Modern.az

Dahilərin toqquşması: Albert Eynşteyn və Robindranat Taqor - FƏLSƏFİ SÖHBƏT

Dahilərin toqquşması: Albert Eynşteyn və Robindranat Taqor - FƏLSƏFİ SÖHBƏT

5 Dekabr 2012, 12:18

Modern.az “Dahilərdən yazışmalar” adlı yeni rubrikaya start verir. Adından göründüyü kimi, burada bəşər sivilizasiyasına öz təfəkkürləri ilə təsir etmiş dünya elm, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinin, eləcə də xalqımızın  taleyində misilsiz xidmətləri olmuş soydaşlarımızın müxtəlif vaxtlarda yaxınlarına, bir-birlərinə göndərdiyi məktublardan seçmələr veriləcək. İlk nümunə iki dünya nəhəngi – Albert Eynşteynlə və Rabindranat Taqor arasında olan söhbətdir.

Qızmar yay günü. Eynşteynin bağ evi. 4 iyul 1930-cu il.

Eynşteyn: Siz dünyaya qaynayıb-qarışmayan, ondan ayrı olan Tanrının varlığına inanırsınızmı?

Taqor:
Dünyadan qıraqda olan Tanrı yoxdur. İnsanın mahiyyəti tükənməz, ölümsüz olduğu üçün də o, dünyanı qavramağı bacarır. İnsan kimliyinin qavraya bilməyəcəyi bir nəsnə də ola bilməz. Bu isə elə, dünyanın bütün gercəklərinin də özündə insanilik daşıması deməkdir. Dediklərimi aydınlaşdırmaq üçün bir elmi faktı örnək olaraq göstərmək istəyirəm: materiya, elektronlarla protonlardan qurulub, onların arasında isə başqa bir nəsnə yoxdur, ancaq biz materiyanın törəmələrini iri-biriylə bağlanan ayrı-ayrı elektronlarla protonların toplusu kimi yox, bütöv gerçəklik olaraq görməkdəyik. Bunun kimi “bəşər” dediyimiz gerçəklik ayrı-ayrı kimsələrdən yaranır, ancaq bu kimsələr arasında olan insanlıq bağları, əlaqələri bəşər toplumunu, bütöv görünən, yaşarı bir orqanizm biçiminə salır. Dünyayla bəşərin bağlılığı da elə onların öz aralarında bu sayaq birləşməsindən yaranan bütövlükdür. Bu, insandan ayrılmaz olan dünyadır. Dediyim bu ideyanı mən incəsənətdə, ədəbiyyatda, dini inanclarda izləyib, araşdırmışam.

Eynşteyn:Dünyanı qavramaqda, biri-birindən seçilib ayrılan iki yanaşma vardır:

1. Dünyanın varlığı büsbütün insan anlağından asılıdır.
2. Dünya insan anlağından asılı olmayan bir gerçəklikdir. 

Taqor: Yaşadığımız dünya, ölümsüz insanla sürəkli bir uyumluqda – harmoniyada olduğundan, biz bu dünyanın gerçəklərini qavraya, gözəlliklərini duya bilirik.

Eynşteyn: Bu dedikləriniz, dünyaya insan olaraq yanaşmaqdan doğan yozumdur.

Taqor: Başqa bir yozum ola da bilməz. Bu dünya, insanın dünyasıdır. Dünyaya elmi baxış hansısa bir alimin baxışıdır. Dünya bizdən ayrılıqda var ola bilməz. Dünya, bizdən asılıdır, onun gerçəkliyi bizim anlağımızdan asılıdır. Doğruluğun, gözəlliyin bəlli ülgülərinin-standartlarının olması, bu dünyanı etibarlı eləyir, bu standartları isə Ölümsüz İnsan yaradıb, onun qavradıqları, duyduqları isə getdikcə, qavramımıza, duyumumuza çevrilir.

Eynşteyn: Dediyiniz bu Ölümsüz İnsanı insanın özlüyü-mahiyyəti də adlandırmaq olar. 

Taqor: Elədir, bu – insanın ölümsüz, tükənməz olan özlüyü-mahiyyətidir. Biz onu yaşadığımız duyğularla, bir də çəkdiyimiz əməklə qavraya bilərik. Bununla da, bizim adlaya bilmədiyimiz çevrələrdən qırağa çıxmağı bacaran Üstün İnsanı anlamağa başlayırıq. Elmi baxışlar, ayrı-ayrı kimsələrin qavramlarında qapanıb qalmır, dünyanın, ayrıca kimsələrdən yox, hamıdan asılı olan gercəklərini arayıb-öyrənir. Din isə, ayrı-ayrı kimsələrdən asılı olmayan gerçəkliyi qavrayaraq, bizim bir az da dərində olan ehtiyaclarımızla bu gerçəklik arasında bağlılıq yaradır; dini inancların yardımı ilə qavradığımız gerçəklik, təkcə bizim yox, bəlli bir çoxluğun inandığı dəyərlərə çevrilir.

