Modern.az

Azərbaycan xalqı mədəniyyətə qarşı təcavüzün sancılarını çəkir

Azərbaycan xalqı mədəniyyətə qarşı təcavüzün sancılarını çəkir

22 İyun 2013, 12:45

Milli mədəniyyətlə «beynəlmiləlçi mədəniyyət»in mübarizəsi

SSRİ dövründə milli məsələ ilə yanaşı, əsas problemlərdən biri də «sovet beynəlmiləlçiliyi», «proletar mədəniyyəti» adı altında milli mədəniyyətin, yaxud da bütövlükdə milli mənəvi dəyərlərin saxtalaşdırılması idi. SSRİ ideoloqları kommunizm, sinifsiz cəmiyyət qurmaq adı altında Azərbaycan türk millətinin keçmişinə aid bütün mədəni irsini, o cümlədən mədəniyyətini və ədəbiyyatını təftiş etməyə başladılar. Bu zaman keçmişdə yalnız islama və mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxmış qəhrəmanlar (Babək, Koroğlu və b.), həmçinin ateizmə və qərbçiliyə meyilli mütəfəkkirlər (M.F.Axundzadə və b.) əsasən, istisna olunurdular. Ancaq həmin «istisnalar» belə bəzən beynəlmiləlçi-proletar mədəniyyətə qurban verilirdi.

Beləliklə, 27 aprel işğalından sonra Azərbaycanda milli mədəniyyətin əvəzi­nə, guya onu əvəz edən «proletar mədəniyyət» - «proletkultçuluq» yaradılırdı. Hətta iş o yerə gəlib çatmışdı ki, bir müddət N.Gəncəvi və M.Ə.Sabirə belə heykəl qoyulması «fəhlə işinə» xəyanət hesab olunmuşdu. Çox keçməmiş Novruz-Yeni gün bayramı yasaq edilərək tar, kamança və dastan­larımız isə keçmişin qalığı kimi tənqid olunmuşdu. 1920-1930-cu illərdə milli-mə­nə­vi dəyərlərə qarşı tədbirlər «mədəni yürüş», «rədd olsun tar!», «rədd olsun ka­man­ça!» kimi şüarlar altında keçirilmiş, Azərbaycanda mədəni yürüşün yeni for­ma­ları - «mədəni estefeta», «mədəni hücum» meydana çıxmışdı.

1920-1930-cu illərdə Ruhulla Axundov, Sultanməcid Əfəndiyev, Əli Nazim, Mikayıl Rəfili və başqaları 27 aprel işğalına qədər müstəqil Azərbaycan ədəbiyyatının olmaması iddiasını ortaya ataraq bəyan edirdilər ki, yalnız Azərbaycan sovetləşəndən sonra bunlar meydana çıxmışdı. Başqa sözlə, «proletar mədəniyyəti» tərəfdarları Azərbaycan türk mədəniyyətini inkar edərək sosialist, yaxud da proletar mədəniyyətini təbliğ etmişlər. Onların fikrincə, mədəniyyət dedikdə yanlız formaca milli, məzmunca isə sosialist, ya da proletar mədəniyyət nəzərdə tutulmalıdır. Məsələn, Ruhulla Axundov hesab edirdi ki, sinifsiz cəmiyyət də milli mədəniyyət lazımdır, amma azərbaycanlı, erməni və gürcü kommunistlərinin milli idealı kimi yox: «Milli mədəniyyət Lenin təlimini, Marks və Engels təlimini, məsələn, milli formadan kənarda bu nəzəriyyəni başa düşməyə, işimizin bu praktikasını başa düşməyə qadir olmayan geniş kütlələrə anlaşıqlı şəkildə, onların başa düşdükləri dildə çatdırmaq üçün lazımdır». Sosialist mədəniyyətə qarşı olan milli mədəniyyət dedikdə, Sultan Məcid Əfəndiyev isə, yalnız oktyabr inqilabına qədər mövcud olan feodal mədəniyyətini, müəyyən qədər də burjua mədəniyyətini başa düşmüşdür: «Oktaybr inqilabına qədər Azərbaycandakı mədəniyyət əsas etibarilə feodal qurluşunun mədəniyyəti, feodal münasibətlərinin yaratdığı mədəniyyətdən ibarət idi». Onun fikrincə, Sovet dövründə isə mədəni quruluş elə aparılır ki, milli mədəniyyət və sosialist mədəniyyət bir-birini rədd etmir, birinci ikinciyə forma, ikinci isə birinciyə məzmun verir.

