Babam deyərmiş: “Oğul, osmanlılar olmasaydı...”
...İri gövdəli palıd ağaclarının arasından süzülən günəş şüaları səhərin sərin mehinin oxşayaraq oynatdığı yaşıl yarpaqların üzərində rəqs edərək işıldayır, budaqdan-budağa atlanan quşların cəh-cəhi, yerdəki otların üzərində uçuşan arıların, böcəklərin vızıltısı heç bir bəstəkarın yaza bilməyəcəyi bir azadlıq simfoniyası yaradırdı... Hərdən iki balaca əl gah ağacların üzərindəki, gah da yerdəki quru budaqları qırır, bir az aralı daşıyaraq toplayırdı. Bəzən qırılmış budaqların iti ucları yerə bataraq torpağın üzərində şırım açır, sanki yol çəkirdi. Bu, odun toplayan 12-13 yaşlı yeniyetmənin xoşuna gəlir, budaqları daha bərkdən yerə basırdı ki, torpaqda daha dərin şırım açılsın. Belə “yol çəkilişlərindən” birində uşağın gözünə bir neçə dəmir parçası sataşdı... Cəld onları əlinə götürüb maraqla o tərəf-bu tərəfə çevirdi. Bu, paslanıb yeyilmiş güllə gilizləri idi. Yeri qazdıqca onlardan yenə çıxırdı... Axşam həmin gilizləri atasına göstərən uşaq onların hansı dövrdən qala biləcəyi ilə maraqlandı...
Həmişə 1918-1920–ci illərdən, yaşlıların təbirincə desək, erməni-müsəlman davasından danışanda o “beşaçılan” gilizləri, onların tapıldığı yer və atamın o barədə söhbəti yadıma düşür. Həmin 10-12 yaşlı uşaq mən, o gilizlərin tapıldığı məkan isə kəndimizin yaxınlığında “Cırranın yalı” adlanan ən hündür yerlərdən biri idi. Bu, Kiçik Qafqazın uca zirvələrindən olan Kirsin 5-6 kilometrliyində, hazırda erməni işğalındakı Laçının Ağanus kəndində idi...
O zaman bizə hələ müsəlman, türk olduğumuzu anladan yox idi. Ancaq atamın söhbətlərindən çox şeyləri öyrəndim. Məlum oldu ki, həmin gilizlər XX əsrin əvvəlində babalarımızın bizə yardıma gəlmiş osmanlı türkləri ilə çiyin-çiyinə ermənilərlə apardığı savaşlardan qalıb. Bir az böyüyəndən sonra həmin yerlərə daha diqqətlə baxmışdım. Eni təxminən 1-1,5 metr olan bu “zolaqlar” başqa tərəflərə nisbətən xeyli çökək idi və sanki bir xətlə dağ beli boyu on metrlərlə uzanırdı. Çökəklərin nisbətən hündür qarşı tərəflərində isə iri daş parçalarının çıxıntıları görünürdü. Gilizlər daha çox bu çökəklərin arxa tərəfindən tapılırdı. Artıq bu qənaətə gəlmişdim ki, bura əsrin əvvəlində erməni quldurlarına qarşı vuruşmuş müsəlman döyüşçülərinin səngəri olub...
Atam da öz babasından eşitdiklərini danışardı. Ulu babam Əbdüləli bəy 120 ilə yaxın ömür sürmüşdü. Savad almasa da, sinədəftər olan bu müdrik kişidən şirin söhbətləri, bayatıları ilə yanaşı, bir neçə əşya da xatirə qalmışdı. Uşaq ikən ən çox diqqətimi cəlb edən babamın quzu dərisindən olan buxara papağı, böyük nağarası və bir də iri polad xəncəri idi... Həmin xəncərlə o, məşhur el qəhrəmanı Sultan bəyin dəstələrindəki döyüşlərdə neçə erməni başı kəsmişdi. Əbdüləli bəy 1914-cü ildə könüllü olaraq I Cahan Savaşına yollanmış azsaylı Azərbaycan türklərindən biri idi. “Dikiy(vəhşi) diviziya” adlanan məşhur müsəlman hərbi hissəsinin tərkibindəki süvari alayında Polşanın Krakov quberniyasına qədər döyüşlərdə iştirak etmişdi. 1917-ci ildə yaralandıqdan sonra Vətənə qayıtmış və sonradan bizə yardıma gəlmiş osmanlı ordusu ilə əlbir hərəkət edən Sultan bəyin dəstələrində Andronikin erməni quldur birləşmələrinə qarşı döyüşlərdə iştirak etmişdi... 16-17 yaşlarımdan bəri atamın babam haqqında danışdıqlarından daha çox bu yadımdadır: “Oğul, babam deyərdi ki, 1918-də osmanlılarla Sultan bəy olmasaydı, buralar çoxdan ermənilərin idi...” Ömrünün son günlərinə qədər Əbdüləli babam tez-tez hündür papağını başına qoyar, polad xəncərini kəmərinə taxar və nağarasını vurub bütün kəndi başına yığan uca səsi, xoş avazıyla oxuyarmış: “Ənvər paşa(yaxud Nuru Paşa-S.L.), səni görüm min yaşa!..”
