Reklam bazarı, sosial reklam məsələsi media və cəmiyyət üçün problem olaraq qalmaqdadır.
1997-ci ildə qəbul edilən “Reklam haqqında“ qanununun 19-cu maddəsində Sosial Reklam haqqında məsələlərə aydınlıq gətirilib. Həmin qanunun indiki dövrün tələblərinə effektli şəkildə cavab verməsi çətin məsələdir.
Düzdür hal-hazırda Azərbaycanda bir çox sahələrdə qanunların beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması prosesi demək olar ki, başa çatmaq üzrədir. Hər hansı qanunun yenilənməsi və mükəməlliyi ilə bərabər onun icra mexanizminin tapılmasıda önəmlidir. Təəssüf ki, bəzi hallarda qanunların icra mexanizmində problemlər yaranır. Təbii ki, bunun kifayət qədər səbəbləri var.
Son dövrlər millət vəkili Azay Quliyev “Sosial reklam haqqında” qanunun qəbul olunmasını təklif edib. O, təklifinin dəstəklənəcəyi təqdirdə bu sənədi hazırlayacağını bəyan edib. Millət vəkili qeyd edib ki, “Boşluqları aradan qaldırmaq üçün ya “Sosial reklam haqqında” yeni bir qanun qəbul edilsin, ya da mövcud qanunvericiliyə müvafiq dəyişiklik edilsin”. Təbii ki, bu məsələnin gündəmə gətirilməsi və müzakirələrin aparılması zəruridir.
Əvvəlcə gəlin görək sosial reklam anlayışı, bunun cəmiyyət üçün xeyiri nədir?
“Reklam haqqında” qanunda sosial reklam belə xarakterizə olunur: “Sosial reklam —Azərbaycanın müstəqilliyi və dövlətçiliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində görülən tədbirlərin, həyata keçirilən islahatların mahiyyətinin açıqlanması, milli, hərbi vətənpərvərlik hissini gücləndirən, ictimai şüuru yeni iqtisadi münasibətlərə uyğunlaşdıran, sahibkarlıq və xeyriyyəçilik kimi milli ənənələri bərpa edən, əhalidə gələcəyə inam, təmkinlik ovqatlarını formalaşdıran, ekoloji mədəniyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədi ilə dövlət orqanları, ictimai institutlar tərəfindən sifariş olunan və yayılan informasiyadır”.
Qanunun tələblərinə görə şirkətlər ümumi reklam büdcəsinin 5%-ni sosial reklama ayırmalıdır. Təəssüf ki, xeyriyyəçilik mahıyyətli sosial reklam anlayışı unudulur. Araşdırsaq görərik, ki, elə şirkətlər var sosial reklama nəinki vəsait ayırmır hətta bunu artıq hesab edirlər. Halbuki ətraf mühitlə, insan sağlamlığı ilə və yüzlərlə digər mövzu ilə bağlı sosial reklamlara ehtiyac hiss olunur.
Kommersiya reklamı ilə sosial reklamı fərqləndirən cəhətlər var. Kommersiya reklamında hər hansı şirkət, fiziki şəxs özünü və məhsulunu tam şəkildə reklam etməyə haqqı var. Sosial reklamda isə vəziyyət fərqlidir. Yəni burada ictimai mahiyyətli məsələlərin təbliğatından, ümumilikdə, cəmiyyətdə maarifçilik missiyasının genişlənməsindən söhbət gedir.
Bu gün bəziləri düşünür Sosial Reklam pulsuzdur. Yəni ictimai xarakterli bir məsələ olduğuna görə KİV-lər bunu pulsuz etməlidir. Bu çox yanlış fikirdir. “Reklam haqqında“ qanunun 19-cu maddəsinin 5-ci bəndində göstərilir: Sosial reklamın yerləşdirilməsinin və yayımının ödənişi müqavilə əsasında aparılır. Deməli, Sosial Reklamın genişlənməsindən media qazanc götürə bilər.
Reklam bazarında, xüsusulə, sosial reklam sahəsində dəyişiklik etməyə, yeni qanunların qəbuluna bu gün çox ciddi ehtiyac var. “Reklam Haqqında” qanun 20-ci maddəsində Sponsorluq haqqında məsələyə toxunulur. Mənə belə gəlir ki, istər sponsor, istərsə də sosial reklamla bağlı məqamaların hüququ aspektdə effektliyini artırmaq və praktik nəticəyə nail olmaq üçün “Sosial reklam haqqında” qanunun ayrıca işlənib hazırlanması ehtiyac var. Belə bir qanun xeyriyyəçilik institutunun formalaşmasına müsbət təsir edə bilər. Hal-hazırda qüvvədə olan “Reklam Haqqında” qanunda da sosial reklamın ictimai maraqlara xidmət etdiyi və xeyriyyəçilik məqsədi daşıdığı göstərilsədə real vəziyyət belə olmadığını göstərir. Deməli, bir çox məqamları nəzərə almaqla bu qanun yenidən işlənib hazırlanmalıdır.
Mütəmadi olaraq eşitdiyimiz “qanunda boşluqlar var” ifadəsi bir çox hallarda hüquqi və mənəvi məsuliyyətlə bağlıdır. Reklam verənində, reklam alanında hüququ və mənəvi məsuliyyətini, öhdəliyini aydın müəyyən etmək üçün bəzi məqamlara diqqət yetirmək lazımdır.
Birincisi, sahibkar hər hansı qeyri-qanunu ödənişlərə təhrik olunmamalıdır. Əgər belə hallar baş verərsə dərhal məsələ ictimailəşməlidir. Çünki sahibkar qeyri-qanuni ödənişlər etdiyi təqdirdə qanuni ödənişlərə meyl göstərməyəcək və onun üçün Sosial reklam artıq məsələ ola bilər. Bu da effektsiz bir iş olur.
İkincisi, sosial reklam verən, qanunun tələblərinə uyğun sponsorluq edən şirkətlərə müəyyən güzəştlərin edilməsi qanunla tənzimlənməlidir. Onu qeyd edim ki, dünyada bu sahədə kifayət qədər təcrübə var. Yəni QHT-lərin müxtəlif layihələrinə qrant ayıran, sosial poqramlara dəstək göstərən şirkətlərə vergi güzəştləri tətbiq olunur. Düşünürəm ki, bu həm QHT, həmdə sosial reklamı yayan media üçün faydalı olar.
Üçüncüsü, qanunun tələblərinə riayət etməyən, və öz maddi gəlirlərinin yüksək olmasına baxmayaraq, reklama və ümumilikdə, sosial layihələrə etinasız yanaşan sahibkarın mənəvi və hüququ məsuliyyət məsələsi aydın göstərilməlidir.