Modern.az

Məti Osmanoğlu: “Ədəbiyyat tarixçisi moda defilesinə qiymət verən münsif deyil” - MÜSAHİBƏ

Məti Osmanoğlu: “Ədəbiyyat tarixçisi moda defilesinə qiymət verən münsif deyil” - MÜSAHİBƏ

3 Sentyabr 2013, 09:52

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı bəzi tədqiqatçıların təbirində ədəbiyyat tariximizdə itmiş dövr hesab olunur. Amma bu dövr tarixi, ictimai-siyasi baxımdan ən mürəkkəb dövr hesab olunmalıdır. Axundov, Bakıxanov, “Əkinçi”ni “icad edən” bu zaman kəsimi bizim üçün nə dərəcədə əhəmiyyətlidir? XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı necə tədris olunmalıdır?

Modern.az filologiya elmlər namizədi Məti Osmanoğlundan bu suallara alıb.

Bir qədər bundan əvvəl mediada XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə bağlı müzakirə başlamışdı: əsas fikir də həmin dövrdə yaranan ədəbiyyatın səciyyəsi ilə bağlı idi. Aparılan müzakirələrin məğzini bu sual təşkil edirdi: ədəbiyyatımızın XIX əsr tarixini filoloji səviyyədə ayrıca bir kurs kimi tədris etməyə ehtiyac varmı? Professor Rüstəm Kamalın qənaətinə görə, belə bir kursun tədrisi indi o qədər də əhəmiyyətli deyil.

– Nəzərinizə çatdırım ki, Azərbaycan ədəbiyyatının tədris fənninə çevrilməsi ideyası ilk dəfə XIX əsrdə irəli sürülüb: Mirzə Fətəli Axundzadə 1853-cü ildə Qafqazdakı çar canişinliyi rəhbərliyinə göndərdiyi məktubda Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisinə zərurət olduğunu qeyd etmişdi. O vaxtdan bəri Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yaranması, tədrisi sahələrində böyük işlər görülüb və görülməlidir.

XIX əsr ədəbiyyatı ilə bağlı müzakirənin açılmasını da gərək yersiz hesab etməyək. Ancaq gündəliyə gətirilən sual ətrafında bir neçə məsələnin aydınlaşdırılmasını zəruri sayıram. Əvvəla, ədəbiyyatımızın tarixinə münasibətdə öz mövqeyimizi, baxış bucağımızı dəqiq müəyyənləşdirməliyik. Mən qəti fikirdəyəm ki, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ayrıca bir kurs kimi daha ciddi tədris olunmasına daha böyük ehtiyac var. Bununla belə, “bu dövrün ədəbiyyatı necə, hansı mövqedən öyrədilməlidir” sualına konkret cavabımız və aydın mövqeyimiz olmalıdır.

Heç kəsə sirr deyil ki, ədəbiyyat tariximizə qarşı indiyə qədər mövcud olan yanaşma sovet ədəbiyyatşünaslığından gəlir: keçmiş SSRİ-də filoloji təhsil olan bütün təhsil müəssisələrində “XIX əsr rus ədəbiyyatı” tədris olunduğuna görə XIX əsrin milli ədəbiyyatlarına da ayrıca yer verilirdi və məhz sovet ədəbiyyatşünaslığının müəyyənləşdirdiyi metodoloji ülgülər, çərçivələr əsasında milli ədəbiyyat dərslikləri yaranırdı. Bu baxımdan Azərbaycanda hələ 1930-cu illərin sonundan akademik Feyzulla Qasımzadənin böyük səyləri ilə yaradılmağa başlayan “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kursu metodoloji baxımdan rus ədəbiyyatı tarixi modelini təkrarlayır. Ona görə də Abbasqulu ağa Bakıxanova, Mirzə Şəfi Vazehə, yaxud Qasım bəyə Zakirə... rus ədəbiyyatşünaslığının Puşkin, Lermontov, Qonçarov, Saltıkov-Şedrin meyarları ilə yanaşanda hesablar qarışır.

Sizcə, yanaşma necə olmalıdır?

