Buludxan Xəlilov,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Eyni fəlsəfi düşüncə ilə yazan İmadəddin Nəsimi “Dünya duracaq yer deyil” deməklə yenə də Əhməd Yəsəvi və Yunus İmrə ilə bir mənbədən qaynaqlanır, ancaq fikrin və poetik düşüncənin ifadə forması fərqlənir.
Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə
Aldanma anın alına, andan həzər eylə.
Yaxud, “Dövr anın, dövran anın dövranıdır” deməklə yenə də eyni məqsədə xidmət edir, sadəcə olaraq poetik düşüncənin ifadə forması və stili dəyişir.
Ay ilə günəş üzün heyranıdır
Mişk ilə ənbər saçın tərxanıdır
Çün Nəsimi əyyamın sultanıdır
Dövr anın, dövran anın dövranıdır.
Bu məsələ “Kitabi - Dədə Qorqud”da belə söylənmişdir:
Hanı dediyim bəy ərənlər?
Dünya mənim deyənlər
Əcəl aldı, yer gizlədi,
Fani dünya kimə qaldı?
Gəlimli -gedimli dünya
Son ucu ölümlü dünya!
Onlar dəxi bu dünyaya gəldi, keçdi,
Karvan kimi qondu, köçdü.
Onları dəxi əcəl aldı, yer gizlədi
Fani dünya yenə qaldı.
Yusif Balasaqunlunun “Qutadqu bilik” əsərində “Dünya bir kişiyə vəfa qıldımı?” fikri də eyni mənbədən qaynaqlanan, lakin özünəməxsus poetik kəlmədir. Diqqət yetirək:
Dünyanı cüt əllə tutanlar hanı?
Qaldımı onların bircə nişanı?
Bəylik mərtəbəsi sənindir hələ,
Bu azca ömrünü mənalı xərclə.
Fikirləş, ey sübhün huşyar adamı:
Dünya bir kişiyə vəfa qıldımı?
Xəstə Qasımın “Demə: bu dünyada qalım yaxşıdır” poetik kəlməsi həyat, dünya barəsində fəlsəfi həqiqətdir. Və hər şeydən əvvəl, dünya barəsində qənaətdir, dünyanı dərk etməyə çağırışdır. Və ən azı dünya barəsində düşündürücü poeziyadır. Diqqət yetirək:
Dəli könlüm, məndən sənə əmanət:
Demə:budünyadaqalımyaxşıdır.
Birgünolarqohum, qardaşyadolar,
Demə:ulusumvar,elimyaxşıdır.
Birməclisəvarsan, özünüöymə,
Şeytanabacveribkimsəyəsöymə,
Qüvvətli olsan da, yoxsulu döymə
Demə ki, zorluyam, qolum yaxşıdır.
Xəstə Qasım, kimə qılsın dadını?
Canı çıxsın, özü çəksin odunu.
Yaxşı igid yaman etməz adını
Çünki yaman addan ölüm yaxşıdır.
Xəstə Qasımdan başqa bir nümunə:
Gəl bir səndən xəbər alım
Süleymandan qalan dünya.
Əzəli gül kimi açıb
Axırında solan dünya.
De görüm nəyə talıbsan?
Dərsini kimdən alıbsan?
Neçəminyolboşalıbsan?
Neçəminyoldolandünya.
XəstəQasımqalıbnaçar,
Busirribəskimləraçar?
Gələnqonar, qonanköçər,
Heysalarsantalandünya.
Eyni düşüncə tərzinin müxtəlif ifadə formaları dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bunun fəlsəfəsi əslində belədir ki, nə qədər cəmiyyət mövcuddur, nə qədər cəmiyyətin insan adlı məxluqu var bir o qədər də eyni cür düşünən, lakin fərqli poetik formalar olacaqdır. Həmin poetik formalardan biri də “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Qutadqu bilik” kimi əsərlərin, Nəsimi kimi sənətkarların qaynaqlandığı mənbədən işıq alan, enerji götürən Bəxtiyar Vahabzadənin misralarıdır.
Vaxtındəyirmanındıdaşəridi, qumoldu,
Tarixəatdığımızqayıtdı,lüzumoldu.
Dünəninhəqiqətibugüntərsyozumoldu,
Niyədəyozulmasın, axı, dünyafırlanır.
Bu sırada Məmməd Arazın da adını çəkmək olar. Onun qeyd olunan məsələyə yanaşmada poetik üslubu digər sənətkarlar kimi fərqlənir. Ancaq o da klassiklər kimi eyni mənbədən, qaynaqdan qidalanır. Məmməd Araz yazır:
Birtaleyinoyunundacütlənmişzərik,
Yüz il qoşa atılsaq da, qoşa düşmərik.
