Buludxan Xəlilov,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

 

Dilin ən böyük möcüzələrindən biri onun mil­lətin hər bir fərdi arasında birlik yaratması, fərdləri bir-birinə bağlamasıdır. Dünyada elə bir güc yoxdur ki, o, dil qədər insanları bir-birinə bağlasın. Məhz dil vasitəsilə insanlar bir-birini anlayır, sevir, bir-birinə bağlanır və bir-birinə yardımçı olur. Ən böyük or­du­ları da ordu şəklinə gətirən vasitələrdən biri dildir. Ən böyük zəfərləri də zəfər halına salan vasitələrdən biri dildir. Ona görə də ordunun güclü olması, zəfər­lərin sayının çox olması üçün dilin imkanlarından düzgün istifadə etməklə yanaşı, onun imkanlarının genişlənməsinə də bir borc kimi yanaşmaq lazımdır. Di­lin imkanlarından düzgün istifadə kütləni inan­dır­maq, uğurun və zəfərin təməlini qoymaq deməkdir. Odur ki, Oğuz xanın “Bu dənizlər, bu irmaqlar bizə yetməz! Daha dəniz, daha irmaq istəyirik! Yurdu­mu­zu elə böyüdəyin ki, göy qübbəsi ona çadır, günəş də bayraq olsun!” fikrini dilə də şamil etmək olar. Belə ki, dilin mövcud imkanlarına qane olmadan onun ye­ni-yeni imkanlarını yaratmaq üçün əlimizdən gələni əsirgəməməliyik. Bunun üçün ilk növbədə sözlərə, kəlmələrə can verməyi bacarmalıyıq. Adi daşa usta, mərmərə heykəltəraş can verdiyi kimi, sözlərə və kəl­mə­lərə də ondan istifadə edən hər bir kəs, o cüm­lə­dən şairlər, yazıçılar, söz adamları həyat verməyi bacarmalıdırlar. Hər bir kəs sözləri və kəlmələri ha­mı­nın zövqünü oxşayacaq şəkildə işlətməyi özlərinə müqəddəs bir borc hesab etməlidir.

Sözlər və kəlmələr birdən-birə bu məzmunda, bu formada, bu mənada yaranmamışdır. Onlara uzun zaman ərzində insanlar ruh, can vermişlər. Buna söz­lə­ri, kəlmələri işlətməklə nail olmuşlar. Sözlər, kəl­mə­lər işlənə-işlənə cilalanmış, hamarlanmış və bir sə­nət abidəsinə çevrilərək dövrümüzə gəlib çıxmış­dır. Təbii ki, sözlərin, kəlmələrin abidələşməsində ən böyük memar şairlər, yazıçılar olmuşdur. Onlar söz­lə­rin, kəlmələrin heykəlini yaratmışlar desək, yanıl­ma­rıq. Həm də onlar sözlərə, kəlmələrə elə düzgün, yerində və məqamında nəfəs, ruh, can vermişlər ki, bu­nunla dilin özünü heç bir şeylə müqayisəyə gəl­mə­yən sənətə çevirmişlər. Bu mənada dil bir möcüzə olmaqla sənətdir, daha doğrusu, sənət əsəridir. Ancaq dilin müqayisəyə gəlməyən və müqayisə olunmayan sənət əsəri olduğunu dildən istifadə edənlərin – yazanların, danışanların hamısı başa düşürmü? Hər bir kəs öz istək və arzusunu dilin imkanları əsasında reallaşdıra bilsə də, dilin imkanlarına söykənmədən nə etmək olar? sualı barədə çox az-az hallarda dü­şünür.

Ancaq şairlər və yazıçılar sözə ruh, can, qan ver­mə­yə daha çox müvəffəq olurlar. Onlar adi bir sözü, kəlməni, ifadəni elə hərəkətə gətirir, yerində və mə­qa­mında işlədirlər ki, nəinki həmin sözün, həm də onun ətrafında fikrin, ideyanın birləşməsinə nail olur­lar. Nəticədə fikir, ideya, sözlər, ifadələr və kəlmələr əsa­sın­da daha tez qarşı tərəfə, oxucuya, dinləyiciyə çat­dı­rılır. Məsələn, Azərbaycanın Xalq şairi Nəriman Hə­sən­­zadə fars mənşəli nərdivan sözünü hər bir azər­bay­canlı oxucuya elə doğmalaşdırıbdır ki, onun “Nər­di­van” şeirini oxuyanda nərdivan sözünün də bu sözün ətrafında şairin hissinin, duyğusunun, ürək çırpıntı­la­rının da vurğunu olursan. Hiss edirsən ki, Xalq şairi Nəriman Həsənzadə nərdivan sözünü öz fikrini, hissini, duyğusunu oxucuya çatdırmaq məq­sə­dilə çox dürüst, düzgün, gözəl seçmiş və işlət­miş­dir. Sözə ruh, dirilik, can və qan vermək budur. Şeirə diqqət yetirək:

 

Bu dünya nərdivandı,

Qalxanda mehribandı,

Enəndə nə yamandı...

