Qoşulmama Hərəkatı (QH) heç bir bloka daxil olmadıqlarını və tərəfsizliklərini bəyan edən 120 üzv ölkə, 17 müşahidəçi ölkə və 10 müşahidəçi təşkilatı birləşdirən forum kimi BMT-dən sonra dünya dövlətlərinin ən böyük toplantısı hesab olunur. 1955-ci ildə İndoneziyada keçirilən Bandunq konfransında prinsipləri işlənib hazırlanan QH –nın Birinci Sammitinin hazırlıq mərhələsi 1961-ci il 5-12 iyun tarixlərində Misirin Qahirə şəhərində keçirilmişdir. 1961-ci ildə Yuqoslaviyanın Belqrad şəhərində 25 ölkə başçısının iştirakı ilə Yuqoslaviya prezidenti İosif Broz Tito, Hindistanın ilk baş naziri və prezidenti Cəvaharial Nehru, Misir prezidenti Camal Abdel Nasir, İndoneziya prezidenti Sukarno, Qananın ilk baş naziri və prezidenti Nkrume Kvamenin təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. “Qoşulmama Hərəkatı” istilahı ilk dəfə olaraq 1976-cı ildə Hərəkatın 5-ci konfransında qüvvəyə minmişdir. QH, BMT təşkilatı üzvlərinin təxminən 2/3, dünya əhalisinin 55 faizini təşkil edir. Hərəkatın daimi katibliyi yoxdur. Sədrlik iyerarxiya prinsipi üzrə deyil, sıra prinsipi əsasında bütün üzv dövlətləri ehtiva etməklə səs çoxluğu ilə təyin olunur. 2019-cu ildə 100 illiyini qeyd edən QH-nın 2019-2022-ci illərdə sədrliyi Azərbaycan tərəfindən icra ediləcək.
Hərəkatın başlıca məramı Soyuq müharibədən sonra dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrinin birliyi və həmrəyliyini təmin etmək, dünyanın iki güclü qütbündən (SSRİ-ABŞ) birinə tərəfkeşlik etməməklə öz tərəfsizliyini qoruyub saxlamaq məqsədi daşıyırdı. QH-ın başlıca prinsipləri BMT nizamnamələrinə uyğun olaraq aşağıdakı təməl maddələri ehtiva edir:
Beləliklə, QH üzv dövlətlərin “milli müstəqilliyi, suverenliyi, ərazi bütövlüyü və təhlükəsizliyinin qorunması” çərçivəsində imperializm, müstəmləkəçilik və post-müstəmləkəçilik, irqçilik və hər hansı xarici müdaxilə, zorakı kənar təsir və təzyiq, eləcə də böyük güclərin münaqişə zəminində yaratdıqları çoxüzvlü hərbi və siyasi bloklara qarşı yaranmışdır. Hazırda, Hərəkat daxilində bir-birilə münaqişədə olan, sol və sağ görüşlü dövlətlər, digər güclü dövlətlərlə müəyyən birliklər və bloklar tərkibində birləşən və ikitərəfli hərbi əməkdaşlıq əlaqələri quran dövlətlər az deyil. Lakin QH prinsiplərinə əsasən bu əməkdaşlıqdan üzv dövlətlərin maraqlarına xələl gətirəcək, eləcə də güclü dövlətlərin mənfəətlərinə xidmət edəcək şəkildə istifadə olunması QH-nın başlıca ideyalarına ziddir.
QH üçüncü dövlətlərin səslərini müdafiə edən platformadır. Beynəlxalq siyasətdə qütbləşmənin dərinləşdiyi bir vaxtda (əvvəllər bu, ABŞ və SSRİ idisə, hazırda bir neçə qütbləmə mövcuddur), kiçik və zəif dövlətlər bu qütbləşmənin tərəflərindən birini seçməklə ya proksi qüvvələri kimi ikiqütblü müharibələrin piyadasına çevrilir, ya da təbii sərvətləri qütblərin savaşında xərclənir, ərazilərindən hərbi baza kimi istifadə olunur və nəhayət, azacıq ianə müqabilində güclü dövlətlərin faktiki asılılığına keçmiş olur. QH bu baxımdan üçüncü dövlətlər üçün faktiki “sığınacaq və müdafiə platforması” rolunu oynayır.
