Aydın Dadaşov
Kinorejissor Tofiq Tağızadənin Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin 60 illiyi ərəfəsində, vestern janrında quruluş verdiyi «Yeddi oğul istərəm» filmi (ssenari müəllif Yusif Səmədoğlu, 1970) bədii dəyərinə görə kinematoqrafik nümunədir. S.Vurğunun zahirən kommunist ideologiyasına xidmət edən «Komsomol poeması» əsasında yaransa da, elə əsərin «Humay» bölməsindəki:
«Nədən söyləməsin ana dililə
Öz odlu nitqini yoldaş komissar?
Türkcə danışmasın sevgilisilə...
Bu mənhus adətdə böyüklükmü var?
Məndən inciməsin yoldaş komissar!»
sətirləri müəllifin daxili müqavimətini göstərsə də, son sətir özünü sığortalamağa xidmət edir. «Yeddi oğul istərəm» filmində Zalımoğlunun sadəlövhlüklə «Bəxtiyar, sən çox oxumusan. Görəsən, bütün millətlər özləri bir–birini qırırlar?»–sualının cavabsız qalması da ictimai üsluba müqaviməti göstərir. Əsəri nəzərdən keçirməklə strukturdakı kinematoqrafik, ritmik montaj elementlərini görmək olur.
«Qabaqda üç nəfər nişançı vardı
Niyaz bəy tələsik qalxıb atına,
Soxulmaq istərkən yolun altına,
Qabağı kəsmişdi yoldaş Şahsuvar,
Qışqırdı: – Qaçmağın nə mənası var?!
Al, yağı bir güllə! Olmadı fəqət...
– Al, bu ikincisi!
Tutmadı... Dəhşət...
– Al, bu üçüncüsü!
Yıxıldı Niyaz...
Keçmədi bir az
Bir də qalxaraq,
İki, üç daraq
Şahsuvar tərəfə patron boşaltdı,
Qüvvədən düşərək gözləri batdı...
O yanda Bəxtiyar, yanında Cəlal:
– Olsun inqilaba qanımız halal,
Deyib vermişdilər elə baş–başa,
Onları meydanda qoyub Mirpaşa
Qaçıb soxulmuşdu qaranlıqlara..»
sətirlərindəki gözlənilməz hərəkət və hadisələrin ritmi vestern janrını formalaşdırır. Yeddi atlının Peykanlı kəndinə gəlişi, Gəray bəyin (H.Turabov) arvadı və qızı Humayla xudahafizləşib kənddən çıxması yeni ideologiyanın yaratdığı ziddiyyəti təqdim edir. Yaralı Çalpapaq Kərəmin ölüm ayağında komsomolçuların başçısı Bəxtiyara (H.Məmmədov) «Sinən olan yerdə kürəyini gülləyə vermə, oğul!»» deyərək həmişəlik gözlərini yumması və komsomol iclasının «Qan çanağı»na qalxmamaq, Gəray bəyin adamlarını Peykanlıda gözləmək!» qərarı gələcək hadisələrin məkan və zaman həddini müəyyənləşdirir. Kələntər dayının dilindən Cəlala izah edilən: «Çalpapaq Kərəm yüz girvənkə taxıl üstündə qardaşımı öldürdü. Saxlamışdı ki, uşaqlar acından ölməsinlər» kimi Gəray bəyin məntiqi kommunist ideologiyasının amansızlığı ilə yanaşı, əks tərəfin həqiqətinə real münasibət ziddiyyəti kəskinləşdirir.
Qəbristanlıqda mitinqə çevrilən dəfn mərasimində Bəxtiyarın kəndliləri ictimai mülkiyyətə çevrilmiş torpaqları şumlamağa çağırışı və güllə səslərinin Quran oxuyan mollanın səsini batırması qarşıdurmanın bədii ifadəsini yaradır. Poemanın «Maraqlı bir hadisə» bölməsində təsvir olunan Mirpaşanın məscidə it bağlaması və bu məsələyə həsr olunmuş «Qapalı iclas» filmdə hadisələrin inkişafına təkan verir. Gəray bəyin dostu Şəkər bəyin oğlu Cəlalın yeni ideologiyanı qəbul etməsi və Bəxtiyarın Humayın sinfi düşmənin qızı olduğunu vurğulaması əksliklərin ziddiyyətinə çevrilsə də, məhəbbətlə bağlı süjet xətti filmin strukturunu zənginləşdirir. Və iki gəncin ölümü əsl sevgi qarşısında hər hansı ideologiyanın belə gücsüzlüyünü sübut edir. Poemanın «Novruz bayramında» bölməsini əks etdirən epizodda torpaq şumlayarkən öldürülmüş kəndlilər şər qüvvələri nifrət hədəfinə çevirə bilir. Məscidin qarşısına it bağlayıb mollaya sataşan Mirpaşanın öldürülməsi, kürəyinə saplanmış xəncərə küçük bağlanaraq təhqir olunması isə əksinə bu nifrəti neytrallaşdırır.
