Fəxrəddin Məmmədov: “Azərbaycandan beyin axını o qədər də böyük olmayıb”
Modern.az saytı elm xadimlərindən silsilə müsahibələrini davam etdirir. Bu dəfəki müsahib Şimali Kiprin Yaxın Doğu Universitetinin azərbaycanlı prorektoru, dünya çapında tanınan İngilis-Amerikan, Türk, Fransız təhsil sistemi ilə yaxından tanış olan professor Fəxrəddin Məmmədovdur. Professorla Azərbaycanın dünya elmində yeri və mövzusunda söhbətləşdik. Amma əvvəlcə alimin öz dilindən onu tanıyaq:
- Mən Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun indiki Neft Akademiyasının məzunuyam. ADNA-da aspiranturada oxumuşam daha sonrada elə orada da çalışdım. Dosent vəzifəsinə qədər yüksəldim. Dosent olduqdan sonra 1987-ci ildə Kiyev Dövlət Universitetində intensiv 10 aylıq fransız dili kursu keçdim. Dili daha da təkmilləşdirmək üçün 3 ay Fransanın Paul Valerie Universitetində oxumuşam. 1988 ci ildə Sovet mütəxəssislərinin tərkibində Əlcəzairə gedib 1994-cü ilə qədər orada müxtəlif universitetlərdə kafedra müdürü və son 5 il müəllimliklə yanaşı və Sovet Missiyasının sədri vəzifəsində çalışdım. Professor ünvanına yüksəldim. 1995-ci ildən isə Şimali Kipr Türk Respublikasında İngilis dilində təhsil verən Yaxın Doğu Universitetində çalışmağa başladım. Bu günə qədər orada çalışıram. Professor olaraq 2000-ci ildən 2013-cü ilə qədər mühəndislik fakültəsinin dekanı olmuşam. Eyni zamanda 2001-ci ildən bu günə qədər də universitetin akademik işlər üzrə prorektoruyam. Mən ora gedəndə universitetdə 5000 tələbə var idi. İndi isə tələbələrin sayı 20000-dən çoxdur. Dünyanın 98 ölkəsindən tələbəsi və 40 ölkəsindən müəllimlər orada fəaliyyət göstərir. Universitetin bu yerlərə gəlməsində mənim də müəyyən qədər xidmətlərim var. Hazırda universitetdə bakalavr istiqaməti üzrə 110, magistr və doktorluk üzrə isə 187 ixtisas var. Universitetdə Azərbaycanımızdan 15 müəllim və 300 yə yaxın tələbə təhsil alır.
Fəxrəddin müəllim çalışdığı universitet haqqında ətraflı məlumat verəndən sonra mövzuya keçir. Əlində beynəlxalq reytinq şirkətlərinin son siyahısını göstərərək ümumi bir dəyərləndirmə aparır. Həmin siyahıdan görürük ki:
- Beynəlxalq elmi aləmdə reytinq siyahısını tərtib edən bir neçə akademik qurum var. Onlarlardan ən əsaslarını sənə göstərirəm (əlində print olunmuş internte materiallarını bizə təqdim edir).
Baxın, Çinin Shanghai Jiao Tong Universitesi ARWU(Academic Ranking World University) listine düşməyin kriteriyası universitetdə neçə Nobel mükafatlı alimin çalışması, yaxud Nobel mükafatına sahiblənən məzunlarının olması və SCI SSCI indexli jurnallarda dərc olunan məqalə sayıdır . Bu siyahıda dünyanın cəmi 500 universiteti var. O siyahıda yaxın coğrafiydan Rusiyadan cəmi 2- Moskva Dövlət Universiteti ilə Sankt Peterburq Dövlət Universiteti, Türkiyədən İstanbul Universiteti və İrannın Tehran Universitetininadı var.
