...Qanuni işlərə isə qanunsuz donu geyindirər
Korrupsiya əvvəlcədən müəyyən edilməsi çətin, müalicəsi asan olan, bir müddət sonra isə müəyyən edilməsi asan, lakin müalicəsi mümkün olmayan xəstəlikdir. (Nikkolo Makkiavelli)
Eldar İsmayıl oğlu Əsgərov (Şəkibəyov)
Uzun müddət Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin hüquq şöbəsində məsul işçi kimi çalışmış, “Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun əsas müəlliflərindən biri, eyni zamanda. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Korrupsiya Əleyhinə Konvensiyasının hazırlanmasında iştirak edən işçi qrupunun üzvüdür, “Кремлёвские будни Гейдара Алиева”, “Öldürülmüş Qalaktika” kimi bir sıra kitabların, “Cinayət və cəza məsələləri” dərsliyinin və bir sıra aktual nəşrlərin müəllifidir.
Korrupsiyanın tarixi kökləri, yəqin ki, rəğbət qazanmaq üçün hədiyyə vermək təcrübəsinə gedib çıxır, korrupsiya ədalətsizliyə şərait yaradır. O, ictimai-siyasi gərginliyin artmasında, xalqın hakimiyyətə etimadının itməsində partlayıcı amil rolunu oynayır. Bahalı hədiyyə insanı digər müraciət edənlərdən fərqləndirir və onun istəyinin yerinə yetirilməsinə kömək edirdi. Buna görə də ibtidai cəmiyyətlərdə kahinə və ya rəhbərə muzd vermək norma idi. Dövlət aparatının getdikcə mürəkkəbləşməsi və mərkəzi hökumətin hakimiyyətinin güclənməsi ilə hökmdarların niyyətlərinə görə, yalnız sabit maaşla kifayətlənməli olan peşəkar məmurlar meydana çıxdı. Məmurlar öz vəzifələrindən sui-istifadə edərək gəlirlərini gizli şəkildə artırmaq istəyirdilər.
Korrupsiyaya qarşı mübariz kimi adı çəkilən ilk hökmdar eramızdan əvvəl XXIV əsrin ikinci yarısında Laqaş şəhər-dövlətinin Şumer kralı Uruinimgina olmuşdur.
Korrupsiyaya görə nümayişkaranə və çox vaxt qəddar cəzalar verilməsinə baxmayaraq, ona qarşı aparılan mübarizə istənilən nəticəni verməmişdir. Ən yaxşı halda ən təhlükəli cinayətlərin qarşısını almaq mümkün idi, lakin xırda mənimsəmə və rüşvət səviyyəsində korrupsiya kütləvi xarakter daşıyırdı. Korrupsiyadan bəhs edən ilk traktat Artha Şastra eramızdan əvvəl IV əsrdə Bharata (Hindistan) nazirlərindən biri tərəfindən Kautilya təxəllüsü ilə nəşr edilmişdir. Orada o, bədbin bir nəticəyə gəlmişdi ki, “padşahın mülkü, ən azı kiçikliyi ilə bu mülkün başında duranlar tərəfindən mənimsənilə bilməz”.
Korrupsiya bəşəriyyəti qədim zamanlardan müşayiət edib. Rüşvət (ələ alma) üçün cəza Hammurapi qanunları ilə (dörd min il əvvəl) nəzərdə tutulmuşdur.
Qədim Misir fironları da oxşar problemlərlə üzləşmişlər, hansı ki, məmurların nəhəng bürokratik aparatı inkişaf etmiş, kəndlilərə, sənətkarlara və hətta hərbi zadəganlara qarşı qanunsuzluq və özbaşınalıq yaratmağa imkan vermişdi.
“Hakimiyyət qarşısında belini əyərsənsə evin qaydasına düşər, maaşın qaydasında olar, çünki patrona qarşı çıxanda pis, amma lütf edəndə yaşamaq asan olar” kimi tövsiyə müəyyən bir Itahotel təlimində qorunub saxlanılmışdır.
Əmlakın qeyri-qanuni şəkildə yenidən bölüşdürülməsinə və mübahisələri hüquqi çərçivədən kənarda həll etmək istəyinə səbəb olduğu üçün hakimlərin xəyanətkarlığı xüsusi narahatlıq doğururdu.
Təsadüfi deyil ki, aparıcı dinlər korrupsiyanın bütün növlərindən, ilk növbədə hakimlərin rüşvətxorluğunu qınayırdılar: “... rəis hədiyyə tələb edir, hakim rüşvət üstündə mühakimə edir, zadəganlar isə nəfslərinin pis istəklərini dilə gətirirlər və işi təhrif edirlər...";“Hədiyyələri qəbul etməyin, çünki hədiyyələr görmə qabiliyyətinə malik olanları kor edər və qanuni işlərə qanunsuz donu geyindirər”
Qurani Kərimdə isə belə bir hədis var: “Bir-birinizin malını mənimsəməyin və başqalarının malının bir hissəsini qəsdən mənimsəmək üçün hakimlərə rüşvət verməyin” (Quran, 2:188) və s.
