Avropa İttifaqı silahlanma qərarında qəti olduğunu göstəriri. İttifaqa üzv olan ölkələr sosial proqramlara, yoxsulluğun azaldılmasına və ya iqlim fəaliyyətinə yönəldilməsi üçün nəzərdə tutulan vəsaitlərin xeyli hissəsinin silahlanmaya sərf etməsi sadə vətəndaşlarla yanaşı, iri vergi ödəyicilərini, hətta silah istehsalçılarını təəccübləndirib. Hər kəs nə baş veridyini düşünür, ABŞ-ın Avropanın təhlükəsizliyi ilə məşğul olmayacağı barədə qərarından sonra “Qoca Qitə”nin atacağı addımları səbirsizliklə gözləyir. Avropanın silah ixracatçıları olan BAE, Rheinmetall, Thales və Leonardo kimi şirkətlərin səhmləri son günlər sürətlə artıb. Bu şirkətləri artıq Ukraynanın taleyi maraqlandırmır. Onlar yalnız ən yüksək təklifin kimdən gələcəyinə əhəmiyyət verirlər. Aİ artıq Yaxın Şərq kimi regionlarda və daha da uzaqlarda münaqişələri alovlandırmamasını təmin etmək üçün tədbirlər görməlidir.
Donald Trampın Kiyevi “ədalətsiz sülhə” və “Rusiyaya təslim olmağa” məcbur etmək cəhdləri kontekstində Aİ-nin müdafiəsinin gücləndirilməsi Brüsseldə keçirilən fövqəladə sammitin əsas mövzusu olub. Aİ “Soyuq Müharibə”dən bəri Avropanın ən böyük təhlükəsizlik təşəbbüsü çərçivəsində əlavə hərbi maliyyə üçün yüz milyardlarla avro ayırmağa hazırlaşır. Brüsseldə keçirilən sammit öncədən taleyüklü adlandırılmışdı və Rusiya Federasiyasının hərəkətləri və ABŞ administrasiyasının Ukraynaya hərbi yardımı dayandırmaq qərarı ilə bağlı Avropadakı vəziyyət üç il əvvəlkindən daha təhlükəli idi.
Avropa Komissiyasının sədri Ursula von der Leyen deyib ki, Avropa heç birimizin görmədiyi miqyasda açıq təhlükə ilə üz-üzədir. Polşanın baş naziri Donald Tusk qeyd edib ki, hazırkı vəziyyətdə Avropa silahlanma yarışına girməli və qalib gəlməlidir. Onun sözlərinə görə, Aİ müdafiə sənayesi üçün maliyyənin artırılması təşəbbüsləri bu yolda ilk addımdır. “Euroaktiv” nəşrinin sammit ərəfəsində yazdığı kimi, Avropa İttifaqını parçalayan, ABŞ-la münasibətləri çətinləşdirən Ukraynaya dəstək məsələsinin ikinci plana salınması qərara alınıb. Avropa İttifaqının Xarici İşlər və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndəsi Kaja Kallasın Kiyevə 20 milyard dollarlıq yardım paketi təqdim etmək təklifi yekun bəyanat layihəsindən çıxarılıb. Bu təşəbbüs Macarıstan tərəfindən əngəllənib.
Aİ-nin yeni təşəbbüsləri...
Mart ayının əvvəlində Avropa İttifaqı təhlükəsizlik siyasətində ciddi dəyişiklik edərək “ReArmEurope” (“Avropanı Yenidən Silahlandırmaq”) planını qəbul edib. Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula fon der Leyen tərəfindən ictimaiyyətə açıqlanan bu qərar, Rusiya ilə artan gərginlik, ABŞ-ın təhlükəsizlik təminatları ilə bağlı qeyri-müəyyənlik və Ukraynada davam edən müharibə fonunda verilib. Təşəbbüs hava hücumundan müdafiə sistemləri, hərbi sursat (munitions), kiber hücumlardan müdafiə sistemləri, dronlar və anti-dron sistemlərinin və digər mühüm hərbi təchizatın əldə edilməsi və Rusiya və Belarus ilə sərhəd zonada təhlükəsizliyin artırılmasını nəzərdə tutur.