Başqa bir reytinqi tərtib edən orqan isə İngiltərənin “Times” jurnalıdır. THE adını daşıyan bu sıralamda kriteriyalar artıq başqadır. Belə ki, burada Nobel alanlar yox, həmin universitetlərin təhsil səiyyəsi , SCI jurnallarında çıxmış məgalə sayına düşən referans sayı (dünya elminə gətirdiyi töhfələr), və universitetlərin beynəlxalq görüntüsü(xarici tələbələrin yerli tələbə sayına və xarici müəllimlərin yerli müəllim sayına nisbəti, xarici ölkələrlə yapılan elmi işlərin sayı) əsas götürülür. Orada 400 universitet vardır. Burada Türkiyədən 5 universitet (ODTÜ, Bilkənt, Koç, Boğaziçi və İstanbul-Texnik universitetləri), İranın Şərif Universiteti və Rusiyadan 2- (Moskva Dövlət və Fizika Mühəndisliyi universitetləri) yer almakdadır. Digər MDB respublikalarının universitetləri də bu listədə yer almırlar.
Digər bir sıralama İngiltərinin Quaqarelli Saymond (QS)labaratoriyası tərəfindən aparılır. QS THE yə yaxın və kriteriyalara əlavə olarak Universitetin akademik reputasiyası və məzunların çalışdıgı şirkətlərin görüşlərin də diggətə alır. Bu listede Azərbaycandan 3 universitet (Xəzər, Qafqaz və BDU və hər üçü bu reyting cədvəlində 700 cü yerlerdedir), Rusiyadan18, Türkiyədən 9, İrandan 2, Qazaxstandan da 9 Universitet yer alır.
Dördüncü ən məşhur olanı isə Webometricdir. Burada adından da göründüyü kimi veb saytı olan universitetlər ilə əlaqədar internet ortamında yayınlanmış məqalələr, Universitetin Web saytına digər universitet, akademik və ya dövlət təşkilatlarından olan linklər, universitetin Web saytının zənginliyi və həcmi əsas götürülür. Dünyanın 22 universitetinin adı bu siyahıdan keçir və təbii ki, orada Azərbaycandan da unutmadımsa 41 universitetin adı var.
- Fəxrəddin müəllim ümumi sistem olsa da orada, 22 min universitet arasında Azərbaycanın vəziyyəti necədir?
- Bu sistemdə siyahı hər 6 aydan bir yenilənir. Mən son siyahıyaalınmaya göz gəzdirmişəm. O Avgust ayında qeydə alınıb. Orada reytinqə görə ən yaxşı vəziyyət Xəzər Universitetinindir ki, o da həmin siyahıda 5836-cı yerdədir. Sonrakı yeri isə Qafqaz universiteti tutur ki, o da 6923-cü yerdədir. Üçüncü yerdə isə Bakı Dövlət Universiteti gəlir ki, o da 7238-ci yeri tutur.
- Professor, şəxsən mənə kifayət qədər mənfi təsir edən rəqəmlərdir. Bəs bir ara bizdə deyirdilər ki, bizim universitetlər 1000 ən yaxşı universitet içindədir?
- Ən etibarlı və ən əsas reytinq siyahısını aparanlar sizə danışdığım qurumlardır. Ola bilsin ki Quaqarelli Saymond reyting sıralamasısöz konusudur. Başqaları da təbii ki, vardır. Reyting bəzən ixtisaslara görə də aparılır. Hətta dünya ölkələrin də elmin səviyyəsinə görə reyting sırası hər il verilməkdədir.
- Milli elmlər akademiyası xarici elmi arenada necə görünür ?
- Universitetlər əsasən reytinq edilir, amma akademiyaların xüsusi reytinqi yoxdur. Akademiyanın bir çox institutlarından da məqalələr beynəlxalq reytinq siyahılarında görünüməkdədir. Bu gün dünya elmində yayılan məqalələrin 40 faizi tibb elminə aiddir. Ondan sonra isə fundamental elmlər və mühəndis gəlir. Dünya çapında ən az elmi məqalələr isə sosial elmlərə aiddir. Ona görə də universitetlərin reytinqini tərtib edəndə sosial-humanitar istiqamətli universitetlərin məqalələri bəzən ikiyə vurulur.
- Ümumiyyətlə, bu gün sosial-humanitar istiqamətdə yazılan məqalə dünya elminə nə kimi yeniliklər gətirə bilər?
