniş bilgilər verəcək.
Türk tarixinə işıq tutan qədim tarixi abidələrin tapılmasının əhəmiyyətini vurğulayan TWESCO rəhbəri , akademik Darxan Kıdıralı yenilikləri ümumi türk tarixinə verilən bir tövhə kimi qiymətləndirib. O bildirib ki, bu ilin avqust ayının əvvəlində rəhbərlik etdiyi akademiyanın bir qrup əməkdaşı arxeoloji qazıntılar aparılan ərazidə olublar. Kerulen çayının vadisi və Kentay ərazisi türk dünyasında xüsusi əhəmiyyəti olan məkanlardır. Burada türk tarixinin sirrləri gizlənir. Bizim qazıntılar apardığımız yerlərdə türk dövrünün daş yaddaşı çox nəfis şəkildə qorunub saxlanır. Bunu tarix və ana təbiət dünyaya dərs olun deyə belə saxlayıb və qoruyub. Həm də monqol xalqı öz adət ənənələri və tərbiyələrinə uyğun olaraq, müqəddəs yerləri çox böyük məhəbbətlə qoruyub saxlayıblar. Biz də Beynəllxalq Türk Akademiyası olaraq, onlara dəstək verdik. Kerulen çayı vadisinin ətrafında arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan abidələr isə qədim və şanlı türk tarixinin yeni dəyərli səhifələridir. Biz axtarışdayıq və hr zaman yeni səhifələr açmaq üçün axtarışlarımızı davam edirik.
Tərcümə etdi: Aida Eyvazlı
