Ağalar Qut
Yeni vizion axtarışında
Bu sətirlərin müəllifi həmişə belə fikirləşmişdir ki, yaradıcılıq yozuculuqdan [şərhçilikdən, interpretatorluqdan] üstündür. Bu, təxminən o deməkdir ki, yazıçılıq ədəbi tənqidçilikdən, rejissorluq kinoşünaslıqdan, alim müəllimdən ötədir. Alman payızının tutqun, ancaq gözəl bir günündə mən bu səhvimi, haçansa xəbərim olmadan həqiqət kimi öyrəndiyim bu klişeni, bir gözqırpımında gördüm. O anda başa düşdüm ki, indi Azərbaycan kulturasına böyük yaradıcılardan qabaq böyük yozucular [şərhçilər] gərəkdir. Axı ta qədimlərdə də birbaşa yaradıcılıqla yox, yamsılayıcılıqla [təqlidlə] işə başlayardılar; məbədlərdə yetişən bilicilər qabaqca özlərindən qabaqkıları şərh edər, ancaq bundan sonra yaradıcılığa girişərdilər. Yaradıcılıq haqqı hamıya yox, ancaq şərhçiliyini sübut edənlərə verilərdi. Sonrakı inkarçılar da elə o şərhçilərin içindən çıxardı. Bu ənənə sonralar elmə keçdi. Elmdə də böyük, hətta inqilabi elmi kəşflər etməzdən qabaq, özündən qabaqkıları xülasə və şərh edib, alimlik dərəcəsi alırsan. “Məktəb [yolu] keçmək” budur.
Yaradıcılıq – indiyədək olmayanı oldurmaqdırsa, yozuculuq [şərhçilik] – olanı anlamaqdan ötrü ona səbəblər, mənalar tapmaqdır. [“Sürücü”, “görücü”, “yazıçı” kimi sözlərin quruluşunda olan “yozucu” sözünü ərəbcə “şərhçi” sözünə əvəz kimi irəli sürürəm.] Nəyisə ancaq və ancaq bir cür anlamaq – anlaq yoxsulluğudur. Yeni yozmalarla təzə mənalar üzə çıxarmaq mümkündür və gərəklidir. Birşərhlilik – birsəbəblilik – darıxdırıcı təkrarçılıq və kütləşdirici təbliğatla nəticələnir. Şərhlər təzələnmirsə, sən eyniliyin qaldığına və həmin şərhin həqiqət olduğuna inanırsan. Misal üçün, Azərbaycan xalqına M.F.Axundovdan, C.Məmmədquluzadədən, M.Ə.Sabirdən, Ü.Hacıbəyovdan və b. fərqli şərh ver, xalqın əslində heç əvvəldən onların təsvir etdiyi kimi olmadığını görəcəksən; sənin xalq haqqında şərhin dəyişmədiyi üçün, elə bilirsən xalq hələ də onların təsvirlərindəki kimidir və onların dedikləri əbədi həqiqətdir, onlar özləri isə əbədi həqiqətləri tapdıqları üçün ölməz dahilərdir. İslamçıların hər yerdə Allahı tapmaqları kimi. Söhbət – xalqımız barəsində kulturolojiq-diaqnostik yeganə şərhin indiyədək alternativsiz qalmasından və mübahisəsiz həqiqət kimi qəbul edilməsindən gedir.
Aşağada mən Azərbaycan kulturasından və folklorundan [nağıllardan, dastanlardan, atalar sözlərindən və s.] bir-iki misal verib, onlara yeni şərhlər verməyə çalışacağam. Ancaq axundovçu-mirzəcəlilçi-sabirçi-hacıbəyovçu... məktəbin müdavimləri [davamçıları] üçün bu millətin kəndlisi “itboğuşduran”, oxumuşu “Kefli İsgəndər”, taciri “Məşədi İbad”, bəyi “Rüstəm bəy”dirsə, belə bir xalq mənalı, dəyərli, adam içinə çıxarılası nə yarada bilər, axı?! Stereotip bundan ibarətdir.