Eynşteyn: Onda belə çıxır, doğruluq da, gözəllik də insandan asılı olan gerçəklərdir.

Taqor: Elədir.

Eynşteyn:Birdən insanlar yoxa çıxarsa, onda Belvederli Apollon* öz gözəlliyini itirərdimi?

Taqor: İtirərdi!

Eynşteyn: Mən gözəlliyin bu sayaq yozulması ilə barışıram, ancaq doğruluğu belə yozmağı yanlış sayıram. 

Taqor: Nə üçün? Doğruluğu insandan başqa da bir qavrayanmı var?

Eynşteyn: Bu dediklərimi doğrultmağa söz tapa bilməsəm də, ancaq mənim inandığım din elə budur.

Taqor: Gözəllik – bitkin bir harmoniyanın ideala yaxınlaşmasından doğur, bu özünün örnəyini Universal İnsanda göstərməkdədir; doğruluq isə bu Universal İnsanın anlağının qavradıqlarıdır. Biz, ayrılıqda götürülmüş kimsələr olaraq, böyüklü-kiçikli yanlışlıqlar eləyərək, sınaqlardan keçərək, anlağımızı aydınladaraq, bu doğruluğu qavramağa yaxınlaşırıq, yoxsa, biz doğruluğu başqa necə qavraya bilərik?

Eynşteyn: Mən elmin doğru saydıqlarının, doğrudan da elə insandan asılı olmayan düzgünlüklər, gerçəkliklər olduğuna sizi inandırmaq üçün söz tapa bilməsəm də, ancaq özüm buna ürəkdən inanmaqdayam. Götürün elə həndəsədəki Pifaqor teoremini. Bu, insandan asılı olmayan bir gerçəkliyin, gözəyarı da olsa, doğruluğunu göstərmirmi? Elə isə, insandan asılı olmayan reallıqlar varsa da, onda bu reallıqlara uyğun olan doğruluqlar da olmalıdır, bunlardan birinin danılması, elə o birinin də danılması deməkdir.

Taqor: Universal İnsanın qavradığı gerçəklər, insanca olan gerçəklər olmalıdır. Yoxsa, bizim, yəni ayrı-ayrı kimsələrin, qavradıqlarımızı da gerçəklik saya bilmərik, onlara ən azından elmi gerçəkliklər deyə bilmərik, ancaq elə insanın düşünmək bacarığı yaradan orqanlarından doğulan bu məntiqi düşüncələrin yardımı ilə qavradığımız elmi gerçəklər də, bizi addım-addım doğruluğa sarı aparır. Hind fəlsəfəsinə görə, Brahma adlanan mütləq bir gerçəklik vardır, onu yalnız istəməklə qavramaq olmaz, nə də onu sözlə anlatmaq olmaz. Onu qavramaq istəyən kimsə, büsbütün sonsuzluğa dalmağı, qovuşmağı bacarmalıdır. Bu isə sözsüz, elmi gerçəklik sayıla bilməz. Bayaqdan söz açdığımız gerçəklər isə bəlli görünüşü olan gerçəklərdir, yəni onlar insan anlağına gerçəklik təki görünürlər, ona görə də, bunlar ancaq insanca olan gerçəklərdir. Onu biz, Mayya* da, ilğım da adlandıra bilərik.

Eynşteyn: Sizin, ola bilsin hind fəlsəfəsindən doğan yozumunuza görə, bu ilğım dediyiniz, yalnız ayrı-ayrı kimsələrin yox, bütün insanlığın qapıldığı bir ilğımdır.

Taqor: Elmdə biz bəlli bir düzənə uyaraq, öz anlağımızın dar çevrəsindən qurtuluruq, ona görə də, Universal İnsanın anladığı gerçəkləri qavraya bilirik.

Eynşteyn: Bu gerçəklik bizim anlağımızdan asılıdırmı? Başlıca problem də elə budur.

Taqor: Doğru adlandırdığımız gerçəkliyə subyektiv yanaşma ilə obyektiv yanaşmanın ağlabatan harmoniyasından yaranır, elə Universal İnsan da gerçəkliyə bu sayaq yanaşır.