Birzərrəninişığınamilyonlarşərik
Dünyasənin, dünyamənim, dünyaheçkimin...
Əlbəttə, eyni düşüncə tərzinin kodları zərrə-zərrə insanların yaddaşına, hafizəsinə, qanına, canına, sümüyünə, iliyinə ötürülür. Yüzlərin, minlərin, milyonların içərisindən çıxan hikmət sahibləri bu kodları dövrün, zamanın tələblərini nəzərə almaqla müasirləşdirir, nəticədə üslub dəyişir, ifadə forması yeniləşir, ortaq cəhət, fikrin, düşüncənin nüvəsi qalır və min illərdən üzübəri bu proses belə də davam edir.
Əhməd Yəsəvi cənnət və cəhənnəm savaşını da hikmətlərinə gətirir. O, bir təriqət adamı kimi insanın həyat və fəaliyyətinin son qiymətini cənnət və cəhənnəmdə axtarır. Hər ikisinin insan üçün yarandığını bəyan edir. Ancaq cənnətdə və cəhənnəmdə olanlar əməllərinə görə bu yerləri tuturlar. Cənnətdə peyğəmbərlər, mömin və alim, qullar, cəhənnəmdə isə haqqı, həqiqəti, dərk etməyənlər, zalımlar olur. Burada yenə də Əhməd Yəsəvi insanları həqiqəti, haqqı dərk etməyə çağırır. O yazır:
Behiştayturnedirsinsöznibilmeyaytursin
SindeFiravnbarbolsamindeYusifKenanbar
Behişt aytur min artuk mümin kullar minde bar
Müminlerning aldıda türlüg nimet- elvanbar
Duzehayturminartukzalimkullarmindebar
Zalimlergebirürgezehrüzakkumçendanbar
Behişt aytur min artuk alimkullarmindebar
Alimlerni könglide ayet hadis Kuranbar
Əhməd Yəsəvi hikmətlərində Yusifi Kənanın adını təsadüfi yerə çəkmir. Həzrəti-Yusif Həzrəti-Yaqubun on iki oğlundan biridir. Onun barəsində “Qurani-Kərim”in on ikinci “Yusif” surəsində verilir. Həzrəti-Yusifi atası o biri oğullarından daha çox istəmişdir. Ona görə də qardaşları Həzrəti-Yusifə qısqanmışlar. Günlərin birində onu aradan götürmək üçün qardaşları atalarından icazə alaraq Həzrəti-Yusifi özləri ilə gəzməyə aparırlar. Şəhərin kənarında gəzib dolaşdıqdan sonra evə qayıdan zaman qardaşları Yusifi quyuya atırlar. Atalarına isə Yusifi bir qurdun yediyini söyləyir və onun qanlı köynəyini göstərirlər. Ağlamaqdan Həzrəti-Yaqubun gözlərinə ağ çökür.
Əhməd Yəsəvi bu barədə yazır:
Yunus dik [hem] derya içre balık bolsam
Yusuf dik [hem] kuduk içre vatan kılsam
Yakub dik [hem] Yusif üçün köp yığlasam
Bu iş birle ya Rab sini tapkay mu min
Yusifin atıldığı quyunun yanından keçən bir karvan quyudan su çəkərkən Yusifi quyudan çıxarır, Misirə götürür və kölə kimi satır. Onu satın alan zəngin bir Misirli Yusifi böyüdür. Allah ona hikmət, elm və mərifət verir. Onun gözəlliyinə Misirli zənginin qadını Zəlihə (Züleyxa) məftun olur. Zəlihə (Züleyxa) onu özünə ram etmək istəyir, buna müvəffəq olmadığı üçün Həzrəti-Yusifə iftira yaxır və onu zindana atdırır. Bu barədə Əhməd Yəsəvi yazır:
Aşıklarğa birdi ışkın köydürgeli
Zeliha dik kaddın düta kıldurgeli
Riyazettereng-iruyınsoldurgeli
Çın aşıknıreng-iruyınsamankılur
Bütün qadınlar onun gözəlliyini gördükdən sonra Yusifin insan deyil, bir mələk olduğunu söyləyirlər.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, Yusifin gözəlliyi aşıq yaradıcılığında öz vəsfini tapmışdır. Məsələn, Aşıq Musanın (1830-1912) yaradıcılığında:
Xudam səni nə xoş gündə yaradıb,
Salıbdı cahana, ay gülə-gülə.
Gözəllikdə Yusif sənə tay olmaz.
Alıbsan qüdrətdən pay, gülə-gülə.
Yaxud:
Dilinin kəlməsi gözəl bir lisan,
Telinəsadağa varımdı bircan.
Yaraşır şəninə güllü bir cahan,
Yusifi-Kənanləşəbahətin var.