Martın 19-da baş tutacaq Aİ sammitində bu mövzuda daha ətraflı müzakirələr davam etdirilsə də, prioritet müzakirə mövzusu Ursula von der Leyen tərəfindən martın 4-də 800 milyard avro büdcə ilə təqdim edilmiş iddialı “Avropanın yenidən silahlanması” planı idi. O, liderlərə Aİ ölkələrinə müdafiə ehtiyacları üçün 150 milyard avroya qədər borc götürmək təklifinin təfərrüatlarını açıqlayıb. Avropa Komissiyası bu pulu qlobal kapital bazarlarından borc götürəcək və sonra Avropadan birgə silah almaq şərti ilə Aİ ölkələrinə borc verəcək. Bu vəsait Aİ-də hava hücumundan müdafiə sistemlərinin və digər silahların istehsalına yönəldiləcək.
Von der Leyen həmçinin sammit iştirakçılarını silah istehsalı üçün 650 milyard avro toplamaq üçün cari müdafiə xərclərini 1,5% artırmağa çağırıb. Göründüyü kimi, onlar Avropa Komissiyasının planını dəstəkləyiblər, lakin Aİ səviyyəsində hərbi ehtiyaclar üçün yeni maliyyə mənbələri ilə bağlı vəziyyətin ətraflı izahını tələb ediblər. Almaniya Aİ-nin büdcə normalarında islahatların aparılması ideyası ilə qabaqcıl olub. Söhbət Almaniyanın yeni kansleri Fridrix Merzin hərbi xərclərin artırılmasına maneələrin aradan qaldırılması və bu məqsədlə borclanma qaydalarına yenidən baxılması təşəbbüsündən gedir. Financial Times-dakı mənbələrə görə, Almaniya və Fransanın “strateji sahədə aktivləşmə və müdafiəyə investisiyaların artırılması, satınalmaların birləşdirilməsi və Avropa sənaye bazasında yerləşdirilməsi kimi addımlar” məsələlərində mövqeləri daha da yaxınlaşıb.
Bununla belə, Avropa İttifaqı Trampın Ağ Evə rəhbərlik etdiyi müddətdə Ukrayna üçün müdafiə və silah xərclərini öz ödəməli olacağından ehtiyat edir. Bu barədə Avropa diplomatlarına istinadən “Politico” məlumat yayıb. Onlar həmçinin fon der Leyenin "Avropanı yenidən silahlandırmaq" planını həyata keçirmək qabiliyyətinə şübhələrini bildirirlər. “Fon der Leyen öküzün buynuzlarından tutmağa çalışır. Bəs Aİ-nin texnokratik strukturu da buna əməl edəcəkmi?”, deyə diplomatlar soruşur. Beləliklə, Avropa Komissiyasının təşəbbüsü Avropa Sabitlik Mexanizminin (FHN) səfərbər edilməsi imkanlarını nəzərdən keçirir. Lakin bu ideya hüquqi və siyasi maneələrlə üzləşir. Axı İtaliya, məsələn, müqaviləni ratifikasiya etmədi və onun ilkin məqsədi hərbi deyildi. Üstəlik, FHN yalnız Aİ ölkələrini, o cümlədən Polşanı istisna edən avrozona ölkələrinə aiddir.
Fon der Leyenin təşəbbüsü Fransa prezidenti Emmanuel Makronun Ukraynaya hərbi ekspedisiya qüvvələrinin göndərilməsi təkliflərindən ayrı nəzərdən keçirilə bilməz. Böyük Britaniyanın baş naziri Key Starmerin Ukraynanın maliyyələşdirilməsində fəaliyyəti və Ukraynanın dəniz və havasında Britaniya-Fransa qoşunlarının olmasına haqq qazandırmaq cəhdləri diqqətdən kənarda qala bilməz. Fon der Leyen, Makron və Starmerin hərəkətləri və təklifləri koordinasiya hissi yaradır. Bununla belə, Aİ-nin 27 ölkəsi arasında birlik və iradə yoxdur və bunsuz hər hansı planın reallaşması mümkün deyil.
Silahlanma qərarı nə deməkdir?