Qədim Roma qanunlarında “corrumpere” termini “məhkəmədə ifadəni pul qarşılığında dəyişdirmək” və “hakimə rüşvət vermək” mənalarında işlədilməyə başlayır.
Korrupsiyanın mahiyyətini anlamağa zəmanəsinin məşhur siyasi xadimi Nikkolo Makiavellinin əsərlərində mühüm təkan verilir. O, korrupsiyanı vərəm kimi bir xəstəliklə müqayisə edirdi, onu əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsi çətin, lakin müalicnepotəsi asan olan, bir müddət sonra isə müəyyənləşdirilməsi asan, lakin müalicəsi mümkün olmayan xəstəliyə bənzətmişdir.
XVIII əsrin sonlarından başlayaraq Qərbdə cəmiyyətin korrupsiyaya münasibəti kökündən dəyişdi. Liberal islahatlar dövlət hakimiyyətinin ona tabe olan insanların xeyrinə mövcud olduğu və buna görə də təbəələrin məmurların qanunlara ciddi əməl etməsi müqabilində hakimiyyəti saxlaması şüarı altında baş verdi. Cəmiyyət dövlət aparatının işinin keyfiyyətinə getdikcə daha çox təsir göstərməyə başladı
Siyasi partiyalar və hökumət tənzimləmələri gücləndikcə, siyasi elita ilə böyük biznes arasında sövdələşmə epizodları artan narahatlığa çevrildi.
Buna baxmayaraq, XIX-XX əsrlər ərzində inkişaf etmiş ölkələrdə korrupsiyanın səviyyəsi bütün dünya ilə müqayisədə azalmışdır.
İnkişaf etmiş ölkələrdə korrupsiyanın təkamülünün yeni mərhələsi XIX-XX əsrlərin başlanğıcı oldu, dövlət tənzimləməsinin və müvafiq olaraq məmurların səlahiyyətlərinin növbəti gücləndirilməsi başladı. İnkişaf etmiş ölkələrdə (xüsusən də İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Qərbi Avropada) siyasi partiyaların əhəmiyyəti artdıqca, böyük şirkətlər və transmilli korporasiyalar öz maraqlarının lobbiçiliyi üçün şəxsən siyasətçilərə deyil, partiya fonduna pul ödədikdə partiya korrupsiyası inkişaf etdi.
XX əsrin ikinci yarısında korrupsiya getdikcə daha çox beynəlxalq problemə çevrilməyə başladı. Yüksək vəzifəli şəxslərin xaricdə korporativ rüşvətxorluğu geniş vüsət aldı. Qloballaşma ona gətirib çıxarmışdır ki, bir ölkədə korrupsiya bir çox ölkələrin inkişafına mənfi təsir göstərir. Eyni zamanda, korrupsiyanın ən yüksək olduğu ölkələr artıq üçüncü dünya ilə məhdudlaşmırdı: 1990-cı illərdə keçmiş sosialist ölkələrində liberallaşma vəzifə səlahiyyətlərindən kobud sui-istifadələrlə müşayiət olunurdu.
Tarixçilər arasında ümumi qəbul olunmuş rəyə görə Qərbi Roma İmperiyasının, ilkin olaraq Reyn və Dunay hövzələrində məskunlaşan barbar qoşunlarının zərbələri altına düşməsinin səbəblərindən biri də həm Romanın özündə, həm də əyalətlərdə hakim təbəqənin korrupsiyaya uğraması olmuşdur. Ordu tərəfindən imperator elan edilən tanınmış sərkərdə I Valentinianın (hökmdarlığı 364-375 illər) dövründə korrupsiya məsələsi xüsusilə kəskinləşmişdir: məmurlar öz təbəələrinə qarşı amansız idilər, lakin özlərini rahatlıq və sərvətlə əhatə etməyi xoşlayırdılar və təbii ki, vergi yığımında qazanc əldə etmək şansını əldən vermirdilər. I Valentinian problemi idarəetmə aparatını gücləndirməklə həll etməyə çalışdı, lakin məmurların istismarını məhdudlaşdırmaq məqsədi daşıyan vergi yığımının yenidən təşkili ümumiyyətlə nəzarətdən çıxdı və çoxsaylı sui-istifadə hallarını araşdırmaq tapşırılan məmurlar özləri korrupsiyaya uğradılar. I Valentinian daha sonra yaranmış fəsadlara son qoymaq üçün bu işləri etibar etdiyi general Feodisiyə həvalə etdi. Feodosiy cinayətkarlara qarşı həddindən artıq amansız idi: korrupsionerlər asılır və ya dilləri kəsilməyə məhkum edilirdi, lakin sonda Feodosinin özü korrupsiyada ittiham olunur və I Valentinianın oğlu tərəfindən ölümə məhkum edildi.