Mahiyyəti
Yarandığı ilk vaxtlarda üzv dövlətlər anti-imperilalizm əsleyhinə olub, sosialist modelə üstünlük verirdilər. Lakin amerika yönlü Titonun bu hərəkata qoşulması onun daha çox ideoloji yox, mədəni anlamda sülhyönlü bir hərəkat və birlik olması fikrini formalaşdırdı. QH bu və ya digər güclü dövlətlərlə hər hansı blok və ya ittifaq daxilində birləşməyi inkar edərək öz müstəqilliyini və tərəfsizliyini qoruyub saxlamağa çalışan dövlətlərin birliyi olsa da, hazırda onun mahiyyəti bir qədər dəyişib. Belə ki, bəzi üzv dövlətlər heç də sülhyönlü siyasət yürütmür, milli maraqlardan çıxış edərək dünya məsələlərinin həllində strateji muxtariyyətlərini qoruyub saxlamağa çalışır. Onlar öz maraqları naminə digər güclü dövlətlərlə müəyyən hərbi əməkdaşlıqlardan və hərbi bloklara daxil olmaqdan çəkinmir (Hindistan buna örnək ola bilər). Sözsüz, bu kimi misallar QH-nın indiki zamanda daha çox simvolik məna daşıması fikrini formalaşdırır. İmperializm əleyhinə mübarizə prinsiplərindən çıxış edən QH-nın ilkin mahiyyəti bəzi dövlətlərə münasibətdə öz aktuallığını itirsə də - belə ki, bu dövlətlər inkişaf etməkdə olan ölkələrdən inkişaf edən ölkələr səviyyəsinə qalxmış və dünya siyasətində aktiv rol oynamaqdadır - hələ də siyasi, iqtisadi və sosial dəstəyə ehtiyacı olan çox sayda kiçik dövlətlər var. Hərgah bəzi politoloqlara görə istər daxili sabitliyi qoruyub saxlamaq, istərsə də xarici beynəlxalq münasibətlərdə üstünlük qazanmaq baxımından kiçik dövlətlərin öz təhlükəsizliyini və varlığını qorumaq üçün güclü dövlətlərlə hərbi bloklara daxil olması daha faydalı ola bilər. Lakin qlobal metamorfozların geniş hal aldığı bir dövrdə hadisələr asanlıqla yeni güclərin və qütblərin lehinə dəyişə bilər. Bu şəraitdə tərəfkeşlik edən kiçik dövlətlərə əks qütbdə olan yaxın qonşuları ilə dostluq münasibətlərini və regiondakı təhlükəsizliyini qoruyub saxlamaq çətinləşə bilər, ələlxüsus, “siyasi və iqtisadi mühasirədə” olan və dənizə çıxışı olmayan kiçik dövlətlər üçün. Belə ki, bu təqdirdə onların mövcudluğu yalnız qonşuluqlarında olan güclü dövlətlərdən birinin tərəfini seçməklə təmin oluna bilər ki, bu da faktiki olaraq birincini sonuncudan asılı vəziyyətə salır və onun mandatına çevirir. Qoşulmama Hərəkatı bu kimi dövlətləri güclü qonşularının “siyasi və iqtisadi asılılıqdan” faktiki olaraq azad edir.
Digər neqativ sayıla biləcək məqam bəzi mühüm məsələlərin hələ də işlənib hazırlanmamasıdır; transmilli təhlükəsizlik, ekoloji böhran, enerji böhranı, etno-siyasi və vətəndaş münaqişələri, insan hüquqlarının müdafiəsi və s. QH-nın iş mexanizmlərinin yenidən işlənib hazırlanması və müəyyən struktur dəyişikliklərinin edilməsi üzv dövlətlərə daxili siyasətləri və təhlükəsizliklərinə xələl gəlməyəcək şəkildə güclü dövlətlərlə hər hansı bir formatda əməkdaşlıq qurmağa və münasibətlərini QH-ın ümumi prinsiplərindən çıxış edərək tənzimləməyə imkan verəcək.
QH-nın başlıca prinsipləri hələ də aktual olaraq qalmaqdadır. Çoxtərəflilik prinsipindən çıxış edən QH kiçik və üçüncü dövlətlərə separatizm, regional güclər və qəsbkarlıq siyasəti yürüdən irredent ölkələrin ərazi, etnik və dini iddialarına qarşı qorunmaq və müdafiə olunmaq imkanı verir. Digər tərəfdən, QH, BMT və digər beynəlxalq sülh təşkilatlarının ideya və prinsiplərindən çıxış edir və siyasi dəst-xəttində onlara söykənir. Düzdür, QH-nın bir çox məqsədlərinin Soyuq müharibə qurtardıqdan dərhal sonra qüvvədən düşdüyü iddia edilsə də, günümüzdə imperializm və müstəmləçilik anlayışı iqtisadi və siyasi əsarət anlayışları ilə əvəz edilib. Güclü Qərb maraqlarının dominant olduğu bir dünyada zəif dövlətlərin hələ də institusional quruma ehtiyacının olması QH-nın aktuallığını artırır. Belə ki, QH üzv dövlətlərə təkcə müstəqil mühakimə çıxarmaq deyil, güclü dövlətlərlə münasibətlərdə öz mötədiliyini qoruyub saxlamaq imkanı verir.