Aİ-nin silahlanma qərarı mövcud geosiyasi qeyri-müəyyənlik və təhlükəsizlik riskləri fonunda Avropanın strateji müstəqilliyə (strategic autonomy) nail olmaq məqsədilə qəbul edilib. “ReArmEurope” planı çərçivəsində önümüzdəki illərdə 800 milyard avroya qədər vəsaitin hərbi məqsədlər üçün səfərbər edilməsi nəzərdə tutulur. Artıq Baltikyanı ölkələr, Polşa, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya və digər NATO ölkələri gələcəkdə hərbi xərcləri artıracaqlarını bəyan ediblər. Martın 6-da Hollandiyanın baş naziri Dik Şof bildirib ki, bu vəsaitin 700 milyon avrosu dronlara xərclənəcək.
Almaniya zirehli texnika istehsalının bərpası üçün yeni zavodlar yaradır. Xüsusilə, Almaniyanın “Flensburger Fahrzeugbau Gesellschaft” (FFG) şirkəti 2036-cı ildə Flensburqda 75 milyon avro dəyərində zirehli maşınların istehsalı və təmiri üzrə zavod tikməyi planlaşdırır. FFG-nin məlumatına görə, zavod zirehli piyada maşınları ilə yanaşı, ACSV G5 (şassisi Rheinmetall Skyranger 30 özüyeriyən zenit-artilleriya sistemlərinin əsasını təşkil edən zirehli döyüş dəstək maşını) və Wisent 2 (zirehli mühəndis-deşikli maşınlar üçün - BİM) istehsal edə biləcək. “Wisent 2” “Leopard 2” tankının şassisi üzərində qurulub və ilk növbədə minalardan təmizləmə, yəni güclü möhkəmləndirilmiş minalanmış sahələrə hücum etmək üçün mühəndis maşını kimi istifadə olunur.
Təhlükə altındakı Avropa?
Əgər ABŞ NATO-dan kənarda əsas müttəfiq kateqoriyasına keçərsə, Avropa təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi çıxış edəcək birini tapmaq son dərəcə çətin olacaq. Fransa və İngiltərə həvəsli görünürlər, lakin Avropada güc və siyasi nüfuza malik deyillər. Almaniyanın nə istəyi var, nə də gücü. Polşa isə indiki məqamda hər kəs üçün gülməli görünən ölkədir. Məntiqli sual: Nə üçün Amerika Avropanı nüvə çətiri ilə təmin etməklə öz nüvə məhvini riskə atmalıdır? Axı Avropada nüvə çətirini təmin edə biləcək yeganə ölkə ABŞ-ı bir neçə dəfə yer üzündən silmək üçün kifayət qədər nüvə silahına malik Rusiya nəzərdən qaçmamalıdır.
Avropa tədricən Amerikanın müstəmləkəsinə çevrilib – siyasi, iqtisadi və hərbi baxımdan Vaşinqtona tabe olub, mədəni və ideoloji beyinlərin yuyulmasına məruz qalıb. NATO-nun gücü əsasən ABŞ ordusundan gəlir və alyans kral-vassal prinsipi əsasında təşkil olunub. Avropanın müdafiə xərclərinin artırılması ilə bağlı məsuliyyəti öz üzərinə götürmək istəməməsi ilə bağlı tənqidlər yersiz deyil. NATO-nun ərazisi nə qədər böyük olarsa, yükü də bir o qədər ağır olar. Ukraynadakı münaqişəsi Finlandiya və İsveçi NATO-ya sürüdü. 2028-ci ilə qədərki Tramp hakimiyyəti dövründə Avropa ABŞ-ın vazkeçilməz müttəfiqi deyil, sadəcə bir paraziti rolunda qalmaqda davam edəcək. Avropanın dərhal uzunmüddətli narahatlığı ABŞ-a güvənmədən təhlükəsizliyini təmin etmək üçün öz qüvvələrini yaratmaq olmalıdır. Dəyərlər və sərt söhbətlər silah kimi istifadə edilə bilməz: Avropada çatışmayan şey sərt gücdür.