O zamanlar sovet dövlətinin “qardaşlıq” təbliğatı ermənilərin düşmənçiliyini bizlərə unutdurmuşdu və biz Sultan bəyin, Ənvər paşanın kim olduğunu da bilmirdik. Qonşu Qaladərəsi və Kirov kəndlərindəki “kirvə” ermənilər isə Andronikin, Njdenin kim olduğunu bilir və torpaqlarımızın növbəti işğalı üçün gizli maddi və ideoloji hazırlıq görürmüşlər... Amma o zamandan kimliklərini tam dərk etməsəm də, qeyri-iradi Ənvər paşa, Nuru paşa və. Sultan bəy adlarına qarşı bir məhəbbət yaranmışdı qəlbimdə...
Bayaq haqqında bəhs etdiyim səngərlərə və gilizlərə böyüdükcə kəndimizin ətrafındakı dağların həm zirvələrində, həm də ətəklərində rast gəlirdim. Təəssüf ki, biz o səngərlərə toparlanıb torpaqlarımızı gərəyincə qoruya bilmədik... O torpaqları, o Qafqaz dağlarını ki, vaxtilə babalarımız osmanlı türk əsgərləri ilə birgə öz canları bahasına azad edib, qoruyub bizlərə əmanət qoymuşdular. Ermənilərlə sovet “qardaşlığı” bizlərə əsl qardaşlarımızı unutdurmuşdu...
Yalnız 1988-1994-cü illərdə torpaqlarımıza qarşı növbəti erməni təcavüzü dövründə bir çox həqiqətləri anlaya bildik. Öyrəndik ki, XX əsrin əvvəlində cəmi 23 ay yaşamış, Şərqdə ilk müstəqil demokratik cümhuriyyət olan Xalq Cümhuriyyətimiz olub. Və həmin dövləti Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski və s. başda olmaqla babalarımızın hansı əziyyətlər, mərhumiyyətlər hesabına və kimlərin köməyi ilə qurduqlarını da anladıq. Onda Əbdüləli babamın nədən tez-tez “osmanlılar gəlməsəydi...” dediyini də başa düşdüm. Onu da öyrəndim ki, bayaqdan bəhs etdiyimiz səngərlər yalnız doğulduğum Kiçik Qafqaz dağlarında deyil, Güney Azərbaycandan, Naxçıvandan, Zəngəzurdan, Qarabağdan üzü bəri, Batumdan Borçalıdan Dərbəndədək bütün Qafqaz elləri boyu qazılmış və müsəlman, türk xalqlarını təcavüzdən, zülmdən qoruyan bir sipərə çevrilmişdi. Həmin səngərləri qazan oğullar öz yenilməz ruhları, canları ilə haqsızlığın, şərin önündə bir basılmaz səngərə dönmüşdülər... Yeri gəlmişkən, həmin səngər yerlərində qazıntılar aparıb o savaşlara aid əşyaların qalıqlarını toplayaraq ayrıca bir Qafqaz İslam Ordusu muzeyi yaratmaq da qarşımızda duran vəzifələrdən biridir...
Qafqaz İslam Ordusu barədə çox araşdırmalar aparılıb, çox kitablar nəşr edilib. Odur ki, faktlara və xronologiyaya çox yer vermədən bu qardaş ordusunun Azərbaycanın və bütövlükdə Qafqazdakı türk, müsəlman xalqlarının taleyindəki rolu barədə öz düşüncələrimi bölüşmək istərdim.
Hər tərəfdən kafir həmlələri ilə üz-üzə qalmış 500 illik tarixə malik möhtəşəm osmanlı dövlətinin özünün taleyi üçün çox kritik bir məqamda yaradılmış bu ölçücə çox da böyük olmayan, amma ruhca nəhəng hərbi qurum əsl islam sevgisinin, türk qardaşlığının, yardımsevərliyinin bariz nümunəsi olmuşdu...
1918-ci ilin fevralından bəri hərbiyə naziri Ənvər paşanın təşəbbüsləri ilə bünövrəsi qoyulmuş Qafqaz İslam Ordusunun əsas vəzifəsi yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Qafqaz boyu türk, müsəlman xalqlarına qarşı erməni-rus qətliamını durdurmaq və bölgəni yalnız Rusiya deyil, həm də ingilis, alman imperiyalarının caynağından qurtarmaq idi. Birinci Dünya savaşının qızğın çağında – Osmanlının “Antanta” dövlətləri ilə mübarizədə bir çox mövqeləri əldən verdiyi bir məqamda bu cür addım atmaq böyük risk və cəsarət tələb edirdi. Ancaq Qafqazlardakı müsəlmanların namus-qeyrətini özününkü bilən Osmanlı sultanlığı və hərbi komandanlığı bu riskə getdi. Və əsasən osmanlı, sonra isə Azərbaycan və Dağıstan müsəlmanlarından təşkil edilmiş cəmi 20 minə yaxın döyüşçüsü olan Qafqaz İslam Ordusu qısa müddətdə dünya hərb tarixində nadir rast gəlinən çevik əməliyyatlar keçirərək bir neçə ay ərzində Naxçıvandan, Urmu gölündən Bakıyadək, Borçalıdan Dərbəndədək bir sıra Azərbaycan, müsəlman torpaqlarını erməni-rus və ingilis birləşmələrinin caynağından azad edə bildi.