İlk Azərbaycan marksist tənqidçilərdən hesab olunan Əli Nazim də hər cür milliliyə qarşı çıxaraq yalnız məzmunca sosialist, formaca milli olan mədəniyyətdən söz açırdı. Bu mənada o, «vahid türk ədəbiyyatı» nəzəriyyəsinin elmi cəhətdən əsassız olduğunu yazır, bu işlə uğraşan Bəkir Çobanzadəni, İsmayıl Hikməti, Fərhad Ağazadəni və başqalarını tənqid edirdi. Onun fikrincə, türk-tatar xalqlarının heç vaxt vahid ədəbiyyatı olmamışdır. Hər bir türk xalqı ayrıca olaraq öz tarixi inkişafında müəyyən bir mədəniyyət yaratmışdır. Bizə elə gəlir ki, Ə.Nazim bu zaman hər bir türk xalqının ədəbiyyatının sonrakı inkişaf məsələsində baş verən ayrılıqları doğru qeyd etsə də, ancaq onların hər birinin vahid kökdən qidalandığını da hökmən nəzərə almalı idi. Məhz vahid kökdən qidalanmanı nəzərə almamasının nəticəsi olaraq Ə.Nazim daha sonra iddia edirdi ki, 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər türk xalqları hələ millət halında formalaşmadıqları üçün milli mədəniyyətdən danşmaq da yersizdir. Onun fikrincə, türk xalqlarının ayrı-ayrı müstəqil millətlər kimi formalaşmasında və milli istiqlaliyyətlər əldə etməsində isə proletar diktaturası və sosializm mühüm rol oynamışdır.

Bu baxımdan Əli Nazimin marksist baxışına görə, Füzuli və Nəvai türk saray aristokrat şairləri olmuş, hətta M.F.Axundzadənin maarifçiliyi belə burjaziyanın mənafeyinə xidmət etmişdi. Proletar mədəniyyətini kor-koranə təbliğ edən Ə.Nazim daha sonra iddia edirdi ki, ruslar üçün mədəni inqilab dövründə yalnız zəngin bir mədəni keçmişi və irsi yeni qayələrə uydurmaq və onu inkişaf etdirmək lazım gəldiyi halda, Azərbaycan üçün belə «səadət» mövcud olmamışdır: «Çünki biz milli mədəniyyət etibarilə çox fəqirik və bizdə mədəni inqilab dövrü milli mədəniyyətin yeni yaradılması dövrüdür. Bizdə mədəniyyət yoxdur». Onun iddiasına görə, Cavid-Cavad ədəbi zümrəsi deyil, «mollanəsrəddinçi»lər də Azərbaycan proletar ədəbiyyatı yarada bilməz.

Milli mədəniyyət və ələbiyyata münasibətdə sovet beynəlmiləlçiliyi mövqeyindən çıxış edən Mikayıl Rəfili də Ə.Nazim kimi hesab edirdi ki, vahid türk-tatar ədəbiyyatı ideyasının əsası yoxdur. Onun fikrincə, Azərbaycan ədəbiyyatının son 75 illik dövrü böyük və dərin bir fikrə, böyük ictimai bir qiymətə malik deyildir. Beynəlmiləlçiliyin-proletkultçuluğun təsiri altında kosmopolitizmə yuvarlanan Rəfiliyə görə, ictimai ideyalar bu dövrdə ədəbiyyatda müəyyən bir yer bulmamış, sənətkarlıqla ifadə edilmiş bir fikir, fəlsəfə yaradılmamışdır. Bu baxımdan milli ədəbi ənənələri öyrənməyi rədd edən Rəfili yazırdı: «Biz üzümüzü füzulilərə, nəsimilərə, vaqiflərə, mirzə fətəlilərə, hüseyn cavidlərə doğru deyil, verxarnlara, uitmenlərə, jülromenlərə, mayakovskilərə və bütün dünya klassiklərinə doğru çevirməliyik».