Görüşdük pillələrdə,

Yolun yarısında biz.

O qalxırdı bu dəmdə,

Mən enirdim xəbərsiz.

Onu arzularına

Qaldırırdı nərdivan,

Məni xatirələrə

Endirirdi

Bu zaman.

Birimiz günçıxana,

Birimiz günbatana...

Qalxa bilməzdim daha,

Nə o güc, nə o taqət.

O da enə bilməzdi,

Haqlı, haqsız vermişdi,

Öz hökmünü təbiət,

Gərək ya düşməyəydi

Bu görüş heç araya.

Ya o əvvəl gələydi,

Ya mən sonra dünyaya...

 

Sözlər nərdivan pilləkənləri kimidir. Nərdivan pilləkənlərinin sayı nə qədər çox olarsa, bir o qədər yu­xarıya, ucalara qalxmaq olar. Bu mənada dildə söz­lər nə qədər çox olarsa, bir o qədər fikri hərtərəfli ifadə etmək, qarşı tərəfə çatdırmaq və dilin zən­gin­li­yini üzə çıxarmaq olar. Odur ki, söz adlı nərdivanın hər bir pilləkənindən yerində, məqamında istifadə etmək lazımdır. Azərbaycan dilində söz adlı nər­di­va­nın pilləkənləri, yəni sözləri azərbaycanlılaşmışdır. Ərəb, fars, monqol və s. dillərdən keçmiş sözlər söz adlı nərdivanda, onun pilləkənlərində hər birimizin başa düşdüyümüz Azərbaycan sözlərinə çevrilmişdir. O kəslərin nitqi hamının xoşuna gəlir ki, onlar söz adlı nərdivandan, onun pilləkənlərindən düzgün isti­fa­də edirlər. Nərdivan ucalmağa, yüksəlməyə xidmət etdiyi kimi, söz adlı nərdivan da ondan düzgün isti­fa­də edənlərin ucalmasına, yüksəlməsinə xidmət edir. Fars dilindən alınmış nərdivan sözünün ərəb di­lində adı “mirac”dır. Nihad Sami Banarlı yazır: “...bu kəlmə məsəlmançılıqdan sonra daha çox “Həz­rə­ti Məhəmmədin Tanrıya yüksəlişi” mənasında işlə­nil­­miş, bu mənada müqəddəsləşmiş, belə məşhur ol­muş­dur. Mirac və nərdivan yaxınlığının çox gözəl bir nöqtəsi isə (xatirimdə qaldığına görə) Keçecizade Fuad Paşaya istiqamətlənən bir sözdür: Hərçənd bir diplomatlar məclisində qatı bir xristian diplomatı Pa­şa­dan sormuş:

• Sizin peyğəmbərinizin Allaha yüksəldiyi doğ­ru­durmu?
• Bəli, yüksəldiyi yerdir.
• Bəs hansı nərdivanla?
• Çox sadə yüksəlmişdir, sizin peyğəmbə­ri­niz Həz­rəti İsanın göyə çıxarkən istifadə etdiyi nər­di­vanla”. Bu mənada söz adlı nərdivanla daha müqəddəs mərtəbələrə ucalmaq, yüksəlmək müm­kündür. Bu pilləkəndə hər bir sözün öz işlənmə yeri, ardıcıllığı və sistemi vardır. Ardıcıllığı və sis­te­mi pozmadan bir-birinə bağlanan söz pillələri Azər­bay­can dilinin sərvətinə çevrilir. Yenə də bu sərvətin ucalığını və yüksəkliyini anladanlar içərisində şairlər, yazıçılar daha arifdirlər. Ariflər hissləri, duyğuları, fikirləri qəlibləşmiş ifadələrlə, qəlibləşmiş sözlərlə ucalara, yüksəkliklərə qaldırmışlar. Ucalara, yüksək­lik­lərə qaldırılmış hisslər, duyğular, fikirlər yenə də söz adlı nərdivanın pillələri əsasında başa düşül­müş­dür. Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin “Minnətdaram mən” şeirində olduğu kimi:
  

 

Yenə səsin gəldi, qulaqlarıma,

Həyata, dünyaya minnətdaram mən.

Sən ordan pıçılda eşidim səni,

Özgəsi çağırsa ona karam mən.

 

Sən açdın bir qəlbin məhəbbətini,

Mən duydum bir qəlbin səadətini.

Sənsiz hər sözünü, hər söhbətini,

Sənsiz hər ədanı xatırlaram mən.

Bu geniş dünyada öz aləmim var,

Sənlə sevincim var, sənsiz qəmim var.

Dünyada qazancım bir qələmim var,

Sənin xidmətində daim varam mən.