Nuru paşa başda olmaqla osmanlı əsgərlərinin 25 may 1918-ci ildə Gəncəyə daxil olması zamanı şəhər sakinləri tərəfindən sevinclə qarşılanması tariximizin unudulmaz ilhamverici səhnələrindəndir. Məhz bundan sonra başda M.Rəsulzadə, F.Xoyski olmaqla Tiflisdə qərar tutmuş aydınlarımız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini elan etmək cəsarətini qazandılar. Və 1918-ci il martından bəri yalnız Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Qarabağda və s. 50 minə yaxın müsəlmanın amansız vəhşiliklərlə qətli ilə nəticələnmiş erməni-bolşevik soyqırımından böyük sarsıntı içərisində olan Azərbaycan xalqı bu iki şad xəbərdən sonra ayağa qalxıb düşmənə müqavimət göstərmək üçün özündə güc tapa bildi. Bundan sonra Nuru paşa, Xəlil paşa və Əliağa Şıxlinskinin başçılığı ilə Qafqaz İslam Ordusunun Gəncə, Göyçay, Qaraməryəm, Kürdəmir, Ağdaş, Ağsu, Şamaxı və nəhayət, Bakının azad edilməsi üçün apardığı zəfər döyüşlərini əlimizdə olan detallarına qədər çözələdikcə damarlarında türk, müsəlman qanı axan hər kəsin qəlbi həyəcanla döyünür, Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığının sarsılmazlığına, bu qardaşlığın tezliklə erməni əlində olan torpaqlarımızın azad edilməsi üçün yeni zəfərlərə imza atacağına inam yaranır...
Beləliklə, Qafqaz İslam Ordusunun 1918-ci ilin mayından noyabrınadək apardığı zəfər yürüşü Osmanlı dövlətinin süqut dövrünü yaşamasına baxmayaraq Mustafa Kamal Paşanın bir ildən sonra təməlini qoyacağı və nəticədə yeni Türkiyə Cümhuriyyətini yaradacağı Azadlıq hərəkatına 1915-ci ildə minlərlə Azərbaycan türkünün də şəhid olduğu Çanaqqala savaşından sonra ruh yüksəkliyi verə biləcək ən böyük amillərdən biri kimi tarixdə qaldı. Eyni zamanda Azərbaycanın müstəqil ordusunun təməlinin qoyulmasına səbəb olan bu amil gənc müstəqil dövləti və xalqı Qarabağda, Zəngəzurda erməni işğalçılarına qarşı səfərbər olmaq üçün də ruhlandırdı. 15 sentyabr 1918-ci ildə Bakının erməni-bolşevik birləşmələrindən azad edilməsi, yalnız Bakının deyil, əslində o dövr üçün bütövlükdə Azərbaycanın Qurtuluş Günü kimi tarixə həkk olundu. Çünki Bakı olmayacağı təqdirdə Xalq Cümhuriyyəti Gəncədə də duruş gətirə bilməz, Şaumyanın başçılıq etdiyi kifayət qədər silah-sursata malik erməni-rus-ingilis birləşmələri qarşısında süquta uğrayardı. Bundan əlavə, Şimali Qafqazda, Dağıstanda aparılan əməliyyatlar da öz tarixi bəhrəsini verdi. Zənnimcə, Qafqaz İslam Ordusunun bu bölgəyə gəlməyəcəyi halda, bu gün Dağıstan, çeçen, inquş, kabardin, çərkəz və s. xalqları bugünkü Rusiya daxilində milli muxtariyyətə belə, nail ola bilməyəcəkdilər... Bu islam-türk mücahidlərinin ordusu Azərbaycanın ürəyini - Bakını xilas etməklə bütövlükdə Qafqazı xristianlaşmaqdan, kosmopolitləşməkdən xilas etdi. Və bu gün biz güllü-çiçəkli dənizkənarı bulvarda azad şəkildə gəzib Bakını ləzzətlə seyr edərkən aldığımız hər nəfəsdə 95 il öncə Qafqazın uca zirvələrindən üzü bəri Bayıl, Biləcəri, Əhmədli və s. yamaclarındakı səngərlərdə canını qurban vermiş, qanını axıtmış Qafqaz İslam Ordusu döyüşçülərini böyük bir sevgi ilə anmalı və bunu övladlarımıza, nəvələrimizə də anlatmalıyıq. Necə ki, babalarımız bizlərə anladardı:”Oğul, osmanlılar olmasaydı...”
Sultan Laçın
Yazı Azərbaycan Mətbuat Şurası və Azərbaycanlıların və digər Türkdilli Xalqların Əməkdaşlıq Mərkəzinin “Qafqaz İslam Ordusu-95” mövzusunda keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.