Bu dövrdə Azərbaycan poeziyasında «sovet beynəlmiləlçiliyi»nin tanınmış nümayəndəsi Səməd Vurğun da «sosialist mündəricəli, milli formalı ədəbiyyatın» tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Şeirdə Əhməd Cavad nə qədər milli idisə, S.Vurğun bir o qədər sosialist, proletar mədəniyyəti tərəfdarı idi. Belə ki, Cavad millətin haqq bağıran səsi kimi üçrəngli bayraqdan, aypara və səkkizgüşəli ulduzdan bəhs etdiyi halda, S.Vurğun özünü dünya məzlumlarının haqq bağıran səsi adlandırırdı. Ə.Cavadın milli ruhlu «Göygöl» şeirinə cavab olaraq S.Vurğun yazırdı ki, bir daha üçrəngli bayraq ucalmayacaq, çünki «nifrəti var əski ulduza, hilala». Milli vətəndən daha çox qeyri-müəyyən SSRİ vətənini tərənnüm edən şairə görə, artıq Rəsulzadələrin milli ideyası deyil, Leninin beynəlmiləlçiliyi qələbə çalmışdır.

S.Vurğunun fikrinə görə, oktyabr və aprel inqilabından sonra ədəbiyyata gələn beynləmiləlçilik-internasionalizm ideyası isə yeni bir şeydir: «Bu, hər dürlü millətçiliyə, vətənçiliyə zidd olan proletar ideolojisinin bir ifadəsidir. Türk ədəbiyyatı tarixində internasionalizm yeni və tarixi bir hadisədir ki, şura ədəbiyyatı ordusu bu ideyanın əksinə çalışan pantürkizm, panislamizm kimi burjua ideyaları ilə ciddi mübarizələr aparmışdır. İnternasionalizm ideyası artıq konkret bədii obrazlar vasitəsilə ədəbiyyatımızda yaranmaqaddır». Bu baxımdan, Vurğuna görə, internasionalizm abstrakt bir ideya halında deyildir: «O, artıq həyatda, real varlıqda yaranmışdır ki, bu min illik tarixi olan Azərbaycan ədəbiyyatı üçün böyük proqressiv bir hadisədir». Beynəlmiləlçiliyin proqresivliyini isə o, milli mahiyyəti məhv edərək beynəlxalq ədəbiyyat sahəsinə keçilməsinə imkan yaratmaqda görürdü.

Süleyman Rüstəm də S.Vurğun kimi, «proletar mədəniyyəti»nin təbliğində canfəşanlıq göstərmişdi. Bu baxımdan onun həmin dövrdə işıq üzü görən «Ələmdən nəşəyə» kitabı diqqəti çəkirdi. Ancaq digər «proletar mədəniyyət»inin tərəfdarı Ə.Nazim hesab edirdi ki, S.Rüstəm şeirlərində proletar sinfini deyil, Z.Gökalp kimi xalqçılığı tərənnüm etmişdir. Hər halda, həmin dövrdə S.Rüstəm tarı, Mustafa Quliyev isə «çahargah»ı İrana aid edərək «mədəni hücum»u həyata keçirirdilər.