 

Buna söz adlı nərdivandan, söz adlı nərdivanın pilləkənlərindən abidə, heykəl yaratmaq demək olar. Söz adlı heykəl, abidə bütün komponentlərinə görə Azərbaycan dilinə borcludur. Buna həm də Azər­bay­can dilinin sirri, möcüzəsi demək mümkündür. Söz adlı nərdivandan və onun pilləkənlərindən abidə, hey­kəl yaradanlar az olmamışdır. Onların hər biri bu­nu Azərbaycan dilinin sirri, möcüzəsi əsasında et­mə­yi bacarmışlar. Bu mənada İzzəddin Həsənoğlunun “Ayırdı könlümü bir xoş qəmər yüz, canfəza dilbər” qəzəli, Yunus İmrənin “İçəri”, “Mənə səni gərək, səni”, “Gəl dosta gedəlim, könül”, “Biz dünyadan ge­dər olduq” və s. şeirləri, Şah İsmayıl Xətainin “Qı­zıl gül, bağü bustanım, nə dersən?” qəzəli və digər qə­zəlləri, “Bu gün ələ almaz oldum mən sazım” qoş­ma­sı və digər qoşmaları, o cümlədən gəraylıları, ba­ya­tıları, “Dəhnamə”si, Məhəmməd Füzulinin “Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?”, “Söz” qəzəlləri və digərləri, “Leyli və Məcnun” poeması, Hü­seyn Cavidin “Mənim tanrım...”, “Könlüm” şeir­ləri və digərləri, o cümlədən poemaları, bütün ya­ra­dıcılığı, Cəlil Məmmədquluzadənin, Cəfər Cab­bar­lının, Mirzə Ələkbər Sabirin, Səməd Vurğunun, Rə­sul Rzanın, Osman Sarıvəllinin, Süleyman Rüs­tə­min, Almas İldırımın, Əhməd Cavadın, Mikayıl Müş­fiqin, bir sözlə, adlarını çəkə bilmədiyimiz digər Azər­baycan şair və yazıçılarının yaradıcılığı sözdən abidə, heykəl qoymaqdır. Onlar bu abidəni, heykəli Azər­bay­can dilinin sirri, möcüzəsi əsasında, bu dilin im­kan­larından istifadə etməklə qurub yaratmışlar.

Dilin bütün gözəlliklərini millətin özü yaşadır. Millətin hər bir övladı danışmağa başladığı vaxtdan bu işə qoşulur və ömrünün sonuna qədər bu mü­qəd­dəs işi davam etdirir. Ancaq hər bir millətin içə­ri­sin­də şair və yazıçılar dilin sevilməsi, anlaşılması, bütün gözəlliklərindən istifadə olunması işində başqaların­dan daha çox fərqlənirlər. Belə ki, şair və yazıçılar mil­lətinin səsini dil vasitəsilə duyur, duyduqlarını başqalarına çatdırırlar. Hər bir millət o şairə, yazıçıya böyük şair, yazıçı deyir ki, onlar duyduqlarını dil va­si­təsilə başqalarına daha təsirli səviyyədə çatdıra bi­lir. Belə şair və yazıçılar hər bir millətin örnək şair və yazıçıları kimi olub və olacaqdır. Onlar dilin cüm­lə­lə­rini, misralarını hər bir kəsin qəlbini ovsunlayan mu­siqi parçasına çevirir, hər bir cümləni, misranı nəğ­mə kimi təqdim edirlər. Həm də ata-ba­ba­la­rı­mı­zın əsrlər boyu duyduqları və işlətdikləri sözləri mə­na gözəllikləri ilə anlayır, ən qiymətli sərvət, varlıq kimi yaşadırlar. Şairlər və yazıçılar bu işi hamıdan fərqli olaraq daha üstün şəkildə yerinə yetirirlər. Di­lin fonetik, leksik, qrammatik quruluşunu lazımi sə­viyyədə bilməklə dilin gözəlliyinin sirlərini arayırlar. Milli şüuru oxuculara çatdırmaq yolunda cəfakeşlik göstərirlər. Dildə mövcud olan milli komponentlərlə yanaşı, milli olmayanları da (alınma sözləri) milli dü­şün­cə halına gətirirlər. Yazdıqlarına dilin inciləri ki­mi əbədi həyat verirlər. Dilin özünə isə bir sevgili kimi, bir yar kimi baxırlar. Bu sevgiliyə, bu yara olan məhəbbət dildə möcüzələrin yaranmasına səbəb olur. Aşağıdakı misralar dilin möcüzəsidir.

 

Dərə boyu saz olur,

Gül açılır yaz olur.

Mən yarıma gül deməm,

Gülün ömrü az olur.

 

Bu misralarda bahar ətri var. Misraların təbiəti bahar kimi təbii, təravətlidir. Bu misralar sevənlərə, sevilənlərə dilin təqdim etdiyi bir pay və hədiyyədir.

 

DAVAMI VAR...