- Sosial elmlərin iqtisadiyyat, biznes, menecment və s istiqamətləri var ki, onlar bu günün əsas iqtisadi və idarəetmə modellərini dəyişdirir və buna görə də dünya elminə yeniliklər gətirir. Humanitarlara gələndə isə onların maddi məhsulu deyil, daha çox mənəvi dəyərinə önəm verilir. Məsələn, dilçilik, tarih, ölkənin mənəvi xəzinəsidir. Humanitar elmlərin dünya elminə təsirindən yox ölkə üçün aktuallıgından danışmaq dogrudur. Bunları sənət, dilçilik, tarix kimi istiqamətlərə də ayırd etmək mümkündür. Ancak bununla belə Humanitar sahələrdə də yazılmış və reputasiyası yüksək olan AHC (Architecture and Humanity Sciences) jurnallarında yayınlanmış məqalələrin də dünya mədəniyətinə, sənətinə və tarixinə böyük təsirinin olması gəbul edilməkdədir.
-Amma bu gün dünyada elmlərin inteqrasiya prosesi gedir. Məqalələrdə dəqiq elmlərlə humanitar elmlərin ortaq sintezi yaradılır.
-Bəli, bu gün dünyada elmlərin inteqrasiyası gedir. Əvvəlki illərin psixologiyası üzrə araşdırmalarına baxanda orada yalnız psixoloji metodları görmək olardı. Amma hazırkı araşdırmalara baxanda isə görürük ki, orada riyazi və kompüter mühəndisliyinə aid olan metodlardan istifadə olunub. İqtisadiyyatda riyazi modellərdən istifadə olunur. Dünyanın ən güclü iqtisadiyyat və maliyə mütəxəssisləri riyaziyyatçılardır. Bu sahədə Nobel alanların siyahısında da bunu görmək olar. Yaxud da ki, bu gün ən inkişaf edən tibb elmində də mühəndislik və fizikanın böyük əməyi vardır. Məsələn, 2 mm xərçəng hüceyrəsini aşkarlayan PET- CT və ya Rapid-Arc ve digər ultra diagnostik və müalicə sistemləri fizika, biologiya, tib və mühəndisliyin integrasiyası sahəsində yaranmıştır.
-Düşünmürəm ki Azərbaycanda elm aşagı pillədədir. Azərbaycandan dünyaya beyin axını o qədər də böyük olmayıb. Məndə olan bilgilərə görə bu rəgəm 1000 dən çox degil. Dogrudur bu məsələdə sadəcə sayla məhdudlanmaq olmaz. Obyektiv səbəblər var. Ən başlıcası isə odur ki, sovetlər sistemi çökəndən sonra oradakı elmi sahələr uzun müddət özlərinə gələ bilmədi, elmi əlagələr zəiflədi, itisadi problemlər yarandı . Bu tək Azərbaycanda yox, ittifaqa daxil olan başqa ölkələrdə də yaşandı. Bunu şişirtmək lazım deyil. 1990 cı illərdə Türkiyəyə 500-ə yaxın müəllim getdisə də onların da bir hissəsi sonra geri qayıtdı.
-Bu gün sizin xaricdə dünya elminə töhfə verən hansı azərbaycanlı alimlərlə əlaqəniz var?
-Yeri gəlmişkən Azərbaycandan sadəcə “Applied and Computational Mathematics” jurnalı SCI listəsində yer almakdadır. Bununla birlikdə Azərbaycanda və xaricdə yaşayan Azərbaycanlı alimlərin iştirakı ilə xaricdə SCI listəsinə girən mənim bildiyim 50 dən çox jurnal vardır.
Mən həm də Kiprdəki Azərbaycan diasporunun sədriyəm. Odur ki, Türkiyədə və yaxın coğrafiyada çalışan azərbaycanlı alimlərlə yaxın əlaqələrim var. Azərbaycandan dünya elminə töhfə verən, elmə yenilik gətirən Azərbaycanda və xaricdə yaşayan alimlərimiz vardır. Bulanık məntik nəzəriyəsinin əsasını qoyan Prof. Lütfi Zadəni göstərmək mümkündür. Azərbaycanda da bir çox alimlər vardır. Ancak mən bütün elmi sahələrdə dünyada kim məşhurdur desəm xəta etmiş olurum. Amma dünyada hansısa elmə nəzəriyyənin əsasını qoyan isim hatırlamıram.