– Belə fikirləşirəm ki, XIX Azərbaycan ədəbiyyatından danışarkən iki tarixi faktoru diqqət mərkəzində saxlamalıyıq: Azərbaycanda milli ideologiyanın formalaşması, Azərbaycan millətinin bir toplum kimi təşəkkül tapması fonunda ədəbiyyatın və ədəbiyyat adamlarının yeri; ikincisi, Azərbaycan bədii düşüncəsinin Rusiya və Avropa dəyərlərinə inteqrasiya olunması, yeni məzmunlu və formalı Azərbaycan ədəbiyyatının yaranması. Bunlar bir günün içində baş verməyib, formalaşma prosesi təxminən bir əsr çəkib...

İndi XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış ziyalılarımızdan söz düşəndə bir çox məsələlər Rusiyanın Azərbaycanı işğal etməsi faktına bağlanılır. Bu təbiidir, həqiqətən də XIX əsrdə Rusiya-Azərbaycan təması yeni tipli bir mədəniyyətin yaranmasında təkanverici rol oynayıb. Ancaq Azərbaycan ədəbiyyatının özünün təbii tarixi təkamül prosesini, zamanın ədəbiyyat qarşısına qoyduğu “sifarişləri” də heç cür diqqətdən kənarda qoymaq olmaz. Onu da deyim ki, burada söhbət ədəbiyyatın tərəqqisindən, inkişafından deyil, prosesdən gedir. XIX əsrdə Osmanlı imperiyası dünyanın üç qitəsinə hökmranlıq eləyirdi, oranı Rusiya işğal etməmişdi, lakin analoji proseslərin Osmanlı imperiyasında da baş verdiyinin şahidi oluruq.

XIX əsrin Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusilə şeirimizin aqoniya dövrü olduğu iddia edilir...

– Əgər həqiqətən də hər hansı bir dövrdə ədəbiyyatın süstlüyə düçar olduğunu iddia ediriksə və ya belə bir şey varsa, ədəbiyyat tarixçisinin haqqı deyil ki,  həmin dövrün üstündən sükutla keçsin, onu mənasız adlandırıb yaxasını qırağa çəksin. Əksinə, o dövr daha diqqətlə araşdırılmalıdır. Biz iddia olunana süstləşmənin, “aqoniyanın” yaranma şərtlərini açıb göstərməli, öyrənib, öyrətməliyik. Ədəbiyyatın tədrisini sırf estetik zövq üzərində qurmaq, görünüşə bağlamaq məsələyə birtərəfli yanaşmaq olardı. Bizim işimiz ədəbiyyatın anatomiyasını, içalatını, oradakı orqanların funksiyalarını və nasazlıqlarını öyrənib öyrətməkdir. Bu mənada, ədəbiyyat tarixçisini moda defilesinə qiymət verən jüri üzvü ilə yox, əlindəki cərrah bıçağı ilə anatomiya araşdıran həkimlə müqayisə etmək daha düzgün olardı.

Mənə elə gəlir ki, XIX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatı üç təməl üzərində öz normal tarixi səfərini, təkamül yolunu davam etdirirdi: Molla Pənah Vaqif başlanğıcı. Divan ədəbiyyatının poetik sisteminə, məzmun və estetikasına alternativ olan yeni poetik məfkurə istiqaməti; yeni tarixi şərtlərə bağlı olaraq qərbləşmə ideyasının Azərbaycana ayaq açması, Qərb ədəbiyyat (eləcə də elm, fəlsəfə, siyasət və s.) anlayışlarının və yazı texnologiyalarının mənimsənilməsi; divan ədəbiyyatı ənənələri. Burada təriqət ədəbiyyatının ayrıca yeri və çəkisi var: XIX əsr təriqət ədəbiyyatı daşıdığı tarixi missiyaya görə tamamilə yeni hadisə idi və təəssüf ki, biz bunu hələ yetərli səviyyədə öyrənə bilməmişik.

XIX əsrdən söz düşəndə, adətən, bu dövrü ədəbiyyatımızın “maarifçilik dövrü” kimi səciyyələndirirlər. 