Zaman-zaman “Avropa ordusu”nun yaradılması çağırışları səslənirdi, amma sonda onların hamısı heç nə ilə bitirdi. İndi Avropa yenidən 20-45 min nəfərlik səhra ordusunun yaradılmasını tələb edir. Almaniya, Fransa və Böyük Britaniya çətin ki, bir yerə kifayət qədər qüvvə cəmləsin. Ordu yaratmaqda məqsəd nədir: ekspedisiya üçün, yoxsa Rusiyadan müdafiə üçün? NATO anti-Rusiya müdafiə hərbi strategiyası həyata keçirsə belə, təşkilat daxilində siyasi fikir ayrılıqları aradan qalxmayacaq. Avropa daxilində hərbiləşdirmə, hərbi-sənaye kompleksinin gücləndirilməsi, müdafiə xərclərinin artırılması, vahid ordunun yaradılmasının zəruriliyi məsələlərində hələ də konsensusa gəlmək mümkün deyil. İfrat sağçılar və avroskeptiklər NATO və Aİ kimi strukturlara kökündən qarşıdırlar. Onlar hələ Avropa siyasətində əsas istiqamətə çevrilməyiblər, lakin bir vaxtlar Trampın prezident olmaq ehtimalının az olduğu düşünürdülər.
Uzunmüddətli problem müstəqil Avropa hərbi sənayesinin yaradılmasıdır. Tanklar, artilleriya, yüngül silahlar və sualtı qayıqlardan əlavə, demək olar ki, bütün Avropanın qabaqcıl hərbi texnologiyası Amerika təchizatını tələb edir. Əgər NATO ABŞ-dan ayrılmaq istəyirsə, bu baxımdan müstəqil olmalıdır. Bununla belə, ABŞ-ın NATO-dakı liderliyindən əl çəkdiyini düşünmək olmaz. Dövlətlər ziddiyyətlərə əhəmiyyət vermir, onlar öz tortlarını alıb yemək istəyirlər. Hamısı hegemon olmaq naminə.
Fransa nüvə çətiri qurur?
Fransa prezidenti Emmanuel Makronun həmvətənlərini vahid Avropa ölkələrinə qarşı mümkün təcavüzü dəf etməyə hazırlaşmağa çağırması onun hökumətinin nazirləri və hər şeydən əvvəl müdafiə naziri Sebastyan Lekornu tərəfindən dəstəklənib. O, dərhal yeni hərbi gəmilər, təyyarələr və ən əsası pul tələb edib. Moskvada Fransa liderinin sözləri “son dərəcə qarşıdurma” kimi qiymətləndirilib, bunun sülh haqqında deyil, müharibə haqqında düşünən dövlət başçısının çıxışı olduğunu qeyd ediblər.
Yelisey Sarayının rəhbəri 5 mart axşamı televiziyada xalqa rezonans doğuran çıxış ertəsi gün də çoxlu rəy və reaksiyalar toplamaqda davam edib. Bir gün əvvəl Beşinci Respublikanın rəhbəri Rusiyanı “Fransa və Avropa üçün təhlükə” adlandırıb və uzun illər Moskvanı “Ukrayna münaqişəsini qlobal münaqişəyə çevirməkdə” ittiham edib. Bu vəziyyətdən çıxan məntiqi nəticə Makronun həm Fransanın özünün, həm də bütün Avropanın müdafiə qabiliyyətini gücləndirməyə, o cümlədən Fransanın “nüvə çətirini” Avropa qitəsində müttəfiqlərin ərazisinə genişləndirməyə çağırması olub.
Fransanın müdafiə büdcəsi hazırda ildə 50,5 milyard avro təşkil edir. Ona görə də əsas sual əlavə milyardları haradan əldə etməkdir. Lakin nazir Lecornu cavab tapıb: o, "müasir Avropanın ən güclü ordusunun" texniki cəhətdən yenidən təchiz edilməsi üçün istifadə edə biləcək Aİ müttəfiqlərinin vəsaitlərindən, həmçinin fransızların qənaətindən (çox güman ki, məqsədli kreditlər şəklində) istifadə etmək imkanlarına istinad edib.
V.VƏLİYEV