Bizim bütün bunları yazmaqda məqsədimiz nə Səməd Vurğunun, nə S.Rüstəmin, nə də başqa bir Azərbaycan ziyalısının, ya da şairinin nüfuzuna xələl gətirmək, yaxud da kölgə salmaq deyildir. Sadəcə olarq, sovet ideologiyasının Azərbaycan xalqının lmili mənlik şüurunda hansı dərin izlər açdığını, eyni zamanda həmin izlərdən günümüz də hansı nəticələr çıxarmağımızdır. Yəni sovet ideologiyasının «sovet beynəlmiləlçiliyi» adı altında milli mədəniyyətimizə vurulan zərbələri dərk etmək əvəzinə, bunu sadəcə taleyin hökmü kimi qəbul etməyimiz doğru olmazdı.

Biz də yaxşı anlayırıq ki, Ə.Nazim, S.Vurğun, S.Rüstəm və onlar kimi sovet beynəlmiləçiliyini, «proletar mədəniyyətini» tərənnüm edənlər bunun bəşəri dəyərlərə söykənən beynəlmiləlçiliklə heç bir əlaqəsinin olmadığını yaxşı dərk etmişlər. Çünki SSRİ imperiyası qurulmamışdan çox-çox əvvəllər bir sıra mütəfəkkirlər, şairlər və alimlər (N.Gəncəvi, Şekspir, İbn Xaldun, Höte və b.) beynəlmilçilik ideyalarını, bəşərilik duyğularını tərənnüm ediblər. Ancaq bunu anlaya-anlaya M.Rəfili, S.Vurğun, Ə.Nazim və onun kimi düşünənlərin beynəlmiləlçiliyi-internasionalizmi yeni bir ideya kimi qələmə vermələri sovet ideologiyasının, marksizm-leninizm-stalinizmin tələbi idi. Bu mənada hesab etmək olar ki, onlar zamanın ideoloji tələblərindən və şəraitindən çıxış edərək «proletar mədəniyyəti», sovet beynəlmiləlçiliyini müdafiə etmək zorunda qalıblar. Amma fikrimizcə, bu o demək də deyildir ki, sovet ideologiyasının saxta beynəlmiləlçiliyini müdafiə edənlərlə, müdafiə etməyənlər arasında da, asanlıqla heç bir ciddi fərqin olmadığını iddia edək.

Hər halda, saxta sovet beynəlmiləlçiliyini deyil, assimilyasiyaya məruz qalan milli-mənəvi dəyərləri müdafiə edənlər yanlız milli mədəniyyəti deyil, həm də bəşəri dəyərləri tərənnüm ediblər. Çünki bir milləti ayaq üstə tutan, öncə onun özünəməxsusluğu, milli mentallığıdır. Milli özünəməxsusluq isə yalnız o halda mövcud ola bilər ki, mədəniyyətdə, ədəbiyyatda, fəlsəfədə, incəsənətdə yaşaya bilsin. Yəni öncə milli mədəniyyət olmalıdır ki, daha sonra o, bəşəri dəyərlərin tərkib hissəsinə çevrilsin. Bu baxımdan fikrimizcə, saxta sovet beynəlmiləlçiliyini tərənnüm etməklə yanaşı, milli mədəniyyətə töhfə verənlərin əməyi birdirsə, «proletar mədəniyyəti»nə qarşı çıxaraq ona qarşı milli mədəniyyəti müdafiə edənlərin əməyi birə on qat artıqdır. Bunun nə üçün məhz belə olmasını anlamaq üçün bir neçə məqama diqqət yetirmək yetərlidir.