Aşığın Gəray bəyin göstərişilə işgəncə ilə güllələnən Cəlala vaxtilə onun beşiyi başında çaldığı «Yanıq Kərəmi»ni səsləndirməsi bu ölümün audiovizual təqdimatını yaratsa da, dostunun ölümündən xəbər tutan Bəxtiyarın Humayı atın döşünə qataraq qamçılaması lüzumsuz görünür. Poemadakı:
«Bəxtiyar saxlayır atın başını,
Zilləyir gözünü Humaya doğru.
Hirsindən bozarır, çatır qaşını:
Sözümə baxmadı o zalım oğlu.
Ona dəfələrlə söylədim ki, sən
Qurdu quzu bilib etibar etsən,
Bir gün dar yerdə itəcək qanın
Gözləri tutulur bəzən insanın.
İnandı babana, inandı sana,
Necəsin babandan xəbər alsana!..
İtil gözlərimdən, qoçunun qızı
Tovlayıb azdırdın sən o baxtsızı.
Başımı bir vulkan dumanlandırır,
Cəlalın ölümü məni yandırır..»
sətirləri isə ilkin isə bu epizod özünün daha dəqiq həllini tapmışdır:ədəbi mənbənin daha təbiiliyini təsdiqləyir. Poemada olduğu kimi filmdə də, Humayın atasının qanını Bəxtiyara halal etməsi əsas dramaturji hadisənin inkişafına təkan verir. Sağ qalmış komsomolçuların poemadan parçalar söyləməsinin tamaşanın məşqi kimi təqdimatı ədəbi materialın ilkin şəkildə istifadə olunmasına şərait yaradır və epizod incə ruhlu Vurğun poeziyasının ədəbi teatrına çevrilir. «Teatr tamaşası» epizodu məsxərəyə qoyulmuş Gəray bəyi hövsələdən çıxarıb onu kəndə hücuma vadar etməklə strukturun tərkib hissəsinə çevrilir. Hər bir komsomolçunun döyüşdəki ölüm səhnəsinin gözönü təqdimatı vestern janrı daxilində həll olunsa da, Gəray bəyin özünü güllə ilə vurması Həsənağa Turabovun ustalıqla yaratdığı, əqidəsi uğrunda sona qədər gedən bu xarakteri faciəviləşdirir. Kommunist ideyasının liderlərindən olan Sarı Şəmistanın teleqramı ilə Bəxtiyarın başçılıq etdiyi komsomolçuların yeni dəstəsinin Qarayazıda Şahmar bəyin üzərinə göndərilməsi filmi plakat sonluqla bitirir.
«Yeddi oğul istərəm» və «Möhtəşəm yeddilik» (rej. Con Starkes 1960) adlı Amerika filmi arasındakı bənzərlik ilk baxışdan nəzərə çarpır. Əslində Akira Kurosavaya 1955-ci ildə növbəti «Oskar» qazandırmış «Yeddi samuray» filmini təkrarlayan «Möhtəşəm yeddilik» ikinci dərəcəli ekran əsərlərindən sayılır. Meksikada cərəyan edən hadisələrdə quldur Kalaveranın talanlarından qorunmaq istəyən kənd əhlinin müraciətindən sonra dəstə yığan kavboy Krisin çapıqlı barədə dediyi: «Bizə bu çapığı qoyan gərəkdir!» cümləsi seçimin ciddiyyətini göstərsə də, film boyu görünməyən Sarı Şəmistanın dəstəsinin ideoloji mövqeyi əsas götürülür. Sevgi qəhrəmanı Cəlalla Çikonun ölüm istisna olmaqla eyniliyi, hər iki kəndin əhalisinin qorxaqlığı, bayram şənliyinin, qəbristanlıq döyüşünün təkrarı, pusquda duran uşaqların silahlıların gəlişini xəbər verməsi şərti olsa da, Qəzənfər dayı ilə Qəqənin, Bernardo ilə Rikonu bütün epizodlarda təkrarlaması nəzərdən qaçmır. Və ekranda personaj müxtəlifliyini nəzərə almaqla uğurlu aktyor seçimi edən, xüsusən Gəray bəyin timsalında kinomuza dolğun obraz bəxş edən rejissor Tofiq Tağızadənin müəllimi Lev Kuleşov kimi amerikasayağı montajdan birbaşa bəhrələndiyi bu filmin bəstəkarı Xəyyam Mirzəzadənin yalnız təsvirlə yeni mahiyyət qazanan musiqisi təəssüratı zənginləşdirir.
“Ekran dramaturgiyası” dərsliyindən B., 1999.