İtalyan mütəfəkkiri, publisist, hüquqşünas, filosof, iqtisadçı və ictimai xadim, İtaliya Maarifçiliyinin ən böyük nümayəndələrindən biri hesab edilən Çezare Bekkariyanın “Cinayətlər və cəzalar” traktatında belə bir qeydi var. “Qoldoni (İtalyan dramaturqu, İtalyan teatrının islahatçısı, milli komediyanın yaradıcısı) öz “Memuarlar”ında 1731-ci ildə Padua Universitetində “ alimlərin böyük şəhərində” doktorluq dərəcəsindən imtahanın necə verdiyini danışır."O, ilk növbədə Roma hüququ professoru Sinyor Piginin yanına gedir və onun “promouteri” olmasını xahiş edir, yəni onu elmi şuraya təqdim etməkvə dissertasiyasını dəstəkləmək. Qoldoni qeyd edir ki, “Professor Pigi, "bu xidməti mənə göstərdi və böyük məmnuniyyətlə məndən gümüş qəhvə xidmətini hədiyyə olaraq qəbul etdi. “Bundan sonra Qoldoni elmi müzakirəyə görə ödənilməli olan məbləği universitetin fonduna keçirdi, professorlar isə həmin məbləği öz aralarında bölüşdürdülər və beləliklə o, bütün professorları ziyarət etdi.”.
“Financial Times” qəzeti 31 dekabr 1995-ci il tarixli sayında 1995-ci ili “korrupsiya ili” elan etmişdir. Korrupsiya haqqında bilikləri təbliğ etmək üçün BMT Beynəlxalq Antikorrupsiya Günü (9 dekabr) təsis edib.
Korrupsiya əslində yoxsullardan oğurluq etmək deməkdir. O, təkcə resursları təyinatı üzrə istifadədən yayındırmaqla deyil, həm də göstərilməyən xidmətlər - peyvəndlərin çatdırılmaması, məktəb ləvazimatlarının alınmaması, yolların tikilib istifadəyə verilməməsi şəklində iqtisadi inkişafa və rifaha böyük zərbə vurur.
İstinad kitablarına görə, “korrupsiya” termini mənşəyi yunanca “kir” sözünə borcludur. Müasir ingilis dilindən tərcümədə “xarab olma”, “çürümə” və “azğınlıq” deməkdir. Amma hüquq sferasında indi “korrupsiya” sözü vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə ilə bağlı bu və ya digər şəkildə cinayətin bu və ya digər növünü ifadə edir. Əslində, bu mənada o, çoxdan beynəlxalq termin mənasını qazanmışdır, çünki dillərin özlərində demək olar ki, dəyişməz şəkildə istifadə olunur. Belə desək, korrupsiya hətta Afrikada belə korrupsiyadır.
Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, əvvəlcə korrupsiya daha çox əxlaqi məsələ idi. Xüsusilə, onun müəllifi Jan-Klod Vakket “Korrupsiya. 1600-1770-ci illərdə Florensiyada korrupsiya. Etika və güc” kitabında yazırdı ki, nəzərdən keçirilən dövrdə korrupsiya haqqında diskurs dövlət haqqında deyil, insan təbiəti haqqında diskurs idi”.
Tomas Hobsun yazdığı kimi, korrupsiya “hər zaman və bütün sınaqlar altında bütün qanunlara hörmətsizlikdən qaynaqlanan kökdür”.
Korrupsiya bir sosial hadisə kimi Azərbaycanda özünü necə göstərir?
Korrupsiya tarix boyu cəmiyyətlərin üzləşdiyi problemlərdən olmuşdur və bu gün də bütün dünya ölkələrində aktual problemlərdən biri olaraq qalmaqdadır.
Korrupsiyaya qarşı mübarizənin davamlı olması, korrupsiyanın qarşısının alınması ilə bağlı müasir çağırışlara uyğun effektiv mexanizmlərin tətbiq edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də həm beynəlxalq, həm də milli səviyyədə korrupsiyaya qarşı mübarizədə yeni təşəbbüslərin irəli sürülməsi zəruridir və bu sahədə icra edilən tədbirlər korrupsiyaya şərait yaradan halların və korrupsiya hüquqpozmalarının səbəblərinin, növlərinin və nəticələrinin qarşısının alınmasına yönəldilməlidir.