Birincisi, aydınlığa qovuşmalı olan məqam odur ki, SSRİ rəhbərliyi və ideoloqları «proletar mədəniyyəti» adı altında nəyi hədəfləmişdir. Şübhəsiz,  işğalın ilk illərindən başlayaraq (1920-1930-cu illər) Sovet Rusiyası qarşısına ilk məqsədlərdən biri kimi, müstəmləkə halına gətirdiyi millətlərin, özəlliklə türk-müsəlman xalqlarının milli mədəniyyətini məhv etmək siyasəti yürtümüşdür. Sovet rəhbərləri və ideoloqları bu siyasətini «proletar mədəniyyəti» adı altında həyata keçirməklə isə, əsil məqsədlərini pərdələmiş olurudlar. İkinci məqam isə odur ki, sovet ideoloqları saxta sosialist mədəniyyəti, yəni sovet beynəlmiləlçiliyi ideyasına yerli mütəfəkkirlərin əli ilə həyata keçirmək, bir növ vahid və milli mədəniyyətin ikitirəliyinə, üçtirəliyinə nail olmaq istəyirdilər. Əgər xalq özünün yaratdığı mədəniyyətə, milli mədəniyyətə inamını itirərsə, ona yuxarıdan aşağı baxarsa o zaman, onun şüuruna istənilən saxta mədəniyyəti yeritmək də çətin olmayacaqdır. Başqa sözlə, bu halda yerli xalqı mənasını və mahiyyətini anlamadığı istənilən mədəniyyəti, o cümlədən «proletar mədəniyyətinə», yəni sovet beynəlmiləlçiliyinə uyğunlaşdırmaq, daha doğrusu zorla tabe etdirmək də asanlaşacaqdır. Sözün açığı, etiraf etməliyik ki, SSRİ-nin mövcud olduğu 70 il ərzində müəyyən qədər də olsa, sovet rəhbərliyi və ideoloqları bunu başardılar.

Bu baxımdan həmin dövrdə Azərbaycanda baş verənləri mühacirətdə izləyən milli ideoloq Mirzə Bala Məmmədzadə doğru yazırdı ki, hər bir millət mahiyyətcə də, formaca da milli mədəniyyətdən çıxış etməlidir. Əks təqdirdə milli mədəniyyətdən uzaq qalan bir dövlətdə Qacarlar da, Osmanlılar da olduğu kimi, uçurumlar yaranar və üsyanlar çıxar: «Əski saray zehniyyətilə «mahiyyəti» və hər qeyi kəndilərindən ibarət bilən kommunistlər çox dərin qəflət içərisində idilər. Azərbaycanın həqiqi vəziyyətini obyektiv baxışla görə bilmədiklərindən fikirlərində israr edirdilər. Halbuki şəkilcə və mahiyyətcə Türk olan Azərbaycan mədəniyyəti yeni şərait içərisində bu mədəniyyəti mahiyyətcə daha çox türkləşdirmiş və milliləşdirmişdir».

Bizə elə gəlir ki, işğalın ilk illərindən başlayaraq, xüsusilə repressiyanın tüğyan etdiyi bir dövrdə Azərbaycan xalqının şüuruna zorla yeridilən formaca milli, «mahiyyət»cə sosialist mədəniyyəti, nə milli, nə də sözün həqiqi mənasında beynləmiləl mədəniyyət adlandırmaq mümkün deyildir. Xüsusilə də, bir millətin mədəniyyətinin mahiyyəti ona məxsus deyilsə, onun zahiri, forması nə qədər milli olursa-olsun, o saxta olacaqdır. Xalqın içindən çıxmayan, onun mənəviyyatına əsaslanmayan saxta mədəniyyət hansı məzmun və forma daşımasından asılı olmayaraq həmin millətə, onun varlığına və gələcəyinə xidmət edə bilməz. Ona görə də, hesab edirik ki, bir millət milli-mənəvi dəyərlərdən istər könüllü olaraq, istərsə də zorla uzaqlaşdırılarsa, çox keçməz ki, həmin məmləkətdə əxlaqi-mənəvi aşınma baş verər. Hətta, o millət gələcəkdə müstəqil və azad yaşamağa haqq qazansa belə, onun ağırlarını, acılarını çiyinlərində daşıyar. Zənnimizcə, bu mənada hazırda Azərbaycan xalqı xeyli dərəcədə SSRİ dövründə onun mədəniyyətinə qarşı yönəldilmiş assimilyasiya siyasətinin ağrılarını, sancılarını çəkir.

 

 

Youtube
Kanalımıza abunə olmağı unutmayın!
Keçid et
Hərbi gəmilər döyüşə hazır vəziyyətə gətirildi