XIX əsr aşığı Dollu Mustafanın yazdığı qıfılbənddən başqa bir misal:
Sual
O kimdi ki, geyinibdir ağları?
O kim idi, dolanırdı dağları?
Okimidi, bəzəyirditağları?
Okimidi, onungülünüzər, hey?
Cavab
OLeylidi, geyinibdiağları,
OMəcnundu, dolanırheydağları,
OYusifdi, bəzəyirditağları,
Züleyxaydı, hərbüsatındüzər, hey!
Həzrəti-Yusif zindanda olduğu vaxt Misir məliki Firon yuxusunda görür ki, yeddi güclü inək yeddi zəif inəyi yeyir. Eyni zamanda yuxusunda yeddi yaşıl sünbül ilə yeddi quru sünbül görür. Bu yuxunun kahinləri tərəfindən yozulmasını istəyir. Kahinlər bu yuxunu yoza bilmirlər. Bunu Yusifin zindan yoldaşları ona xəbər verirlər. Yusif yuxunu belə yozur ki, yeddi bol ili yeddi qıtlıq ili əvəz edəcəkdir. Ona görə də yeddi il əkilən əkinin məhsulunu ehtiyacları olan qədər yemələrini, qalanını isə yeddi qıtlıq ilinə saxlamalarını məsləhət bilir. Onun bu yozumundan sonra Firon Yusifi zindandan çıxartdırır və onu mükafatlandırır. Həzrəti-Yusifin istəyilə onu xəzinə vəkili təyin edir. Onun barəsində olan iftiranın da üstü açılır.
Qıtlıq illəri olanda Yusifin qardaşları buğda almaq üçün Misirə gəlirlər. Yusif qardaşlarını tanıyır və onlara buğda verərək yola salır. Buğdanın haqqını isə yüklərin içində gizlədir. Onu tanımayan qardaşlarına deyir ki, növbəti dəfə buğda almağa gələrkən bir qardaşınızı da gətirin. Əks təqdirdə onlara buğda verməyəcəyini söyləyir. Qardaşları atalarını çətinliklə razı salaraq kiçik qardaşları Bünyamini də özləri ilə Misirə gətirirlər. Yusif kiçik qardaşına özünü tanıdır. Buğdalar yüklənən zaman Bünyaminin yükünə hökmdarın qabını (su içmək üçün istifadə edilən qızıl əşya) qoydurur. Karvan yola çıxarkən deyir ki, hökmdarın qabı oğurlanıb, ona görə də yüklər yoxlanılacaqdır. Adətə görə, qab kimdən tapılsa, o, qab sahibinin köləsi olmalı idi. Belə də olur. Bünyamin Misirdə qalır, qardaşları geri qayıdır. Allahın köməyilə Həzrəti-Yaqub oğullarının Misirdə olduğunu anlayır. Həzrəti-Yusifin dəvətiylə atası, anası və qardaşları Misirə gələrək orada yerləşirlər. Həzrəti-Yusifin köynəyini atasının gözünə sürtdükdən sonra onun gözləri açılır. Beləliklə, onlar Misirdə xoşbəxt bir həyat yaşayırlar. Həzrəti-Yusif isə Zəlihə (Züleyxa) ilə evlənir.
Həqiqəti, haqqı yayanların hər biri dinin tarixini dərindən bilmişlər. Ona görə də müqəddəslərin hər birini poeziyalarına gətirmişlər. Məsələn, Yunus İmrə yazır:
Dərdi öküş Eyyub ilə,
Gözü yaşlı Yaqub ilə
Ol Məhəmməd məhbub ilə
Çağırıram, Mevlam səni...
İmadəddin Nəsimidə də müqəddəslər anılır, yada salınır.
İsamısan, Musamısan?!
YaYusifi - Kənanmısan?
Vallahki, canımcanısan
Mənsəndənüzdöndərmənəm!
Yaxud, Yunusİmrəyazır:
Yunusİmrəbudünyada
İkikişiqalarderlər
MəgərXızırİlyasola
Abi-həyat içmiş kimi.
Rəvayətə görə, Xızır İlyas “Abi-həyatı” (ölümsüzlük suyu, həyat verən su) tapmışdır və əbədi həyata qovuşmuşdur. İnama görə, Xızır İlyas çətinlikdə olanlara (möminlərə) yardım göstərir və onları çətinlikdən qurtarır. İndi də bu, xalq arasında Xızır Nəbi // Xıdır Nəbi // Xıdır Elləz kimi anılır.
Əhməd Yəsəvi hara getsə, Xızrın ona yoldaş olduğunu söyləyir.
TörtyaşımdahakMustafabirdihurma
Yolkörsettimyolğakirdiniçegümrah
KaydabarsamHızırBabammangahemrah
Olsebebdinaltmışüçdekirdimyirge
Xızrın yardımçı olması, insanlara kömək göstərməsi aşıq yaradıcılığında - Dollu Mustafanın (XIX əsr) yaradıcılığında da (qıfılbənddə) diqqəti çəkir.