-Bunun səbəbi nədir. Biz niyə öz coğrafiyamızı aşmaqda çətinlik çəkirik?
- Bunun əsas səbəbi dil faktoru ilə bağlıdır. Alimlərimizin bir hissəsi dil problemi səbəbindən dünya arenasına çıxmaga çətinlik çəkmişlər. Təbii olarak biz 100 il ancak rusca oxuduq. Dogrudur faydası da oldu. Ancak sistem deyişildikde biz dünyaya açıdık. İndi elm sahəsində dünya naliyətlərini digər xarici ölkələrindəki tanınmış alimlərlə əməkdaşlıkla birlikdə yürütmək mümkündür. Bu reallıqdır.
-Bu gün inkişaf edən Avropa elmi uzun əsrlər boyunca Şərqdən bəhrələnib. Müxtəlif sahələrdə Şərq alimlərinin əsərlərini Avropada öz adlarına çıxarıblar. Bu gün Qərbdə Şərq elminə münasibət sizi qane edirmi?
-İndiki zaman üçün bu cür düşünmək doğru deyil. İndi nə Şərq var, nə də Qərb. İndi vahid məkan var. İndi Şərqlə Qərb də bir-birinə çox yaxındır. Təbii ki, keçmişdə elm Şərqdə daha qüvvətli olub. Sonradan bunlar yerini dəyişdilər. Keçmiş də böyük dəyərdir. Amma biz indini və gələcəyi qurmalıyıq. Doğrudur, Nəsrəddin Tusi kimi byük alimimiz olmuştur. Biz fəxr edirik Nizami ilə də Fizuli ilə də. Amma bir ingilis heç vaxt deməz ki, Nyuton bizimdir, yaxud bir yəhudi heç vaxt söyləməz ki, Eynşteyn bizimdir. Onlarda indi bu düşüncə yoxdur. Keçmiş bizim fəxrimiz və gururumuzdur. Ancak keçmiş uğurlarla keçmişdə galdı, gələcəklə potensialla yaşamak daha dogrudur.
-Bəs Azərbaycan elminin gələcək potensialını necə görürsünüz?
-Azərbaycanda neft – kimya, fizika biologiya sahələrində əvvəllər də böyük uğurlar olub. Azərbaycan elmi daha çox bu sahələrdə fərqlənib. Bu gün bulanık məntik, informasiya texnologiyası, kibernetika və digər sahələrdə də Azərbaycanlı alimlər dünya standartları səviyəsində elmi işləri və məqalələri vardır. Odur ki, bu gün də hansı elm sahəsində perspektivini görürsə elə o sahədə də spesifik olaraq araşdırmalar aparılmalıdır. İmkanlarımızı da diqqətə almak lazımdır. Dünyada 35 minə yaxın universitet vardır. Bunların hamısının imkanları eyni degildir. Bu gün Harvard universitetinin illik büdcəsi 3,7 milyard və bagış (ianə) miqdarı 30,7 milyard dollardı. Olsun Yale ve ya Stanford universitetləri. Onlarda eyni ilə. O universitetlər bu gün ən güclü kadrları özlərinə cəlb etmək və bahalı texnologiyalar yaratmaq imkanları vardır . Bir də xaricdə ayrı ayrı zəngin insanlar da universitetlərə böyük sponsorluk edirlər. Könül arzu edər ki bizdə də bənzər xeyirxahlıq işləri genişlənsin.
-Əsas problemimiz olan təfəkkürlü, düşüncəli insan kapitalından danışaq. Bu gün həqiqətənmi, Ramiz Rövşənin dediyi kimi qara neftimiz qurtaranda ağ günə çıxacağıq ”? Qara neft nə üçün “ağ düşüncə”yə çevrilə bilmir?
-Sevimli şairimizin mövgeyini Topal Teymurun şair Kirmaniye dediyi kimi “Haklısan çünki şairsen” kimi yorumlamaq da mümkündür. Neft Orta Şerq ölkelerinde bəzən siyasi problemlər yaratsa da Norveç modeli də vardır. Azərbaycanın iktisadi inkişafında çox önemli yeri olan neftin elm, təhsil və saglık sahələrini də dünya stanndartları səviyyəyəsinə çıxarması hamımızın arzusudur.
Elmin Nuri