Atalar sözlərimizdən biri belədir: “Kasıb – itinin adını Gümüş qoyar”. Bu atalar sözümüzü belə başa düşürük ki, guya kasıb azərbaycanlı özünü ağasına oxşatmaq, öz yoxsulluğunu kompensasiya etməkdən ötəri, bir sözlə, görməmişliyindən itinə Gümüş adı qoyur. Beləcə, başlayırıq kasıblıqdan da, kasıb babalarımızdan da iyrənməyə. Halbuki, bu atalar sözümüz tam əksinə yozulmağa layiqdir. Heç kim soruşmur ki, bu kasıb niyə öz itinə Almaz, Altun, Qızıl kimi ən parıltılı adlardan birini yox, ikinci dərəcəli bir ad – məhz Gümüş (!) adını qoyur. Çünki o, kasıb olsa da qanacaqlıdır, özünü tox tutur, onun payına düşməyənə sarı dırmaşmağı qüruruna sığışdırmır, dönəlgəsi ona gümüşü yaraşdırdığı kimi, o da itinə Gümüş adını yaraşdırır. Qısası, kasıbın öz itinə Gümüş adı qoyması – onun gözütoxluğudur, qanacağıdır.
Hamının səhv şərh etmək ehtimalı olsa da, səhv şərh – məzmunun üstünə atılan iftira kimidir. Məzmununa iftira atılan atalar sözlərimizdən biri də budur: “Qarın qardaşdan irəlidir”. Bu sözü belə yozurlar: Bizim üçün qarnımız doğma qardaşımızdan da qabaq gəlir. Halbuki, burada ana qarnından söhbət gedir, öz qarnımızdan yox. Qardaş – qarındaş deməkdir, yən eyni ana qarnını bölüşənlər. Atalar sözünün mənası budur: Anam qardaşımdan qabaqdır, birinci ana, sonra qardaş. Bu, “Diş yoxkən damaq vardı”, deməyə oxşayır.
“Haralısan?” və yaxud “Kimlərdənsən?” kimi suallar – xalqımızın yaratmış olduğu ən yaxşı suallar sırasındadırlar. Bu suallar bizim keçmişdə öz milli mənşəyimizə, Dədə Qor Qudun diliylə desək, öz “qalar-qoparımız”a laqeyd və biganə olmadığımızı göstərir. “Haralısan, ay qız?”,“Kimlərdənsən, a bala?” kimi bir sualı, məsələn, elçilikdə soruşublar, ona görə ki, özgəyə qız verməsinlər, özgədən qız alıb qanlarını bulaşdırmasınlar. Çünki nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan coğrafiyasına özgə millətlərin köçü, səfərləri və s. daim olmuş, onlar kompakt şəkildə ölkəmizə yerləşərək orada yer-yurd salmışlar, məsələn, ərəblər və b. Bu suallar bir etnos kimi bizim özünüqoruma instinktimizin ifadəsi idi. Belə suallar olmasaydı, indi az-çox etnik bütövlüyü olan bir millətdən yox, hansısa həlməşikdən danışmalı olacaqdıq. Milli özünüqoruma tədbirimizi indi yerlibazlıq kimi başa düşürük, çünki şərhimiz cırlaşıb.
İndi isə dastanlarımızdan birinə – Koroğlu dastanına gözucu nəzər yetirək. Giziroğlu Mustafabəy Koroğlunu özünə düşmən sayır, o dağ sənin, bu dərə mənim Koroğlunu axtarır ki, onunla üz-üzə gəlib dava eləsin. Bir gün eşidir ki, Bağdadda Aslan paşa Koroğlunun üç dəlisini tutub asdırmaq istəyir; bu, Giziroğluna xoş gəlmir. O, öz atlılarına deyir: “Mən Koroğluya düşmənəm, bu, öz yerində, ancaq bu namərdliyə yol verə bilmərəm, gəlin, gedib onun dəlilərini qurtaraq”. [Bu, bizim düşmənçilik anlayışımızdır, avropalıların “Düşmənimin düşməni dostumdur” anlayışı deyildir]. Giziroğlu şəhərə çatanda görür ki, paşa dəliləri asdırmaq üzrədir, Koroğlu özü də meydandadır, amma aşıq paltarında elə hey oxuyur, nədənsə davaya başlamır. İşi belə görən Giziroğlu belə hesab eləyir ki, Koroğlu qorxudan davaya başlamır, gümbəzə bir şeşpər ataraq, burada olduğunu Koroğluya xəbər verir, bununla ona öz köməyini təklif edir. [Mərdlik – düşmənçilik aparanda üzə çıxır!]