Sual:
Onəydiki, zərrəsindənayoldu?
Onəydiki, qətrəsindənçayoldu?
Onəydiki, budünyadaheyoldu?
Okimidi, onaqəbirqazar, hey?
Cavab:
Ogünidi, zərrəsindənayoldu,
Oümmandı, qətrəsindənçayoldu,
Xızıridi, budünyadaheyoldu,
Cəbrayıldı, onaqəbirqazar, hey!
Əhməd Yəsəvi şəriət, təriqət adamı kimi öz hikmətləri vasitəsilə insanlara həqiqəti anlatmağa çalışmışdır. Onun hikmətləri Əhməd Yəsəvinin təriqətinin, əqidəsinin, məsləkinin nədən ibarət olduğunu insanlar arasında təbliğ etməyə xidmət etmişdir.
Yəsəvinin hikmətləri hazırda da bir daha onun qüdrətli təriqət adamı olduğunu təsdiqləyir.
Həzrəti-Peyğəmbər indi yerdə olan peyğəmbərlərdən ikisinin sağ olduğunu bildirmişdir: Xızır və İlyas peyğəmbər.
Məhəmməd Peyğəmbər Xızır və İlyas peyğəmbərlər barəsində bunları demişdir:
Xızır elə peyğəmbərdir ki, ayaqlarını haraya basırdısa, ora yaşıl çəmənliyə çevrilirdi. O, əvvəldən İskəndər Zülqərneynin yaxın adamlarından olub. İsgəndər dirilik suyu axtara-axtara bütün dünyanı gəzib dolanır, axırda zülmət dünyasına da baş çəkir. Lakin o, suyu tapa bilmir. Dirilik suyu Xızır peyğəmbərə nəsib olur. O, yolla gedərkən bir bulağa rast gəlir, bulağın suyundan doyunca içir, lakin ağlına gəlmir ki, içdiyi su dirilik suyudur. Bu sudan içdiyinə görə Xızır ölməyib, yaşayır və Qiyamət gününədək yaşayacaqdır. Hal-hazırda o, həm quruda, həm də dənizdə gəzib dolaşır, harada bir fağırın, bədbəxtin ahını, fəryadını eşidirsə, imdadına çatar, əlindən yapışardı.
İlyas peyğəmbərə gəldikdə isə o, ancaq quruda gəzir, ildə bir dəfə, həcc vaxtı məkkəyə gəlir. Buraya gələndə Xızır ilə görüşür.
Günlərin birində kafirlər İlyas peyğəmbəri öldürmək istəyirlər. Bundan xəbər tutan peyğəmbər kafirlərdən qaçır və bir il dağlarda gizlənir. Uzun müddət pəhriz saxladığına görə əldən düşür. İlyas şəhərə yollanır, bir qadına qonaq olur. Onun evində ibadətlə məşğul olmağa başlayır və qadının xəstəlikdən ölmüş oğlunu Allaha dua edərək dirildir.
İlyas peyğəmbərə Əl-Yəsə adlı bir nəfər xidmət göstərib, onu həmişə müşayiət edirmiş. Bununla birlikdə İlyasın hərəkətlərini daim izləyirmiş. Günlərin birində peyğəmbər heç bir səbəb olmadan, üzünü göyə tutub dua edərək deyir: Məni düşmənlərimin fitnə-fəsadından qoru! Allah-taala onun səsini eşidir, deyir ki, sənin duanı qəbul etdim, sən səhraya get, orada qarşına bir at çıxacaq, ata min və kafirlərin əlindən canını qurtar.
İlyas peyğəmbər həmin gün Qadir Allahın buyruğu ilə səhraya gedir, qarşısına çıxan atı minir və səhradan uzaqlaşır. Onun izinə düşən Əl-Yəsə “Ey Allahın elçisi, bəs mənə nə qoyub gedirsən?” - deyə arxadan qışqırır.
At xeyli aralandığına görə İlyas peyğəmbər onun səsini eşitmir və heç bir cavab da vermir. Göydən Əl-Yəsənin qarşısına kiçik bir xalça düşür. Elə xalça ki, müsəlmanlar belələrinin üstündə namaz qılırlar. Həmin gün Əl-Yəsəyə belə bir hədiyyə ilə bərabər peyğəmbərlik verilir.
Allah-taala İlyas peyğəmbərə mələk təbiəti vermiş, bir mələk kimi yerə göndərmişdir. O, Allaha ibadət edir. Peyğəmbər ibadəti axirət gününədək davam etdirəcək və Allahın buyruğu ilə köməksiz adamların əlindən tutacaqdır.
SON...