– Burada anlayışın dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac var. Düzünə qalsa, Avropanın “enlightenment” adlandırdığı və bizim dilə “maarifçilik”, ruscaya “prosvetitelstvo”, türkcəyə “aydınlanma” kimi tərcümə edilmiş anlayış Azərbaycanda XIX əsrdə yalnız Mirzə Fətəli Axundzadəyə şamil oluna bilər: həm məfkurə, həm də estetik sistem olaraq (Bu məsələnin qoyuluşunda mərhum akademik Yaşar Qarayevin maarifçi realizm estetikası barədə tədqiqatı çox dəyərlidir). Biz “maarifləndirmək” və ya “Qərb mədəniyyətini təşviq etmək” anlayışı ilə “maarifçilik” anlayışını bir-birindən fərqləndirməliyik. A. Bakıxanovu “maarifçi” (və ya “ilkin maarifçi”) adlandırdığımıza görə indi onun yaradıcılığı və şəxsiyyəti haqqında sərt mülahizələr irəli sürməli oluruq. Çünki ondan olmayan şeyi umuruq və buna görə də maarifçilik anlayışının tələbləri ilə yanaşanda A. Bakıxanov yaradıcılığı bir xəyal qırıqlığı yaradır. Ancaq əsla şübhə etmək olmaz ki, XIX əsrdə Azərbaycan tarixinin ən qaynar  nöqtələrində olan A. Bakıxanov milli məfkurənin keyfiyyət dəyişməsində, ədəbiyyat və mədəniyyət tarixinin təkamülündə özünəməxsus (məhz özünəməxsus!) yer tutur. Öz təfəkkür tipinə görə sırf Şərq mütəfəkkiri olan A. Bakıxanov Azərbaycanın yeni mədəni sistemə inteqrasiya olunmasında bir çox lazımlı işlər görüb. Məsələn, “Qanuni-Qüdsi” dərsliyi. Rusiya təhsil orqanlarının sifarişi ilə hazırlanmış bu dərslik fars dilinin öyrədilməsinə həsr olunsa da, Şərq və Azərbaycan təhsil ənənələrinə yeni inqilabi dəyişiklik gətirmişdi: “səsli oxu” metodikası əsasında yaradılmış dərslik yeni bir hadisə idi. A. Bakıxanovun əsərlərinin rus dilinə tərcümə olunması və ya onun rus ədəbiyyatından tərcümə etməsi də Azərbaycanın yeni mədəni coğrafiyada özünə yet tuta bilməsi üçün lazımlı cəhdlər idi. “Gülüstani-İrəm” Azərbaycan tarixçiliyinin möhtəşəm abidələrindəndir və öz əhəmiyyətini hələ də saxlamaqdadır. Nəzərə almalıyıq ki, A. Bakıxanov özü ədəbiyyatda ciddi keyfiyyət dəyişikliyi yarada bilməsə də, ədəbiyyatın yeniləşməsi üçün şərtlərin yetişməsində birbaşa iştirak edirdi.

Bakıxanovun maarifçiliyindən danışanda, adətən, “Kəşfül-Qəraib”, “Təhzibül-əxlaq”, “Eynül-mizan”, “Əsrarül-məlakut” və s. əsərlərinin adlarını çəkirlər... 

– Bunlar eyni səviyyəli və eyni əhəmiyyətli əsərlər deyil. Ancaq bir danılmaz həqiqət var ki, A. Bakıxonov bu əsərləri ilə elmə hər hansı yenilik gətirməmişdi. Bununla belə, mən “Kəşfül-Qəraib”, “Əsrarül-məlakut” kimi əsərləri Azərbaycanda yeni təfəkkür sisteminin formalaşması baxımından çox əhəmiyyətli mənbələr hesab edirəm. Bu əsərləri ilə A. Bakıxanov Qərbin artıq kəşf etdiyi velosipedi yenidən kəşf edirdi və olduqca lazımlı bir iş tuturdu: çünki o velosiped – Qərbi öyrənmək bizə çox lazım idi. Ən azından, xüsusi şərqşünaslıq institutları yaratmaqla Şərqi öyrənmək Avropaya və Rusiyaya lazım olduğu qədər....