Gözləntilər
Şübhəsiz, QH iqtisadi və sosial problemləri çözə bilmək üçün daha nizamlı mexanizmə sahib olmalıdır. Bir çoxları onu BMT və NATO ilə müqayisədə hələ də simvolik anlamda qəbul edilər. QH-nın başlıca məramı dövlətlər arasında qarşılıqlı anlaşma və sülhü qoruya bilməkdir, bu anlamda ona analoq yoxdur. Bu istiqamətdə onun rolu heç də azaldılmamalıdır. 120 dövlətin səsi duyulmaya bilməz. Onun siyasi, iqtisai və sosial baxımından bazasının möhkəmləndiriıməsi və daha əməli iş mexanizmlərinin işlənib hazırlanması, sözsüz, onu yaxın gələcəkdə NATO, BMT və digər nüfuzlu qurumlarla eyni səviyyəyə yüksəlməsini təmin edə bilər. Bu baxımdan, yeni beynəlxalq iqtisadi-sosial mexanizmin işlənib hazırlanması, sözsüz, Hərəkatın yeni bir uğuru ola bilər. Belə bir cəhd keçən əsrin 70-80-ci illərində edilmişdi. QH beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə fundamental dəyişikliklər platforması kimi üzv dövlətlərin daxili və xarici sosial-iqtisadi münasibətlərinin tənzimlənməsi mexanizmi qismində çıxış edə bilər, bu da keçmiş mandat ölkələrinə öz təbii sərvətlərindən geniş şəkildə istifadə etməklə iqtisadiyyatlarını və sosial rifahlarını milli maraqları yönündə dirçəltməyə imkan verəcəkdir. Bu siyasi-iqtisadi kurs üçüncü dövlətlərin güclü dövltlərdən iqtisadi asılılığını azaltmış olacaqdır.
Bakıda QH sammitinin keçirilməsi və Azərbaycanın bu ildən QH-na sədrlik etməsi tarixi əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, Azərbaycan güclü dövlətlər tərəfindən əhatə olunan qeyri-sabit geostrateji platformada yerləşir. İran və Rusiya kimi iki güclü dövlətin əhatəsində olan Azərbaycan iki qütb arasında tərəfsiz mövqeyini qoruyub saxlamaqla bir tərəfdən müstəqilliyini və suverenliyini təmin etmiş olur, digər tərəfdən, dünya siyasəti müstəvisində neytral mövqeli və sülhməramlı dövlət kimi söz demək haqqı qazanır. Bu vəziyyətdə onun Qoşulmama Hərəkatının üzvü kimi rəqib dövlətlər arasında körpü rolunda çıxış etmə şansı daha çoxdur. Sədrlik edəcəyi 4 il ərzində təkcə dövlətimizin deyil, regionun ümumi təhlükəsizlik maraqlarını müdafiə etmək və münaqişə tərəflərini neytral bir müstəvidə sülh prinsipləri ətrafında toplamaq iqtidarında olan Bakının gələcəkdə münaqişə tərəfləri arasında sülh platforması kimi dünya ictimaiyyəti tərəfindən tanınması və bu istiqamətdə fəaliyyətinin genişləndirilməsi və mövqeyinin təsbit edilməsi, sözsüz, çox əhəmiyyətli ola bilər. Digər tərəfdən, 2011-ci ildən Hərəkata üzv olduqdan bu yana siyasi dəst-xəttində beynəlxalq sülh təşkilatları və forumlarının prinsiplərinə daxili və xarici siyasətində layiqincə riayət etdiyini nümayiş etdirməklə, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü prinsipləri çərçivəsində həlli üçün daha çox tərəfdar səs toplamağa müvəffəq ola bilər.
Hazırki dövrdə QH-nın üçüncü dövlətlərə “sığınacaq yeri və mənəvi dəstəkçi” qismində yox, əməli addımlar atacaq işlək bir mexanizm kimi formalaşması və fəaliyyətini təkcə sülhün müdafiəçisi kimi yox, həm də siyasi, iqtisadi, ekoloji və digər müstəvilərdə qoruyucusu yönündə istiqamətləndirə bilməsi onun gələcəkdə BMT və NATO kimi təşkilatlara layiqli rəqib ola biləcəyi ehtimalını gücləndirir.
Fəlsəfə doktoru Əfsanə Məmmədova
Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzi
Aparıcı məsləhətçi