Eynşteyn: Ona qalsa, biz gündəlik yaşamımızda belə, işlətdiyimiz predmetlərin varlığının insandan asılı olmadığını sanırıq. Biz bunu, duyğu orqanlarımız arasında anlaşılmazlıq yaranmasın deyə eləyirik. Örnək üçün bu gördüyünüz masa, evdə bir kimsə olmayanda belə, öz yerində dayanıb-duracaq, yox olmayacaqdır.

Taqor: Elədir, dediyiniz durumda stol hansısa bir kimsə üçün görünməz olacaqdır, ancaq o universal anlaqdan gizli qala bilməyəcəkdir. Mənim stol kimi qavradığım nəsnəni, mənim kimi anlaq yiyəsi olan bütün kimsələr də belə qavrayacaqlar.

Eynşteyn: Gerçəkliklərin varlığının insandan asılı olmadığını sözlə anlatmaq, doğrultmaq olmur, ancaq, lap deyərdim, yer üzündə yaşamış ilkin insanlardan tutmuş bu günədək, bütün insanların hamısı buna inanmaqdadır. Biz gerçəkliyi qavraya bilməyi, ancaq Universal İnsanın obyektivliyinə bağlayırıq, yalnız onun bacaracağı bir iş sayırıq. Yəni varlığımızdan, sınaqlarımızdan, anlağımızdan, istəklərimizdən asılı olmayan gerçəkliklər vardır, ancaq biz bunun nədən belə olduğunu sözlə anlatmaq gücündə deyilik.   

Taqor: Elmin anlatdığına görə, stolun bərk bir predmet olması yalnız bir görünüşdür, elə bunun kimi də, insanın anlağı olmasaydı, onda onun stol təki anladığı predmet də olmayacaqdı. Bununla yanaşı, stolun elementar fiziki varlığının, elektrik yüklü, ara vermədən fırlanan, kiçik dənəciklərdən qurulduğu da artıq bəllidir, ancaq bunu bilməyimiz də elə insanın anlaqlı olmasınna görədir. Gerçəkliyi qavramanın gedişində, Universal İnsanın anlağı ilə, ayrı-ayrı kimsələrin anlağı arasında arası kəsilməz bir çəkişmə gedir. Elmdə, fəlsəfədə, etikada, sürəkli bir qavrama prosesi getməkdədir. Məncə, insandan asılı olmayan hansısa absolyut-mütləq gerçəklik olsaydı belə, o bizim üçün büsbütün gərəksiz olardı. Biz düşüncəmizi gücə salıb, elə bir anlaq qondara bilərik, o baş verən olayların ardıcıllığını yalnız zamana görə dəyərləndirsin, onların baş verdiyi məkanı gözardı eləsin, onda dünyada baş verən olayların ardıcıllığı da yalnız zamandan asılı olar, haradasa not yazılarının ardıcıllığına görə çalınan musiqiyə oxşayardı. Belə bir anlaq üçün, gerçəkliyi qavramaq, musiqi gerçəkliyini qavramaq kimi baş verəcəkdir, burada artıq Pifaqor teoreminin azacıq da olsa anlamı qalmayacaqdır. Tutalım, kağız adlanan gerçəklik var, o özü-özlüyündə ədəbiyyat adlanan gerçəklikdən çox-çox uzaqdır. Kağız yeyən köstəbəyin qavramında ədəbiyyat adında bir predmet yerli-dibli yoxdur, ancaq insanın anlağında ədəbiyyat adlı gerçəklik var, özü də o, kağız adlanan gerçəklikdən qat-qat dəyərlidir. Ona görə də, insan anlağından, duyğularından asılı olmayan hansısa bir gerçəklik olsa belə, biz özümüzün insan anlağımızla yaşadıqca, o bizim üçün büsbütün gərəksiz, dəyərsiz olaraq qalacaqdır.

Eynşteyn: Onda belə çıxır, mən dinə sizdən çox inanmaqdayam.

Taqor: Mənim dinim – Ölümsüz İnsanı, Universal İnsan ruhunu, öz varlığımda axtarıb tapmaq,  onu qavramaqdır. Mən bütün bu dediklərimi geniş olaraq, “İnsanın dini” adlı mühazirələrimdə göstərmişəm.

(ardı var

Hazırladı: Elmin Nuri

Whatsapp
Bizə yazın!
Keçid et
Sevastopolda Rusiyaya məxsus daha bir SU-35 vurulub