İstər dünya ədəbiyyatında, istərsə də Azərbaycan ədəbiyyatında şeytan obrazı geniş istifadə olunub. Ədəbiyyatın ““Ən yaxşı” 10 şeytan ”ı sırasına Dante Aligyerinin “Cəhənnəm”, Con Miltonun “İtirilmiş cənnət”, İohann Volfqanq Hötenin “Faust”, Jak Kazottun “Aşiq şeytan”, Şarl Bodlerin “Şeytana dualar”, Mark Tvenin “Sirli əcnəbi”, Mixail Bulqakovun “Ustad və Marqarita”, Uilyam Peterin “Şeytan”, Neyl Geymanın “Sandman” və Stiven Kinqin “Məhşər” əsərləri daxil edilib. Azərbaycan ədəbiyyatında oxşar onluq tərtib edilməsə də, Şəri təmsil edən varlığı keçmişdən bu günədək bir sıra nəsr və nəzm əsərlərində görmək mümkündür.
Modern.az-a yardımçı olmuş BDU-nun dosenti, filoloq-alim Məti Osmanoğlu: ”Fövqəltəbii qüvvələrin qədimdən bəri ayrı-ayrı xalqların istər inancında, istərsə də bədii yaradıcılığında xüsusi yeri var. Bu mənada, Azərbaycan ədəbiyyatı da istisna deyil. Dilimizin və yaddaşımızın ən qədim abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”dan müasir ədəbiyyatımıza qədər bununla bağlı kifayət qədər misallar göstərmək mümkündür. Hüseyn Cavidin “İblis”, “İblisin intiqamı” pyesləri, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Xortdanın cəhənnəm məktubları”, “Pəri Cadu” əsərləri, Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” və “Deyilənlər gəldi başa” romanları və s. Bunlar mükəmməl əsərlərdir və məfhumi obrazlar müəllif tərəfindən müəyyənləşdirilmiş bədii məqsədin daşıyıcılarıdır. Mənə elə gəlir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında mövhumi obrazların ən parlaq nümunəsi Hüseyn Cavidin Birinci Dünya müharibəsi illərində qələmə aldığı “İblis” faciəsidir. Cavid bu əsərində öz yaradıcılıq metoduna və üslubuna uyğun olaraq İblis obrazını inancdan gələn bir ilahi qüvvə kimi deyil, insanlığın əbədi faciəsi kimi əks etdirməyə müvəffəq olub. Ədib, həqiqətə inancın astar üzündən baxır: insanlıq yüz illər boyu törətdiyi rəzillikləri, fəlakətləri İblisə yükləyir. Əsərdə İblis, əslində, öz nəfsinin qurbanı olmağın, mədəniyyətsizliyin və mənəviyyatsızlığın simvoludur. Cavidin böyük ustalıqla gəldiyi nəticə budur ki, insan insanlaşa bilmədikcə İblis daim onu müşayiət edəcək, onun əməllərini idarə edəcəkdir.
“İblis”dən xeyli əvvəl, 1901-ci ildə yazılmış “Pəri cadu” Haqverdiyevin ilk səhnə əsərlərindən biridir və ədibin axtarışlarının məhsuludur. Bu əsərdə də aparıcı qüvvə olan İblis insanın nəfsidir, bəd əməlləridir. Birinin bəd əməli, məsələn, ərin arvadına xəyanəti başqasını da İblisə tapınmağa məhkum edir. Lakin bu əsərləri müqayisə edərkən, ilk növbədə, onu nəzərə almaq lazımdır ki, Cavidlə Haqverdiyev öz yaradıcılıqlarının estetik sisteminə, mənsub olduqları bədii inikas metoduna görə fərqli mövqeləri təmsil edirdilər. Adı çəkilən əsərlərdə obrazların təqdimat tərzi də bir-birindən xeyli fərqlidir. Cavidin yaratdığı obraz daha mükəmməl və müasirdir”.
Misranə Həsənzadə