Bu dövrün ədəbiyyat tarixində mübahisə obyekti olan şəxsiyyətlərdən biri də Mirzə Şəfi Vazehdir. 

– Ədəbiyyat tariximizdə bir-birindən fərqli, bəzən də bir-birinə zidd iki Mirzə Şəfi var: bir F. Bodenştedtin Avropada çap etdirdiyi kitablar əsasında formalaşdırdığımız, yaratdığımız Mirzə Şəfi obrazı, bir də tarixdə mövcud olmuş, Mirzə Fətəliyə müəllimlik, Tiflis gimnaziyasında dilimizi tədris edib, Azərbaycan dilinin ilk dərs kitabını yaradıb. O, Tiflis mədəni mühitində Azərbaycan mədəniyyətinin təmsilçisi vəzifəsini yerinə yetirmiş Mirzə Şəfidir. Ədəbiyyat tariximizdə indiyədək nədənsə Mirzə Şəfinin poetik obrazına üstünlük verilib və hazırkı mübahisələrimizi də həmin obraz ətrafında davam etdiririk. Mirzə Şəfinin əlimizdəki orijinal əsərləri göstərir ki, o, bir şair kimi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində dönüş yarada biləcək, yeni bir mərhələ müəyyənləşdirəcək istedad və qələm sahibi deyildi. Ancaq onun adını tarixdən silib atmaq da mümkünsüz işdir. Çünki Azərbaycanın yeni dünya coğrafiyasında yerinin müəyyənləşməsində və ədəbiyyatımızın yeni səmtə yönəlməsində birbaşa iştirak etmiş insanlardan biri Mirzə Şəfi Vazehdir. Ən azından, XIX əsr Avropası bizi Mirzə Şəfi obrazı ilə tanıyırdı.

Onu da deyim ki, bizim dərsliklərdə yazıldığı kimi, Bodenştedtin Mirzə Şəfinin şeirlərini sağlığında Mirzə Şəfinin adına nəşr etdirməsi, Mirzə Şəfi öləndən sonra isə fikrini dəyişib öz adına çıxması mülahizəsi dəqiq deyil. Çünki 1851-ci ildə Berlində çap olunmuş “Die Lieder des Mirza Schaffy” (“Mirzə Şəfinin nəğmələri”) kitabının cildində açıq-aydın müəllifin Fridrix Bodenştedt olduğu göstərilib...

Əsrin ikinci yarısında Mirzə Fətəli Axundzadə ənənəvi divan ədəbiyyatı tərəfdarlarını tənqid edərək “xalqın işinə yarayan” ədəbiyyatın yaranmasına ehtiyac olduğunu göstərirdi. Bəs XIX əsrin ikinci yarısında divan ədəbiyyatına “böyük qayıdış” nə ilə izah oluna bilər?

– Mənə elə gəlir ki, bu fakta da tarixin yetişdirmiş olduğu “ictimai sifariş” gerçəkliyi ilə yanaşmaq lazımdır. XIX əsrin ikinci yarısında kapitalist münasibətlərinin sürətlə inkişaf etdiyi Azərbaycanda yeni tarixi toplum - millət təşəkkül tapırdı və millətin maraqlarını ifadə edən təsisatlar yaranırdı: milli mətbuat, milli teatr kimi...  Həmin milli təsisatlardan – millətin maraqlarını ifadə edən, bir araya gətirən qurumlar arasında “ədəbi məclislər” adlandırdığımız qurumların xüsusi yeri var. Əhatə dairəsi yalnız ədəbiyyatla məhdudlaşmayan bu qurumlar milli mədəniyyəti təşkilatlandırmağa xidmət edirdi. Ədəbi məclislərin tariximiz qarşısında ən mühüm xidmətlərindən biri də tarix boyu saray elitası üçün yaradılmış dəyərləri “milliləşdirilməsi” oldu. Bu baxımdan, XIX əsrin ikinci yarısında divan ədəbiyyatının və muğam musiqisinin milli mədəniyyətin aparıcı amillərinə çevrilməsinə təsadüfi hadisə kimi baxmaq olmaz. Burada böyük istedada malik insanların üzərinə daha böyük işlər düşürdü. Məsələn, Seyid Əzim Şirvaninin divanı kimi uşaqlar üçün tərtib etdiyi “Rəbiül-ətfal” dərsliyi və ya “Əkinçi” qəzetinə ünvanladığı şeirlər də zamanın sifarişi idi. Azərbaycan kimi dövləti olmayan bir toplum içində həm ədəbi məclislər, həm də məktəb və qəzet millətin varlığını təsdiq eləyən təsisatlar idi və Seyid Əzim öz yaradıcılığının bütün istiqamətlərində millətə lazım olan, milləti millət eləyən işləri görürdü.