. Axır ki, Koroğlu öz dəlilərinə işarə edir, onlar meydana girib öz yoldaşlarını dardan qurtarıb, şəhəri tərk edərək, Çənlibelə sarı yola düşürlər. Koroğlu Giziroğlunun mərd adam olduğunu, şəxsən onun özüylə haq-hesab çəkmək istədiyini, buna görə də yolda onun qabağını tək kəsəcəyini bildiyindən, o da tək olmaq üçün, yolda öz dəlilərindən bir az arxada qalıb, atını çay qırağı ilə yavaş-yavaş sürür. Doğrudan da Giziroğlu Koroğlunun yoluna tək çıxır, özü də bir zərbə ilə Koroğlunu atdan salıb, basır suya. Aralaşırlar. Giziroğlu öz dəstəsinin yanına qayıdanda ona deyirlər ki, sən Koroğlu ilə vuruşmayıbsan, qorxub qaçıbsan. Giziroğlu deyir, yox, qorxmamışam, vuruşduq, ancaq nə o məni basa bildi, nə mən onu [Koroğlunu basdığı halda, bunu dilinə gətirmir]. Görür inanmırlar, deyir yaxşı, inanmırsınızsa, gəlin, gedək Çənlibelə, bir də vuruşaq, siz də görün. Gəlirlər Çənlibelə. Çənlibelə çatanda görürlər Çənlibeldə yeyib-içmək məclisidir. Giziroğlu istəmir ki, onlardan biri xar olsun, deyir, yox, belə məclisi pozmaq yaxşı düşməz, gözləyək yeyib içib əylənsinlər, sonra yaxınlaşarıq. [Kəmfürsətlik etmir!]. Qıraqda dayanıb gözləyirlər. Məclisin bir yerində Nigar xanım Koroğludan soruşur ki, görəsən, dünyada Koroğlu kimi igid tapıla bilərmi. Koroğlu orada məşhur “Koroğlunu çaya basar, Giziroğlu Mustafa bəy”i oxuyur [Arvadın səndən soruşur səndən igid adam tapılarmı dünyada, sən də başqa kişinin igidliyini öyürsən. Siz Koroğlunun təmizliyinə, doğruçuluğuna, özünə olan inamına baxın!] Giziroğlu bunları eşidib məclisə girir, “Koroğlu, sən doğrudan da mərd igidsən. Bu gündən düşmənçiliyi yerə qoyub, səninlə qardaş oluram, öz dəstəmlə dəlilərinə qarışıram”, deyir.
Əsrlərlə məclislərdə saatlarla belə hekayələrə qulaq asan bir xalq mərdlik məktəbi keçib, kəmfürsətlik məktəbi yox, təmizlik öyrənib, biclik yox. Bizim maarifçilərin ədəbi təsvirləri isə koroğluluğa, giziroğluluğa Həmzənin ağzıyla gülməkdən başqa bir şey deyildir.
Bizim maarifçilər it boğuşdurmağımızı, xoruz döyüşdürməyimizi həmişə ələ salıb gülüblər. Ancaq it boğuşdurmaq, xoruz döyüşdürmək, atlarını ötüşdürmək və s. – əslində birgəyaşayışın qaçılmaz konfliktlərini [sözü çəp gəlmək, rəqabət etmək və s.] dolaylı, yumşaq, məzəli yollarla aradan qalxızmaq məqsədilə tapılmışdılar və kulturamızın uğurları xanasına yazılmalıdırlar. Söyüşmək əvəzinə aşıq və meyxana deyişmələri də irəliyə doğru addım idi. Bu üsullar ən azından avropalıların duelə çıxıb bir-birlərini tələf etməklərindən daha sivil, daha estetik idi. Bütün bunlar bəlkə də artıq sönüb getmiş bir sivilizasiyanın – kim bilir, bəlkə də Mesopotamiya ənənələrinin, Sumer demokratiyasının izləridir. Ancaq biz bunlara indiyədək eləcə hırıldamış, təəssüflənmiş, başımızı bulamışıq. Biz xalqımıza inanmırıq, problem buradadır. Bundan da pis problem: biz xalqımızı tanımırıq. “Xalqı maarifləndirməliyik”, deyənlərin özləri xalqdan öyrənməlidirlər. Azərbaycan kulturasında, Azərbaycan folklorunda, Azərbaycan dilinin etimologiyasında heyrət doğuran fəlsəfi mətləblər var.