Azərbaycanın korrupsiyaya qarşı mübarizə təcrübəsi sistemliyi, kompleksliyi və yenilikçiliyi ilə xarakterizə olunur. Bu sahədə görülən tədbirlər çərçivəsində korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair milli strategiya və fəaliyyət planları qəbul edilmiş, yeni baxışlar və vəzifələr müəyyən edilmişdir. Hazırda ölkəmizdə sosial dövlətin yeni modeli formalaşmışdır və dövlət siyasətinin əsas məqsədi insanların yüksək sosial rifahına nail olmaqdır.
Ölkəmizdə son illərdə əsas strateji hədəflərə çatmaq üçün beynəlxalq miqyasda və ölkə daxilində görülmüş məqsədyönlü, düşünülmüş tədbirlər nəticəsində istər sosial-iqtisadi inkişaf, istərsə də hüquqi-institusional zəmin baxımından əhəmiyyətli irəliləyişə nail olunmuşdur.
Bu gün müstəqil Azərbaycanın həyatın ən müxtəlif sahələrində əldə etdiyi nailiyyətlər həqiqətən heyrətamizdir. Əsası Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş, ölkənin milli inkişaf strategiyasının Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurlu davamı müstəqillik yolunda inamla addımlayan Azərbaycanın bu zəfərləri üçün möhkəm zəmin yaratmışdır. Praqmatik, müasir dünya görüşlü ölkə başçısı dünyadakı mütərəqqi inkişaf meyllərini düzgün müəyyənləşdirərək Azərbaycan gerçəkliyində öz əksini tapması üçün səylərini əsirgəmir. İlham Əliyev Ulu öndərin dövlətçilik, azərbaycançılıq konsepsiyasından bəhrələnərək ölkənin inkişaf tendensiyasına yeni, müasir dövrün tələblərinə uyğun çalarlar gətirmişdir.
Bu gün Azərbaycan dünya birliyində öz layiqli yerini tutmuş, yerləşdiyi bölgədə söz sahibi olan bir ölkəyə çevrilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, ölkəmiz həm də qloballaşan dünyanın bir hissəsidir. Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsindəki uğurları, qələbəsi bütün dünyanı valeh etmişdir. Vətən müharibəsi nəticəsində işğal altında olan ərazilərin azad edilməsi ilə ölkəmiz üçün yeni inkişaf mərhələsi açılmışdır. Bu gün NATO kimi nəhəng hərbi blok, hətta super dövlətlər Azərbaycanın Şuşa əməliyyatının mahiyyətindən danışır və bu dövlətin hərbi nailiyyətini müzakirə edirlər. Azərbaycan özünün hərb tarixinə öz möhürünü vurmuşdur və ən nəhəng dövlətlər içərisində özünün layiq olduğu yeri tutmuşdur.
Sentyabrın 19-20-də həyata keçirilən lokal antiterror əməliyyatı və onun əsas nəticəsi - Azərbaycanın öz suverenliyini tam bərpa etməsi regionda yeni reallıq yaratdığını nümayiş etdirdi. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsinə xarici və yerli investorların cəlb edilməsi, həmin ərazilərdə sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi kimi dövlətin yeni strateji prioritetləri regionun gələcək inkişafının başlıca amilləridir.
Təbii ki, istər iqtisadi, istər siyasi, istərsə də mədəni sahədə dünya birliyində gedən genişmiqyaslı proseslər, dünya ölkələrinin üzləşdiyi bir sıra problemlər Azərbaycandan da yan keçmir. İqtisadiyyatda qloballaşma prosesləri sürətləndikcə, bu sahədəki mənfi təzahürlər digər ölkələrə də sirayət edir. Bu problemlərdən biri də korrupsiya və rüşvətxorluqdur.
Dünya Bankı dünyada rüşvətin həcmini ildə 1 trilyon dollar, Dünya İqtisadi Forumu isə oğurlanmış vəsaitin həcminin ildə 2,6 trilyon dollar səviyyəsində olduğunu bildirir. Təbii ki, bunlar çox təxmini rəqəmlərdir - dəqiq olanları heç kim bilmir - amma hər halda bu, böyük məbləğdir, dünya ÜDM-nin bir neçə faizidir.
İqtisadi və siyasi islahatların aparıldığı bir dövrdə dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlarında korrupsiyanın geniş vüsət alması, onun ictimai-siyasi həyatın bütün sahələrinə sirayət etməsi cəmiyyətin “xərçəng” xəstəliyi hesab edilən bu hala qarşı mübarizənin gücləndirilməsi sahəsində siyasi və hüquqi tədbirlər proqramının işlənib hazırlanması zəruri olmuşdur.
Ardı var...