Divan ədəbiyyatının və muğamın millətin formalaşması prosesi zəminində “milliləşdirilməsindən” danışarkən bir fakt da çox ciddi əhəmiyyət daşıyır ki, rus məktəbinin yetirməsi olan, Peterburqda peşəkar musiqi təhsili almış, Avropa opera sənətinin incəliklərini dərindən bilən Üzeyir bəy Hacıbəyli XX əsrin əvvəllərində muğamla divan ədəbiyyatını bir araya gətirərək Azərbaycanın ilk milli operasını – “Leyli və Məcnun”u yaratdı.

XIX əsr ədəbiyyatının daha bir istiqaməti – təriqət şeirinin tarixi missiyası nə idi? Zəmanənin mürəkkəb tarixi prosesləri fonunda təriqət ədəbiyyatının fəallaşması nə  ilə izah oluna bilər?

– XIX əsrin lap başlanğıcında Qafqazda Rusiya istilasına qarşı milli müqavimət hərəkatının ideologiyasını təriqət ideyaları təşkil edirdi. Rusiya imperiyası da təbii  olaraq təriqət hərəkatına siyasi bir proses kimi yanaşırdı, məsələn, Şimali Qafqazda Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi hərəkat sırf təriqət termini ilə “müridizm” – müridlər hərəkatı adlandırılır və belə də qavranılırdı. Bu, baxımdan, XIX əsrdə yaranan təriqət ədəbiyyatına da həmin dövrün ictmai və siyasi proseslərinin kontekstindən yanaşmaq lazım gəlir. Azərbaycanda təriqət şeirinin ən böyük nümayəndəsi Mir Həmzə Əfəndi Seyid Nigari Rusiya dövləti tərəfindən siyasi təqibə məruz qalırdı, onu Osmanlıya sürgün eləmişdilər. Təriqətçiliyə qarşı kəskin təbliğat aparılırdı. Eyni zamanda, yeni zəmanədə yetişmiş insanlar öz ictimai baxışlarından, siyasi mövqelərindən irəli gələrək təriqətlərə müxtəlif cür münasibət bəsləyirdilər – Qasım bəy Zakir üsuli və şeyxi təriqəti nümayəndələrinə kəskin həcv yazmışdı. Onu da qeyd edək ki, XIX əsrdə Cənubi Azərbaycanda da təriqət ideologiyasının, xüsusilə də Şah İsmayıl Xətai ideyalarının təbliğinə həsr olunmuş bədii söz xeyli fəallaşmışdı. Bu baxımdan, yaradıcılığında “əhli-həqq” – ələvilik görüşlərini təbliğ edən Seyid Ədülqasim Nəbatinin yaradıcılığı üzərində düşünmək və tədqiqat aparmaq üçün qiymətli mənbədir.

Bunları xatırlatmaqla vurğulamaq istəyirəm ki, XIX əsrdə istər Şimali Azərbaycanda, istərsə də Cənubi Azərbaycanda yaranan təriqət ədəbiyyatı məhz XIX əsrin ictimai hadisəsi idi, ədəbiyyat tariximizin düzgün qavranılması baxımından poeziyamızın bu istiqamətinin layiqincə araşdırılması və tədris edilməsi də qarşıda duran aktual vəzifələrdəndir...

Elmin NURİ   

Telegram
Hadisələri anında izləyin!
Keçid et
Paşinyan Qazaxa gəldi - Ermənilər üzərinə hücum çəkdi