Nağıllarımızda padşahın [dastanlarımızda xanların da] qapısında iki daş olardı, elçi daşı və yolçu daşı. Kimsə padşahla görüşmək istəsə, ona sözü, xəbəri olsa, gəlib elçi daşının üstündə oturardı. Padşah öz evindən bu daşları görərdi. Yeri gəlmişkən, nağıllarımızda padşahın evi elin içində yerləşərdi, gözdən-qulaqdan uzaqlarda, gizlində, hamıdan yüksəklərdə yox. Padşah elçi daşının üstündə oturan olduğunu görəndə, vəzirini [nökərini yox, vəzirini!] göndərib, gələni yanına çağırıb, niyə gəldiyini soruşardı.
Nağıllarımızda yaxşılıq görən – borclu qalmaq istəmir, bu yaxşılığın əvəzini qaytarmaq istəyir, “diləyini istə” deyir və yaxud tükündən bir çəngə qoparıb verir və “dara düşsən, yandırarsan, köməyinə gələrəm” deyir. Biz belə deyərik: “Borclu borclunun sağlığını istər.” Ü.Hacıbəyovun quraşdırdığı “Sual-cavab” adlı bir lətifədə isə bir əcnəbi ilə bir müsəlman arasında guya belə bir söhbət olur: “Əcnəbi soruşur: “Bu ölən kimdir ki, ona belə ağır yas tutubsunuz, cənazəsi başında belə odlu-alovlu nitqlər söyləyirsiniz? – Müsəlman cavab verir: Bu ölən müsəlman millətinə ən böyük qulluqlar göstərmiş və millət yolunda hər şeyini qurban etmiş bir şəxsdir. – Əcnəbi: Bəs nədən ölüb? – Müsəlman: Deyirlər ki, acından...” Hacıbəyov bu lətifəsiylə demək istəyir ki, bu millət üçün can qoymağa dəyməz, sən bu millət yolunda ömrünü çürüdərsən, amma o, səni unudub acından öldürər.
Bu həmin Hacıbəyovdur ki, bəyliyi, Azərbaycan milli zadəganlığını lağa qoyan “O olmasın, bu olsun” operettasını yazdı. Bunun üstündən bir para azərbaycanlıların Üzeyir Hacıbəyova vüqarla “Üzeyir bəy” deməkləri də səhv şərhçilikdən irəli gəlir. Hansı azərbaycanlı bəy borclarını ödəmək üçün gözünün ağı-qarası bircə övladını – on beş yaşlı qızını yaşlı bir tacirə az qala mal-qara kimi sövdələşib satardı?! Operettanı yazarkən 25 yaşı olan bu gənc oğlan belə bir şeyi haradansa eşitmiş olsa belə, bəyəm belə bir şey bizim milli kulturamızdır, ənənəmizdir?!
M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ü.Hacıbəyov və b. yürütdükləri şərhçilik – həmişə pisəyönümlü olub, qaralama, yamanlama, ələ salma, bir sözlə, ağulayaraq iflic etmə – psixolojiq qisasçılıq metodologiyasıdır. Bu diaqnostik şərh – birinci elə ona inanan, bağlanan müəlliflərin özlərini qısırlaşdırıb axtalayır və təkrarçılığa məhkum edir. Azərbaycanda istər indi, istərsə də gələcəkdə yarana biləcək milli renessansın qarşısında ən böyük teorik [nəzəri] kötük – yuxarıda adı çəkilən şəxslərin irsidir. Sovet dövründə bizə “sosializm realizmi” adı altında guya milli reallıq kimi sırınan, tədris və təbliğ edilən bu irsin əsl adı – antimillətçilikdir. İndinin özündə də kimsə Azərbaycan xalqı barəsində aşağı fikirdə olmasını özlüyündə guya arqumentləşdirmək istəyirsə, axundovların, mirzəcəlillərin, sabirlərin, üzeyirhacıbəyovların və b. ətəyinə sığınır. Xalqın total məğlubiyyəti dövründə bu alçaldıcı və beləcə təsəlliverici şərhin yenidən aktuallaşması təbiidir, ancaq bu şərh bizi qurtara bilməz, bizə yeni, alternativ şərhlər gərəkdir. Bizi ancaq yeni yozucular yenidən yarada bilərlər.
