filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Millətinə, dilinə bağlı dilçi alimlər dillə əlaqəli gördükləri hər işi böyük sevgi və məhəbbət hissi ilə yerinə yetirirlər. İnamla və inadla yorulmadan, usanmadan millət, dil naminə gördüklərindən həzz alırlar. Millətinin və dilinin qayğısına qalanları millətin özü də ucaldır. Doğrudan-doğruya millətinə və dilinə xidmət edənlərin xidmətinin müqabili millətin onları ucaltmasıdır. Böyük və uca olmağın ən vacib yollarından biri millətə və dilə olan diqqətdən, qayğıdan keçir. Belə bir qayğını göstərənlərdən biri də Mustafa Kamal Atatürk olmuşdur. O, inamla millətinə və millətinin dilinə qayğı göstərmişdir. Türk dilində özününküləşdirmə işini aparmış, bu istiqamətdə olan axtarışlarını qətiyyətlə həyata keçirmişdir. Dildə olan islahatları həyata keçirmək üçün “Günəş Dil Nəzəriyyəsi”nə bağlanmışdır. “Günəş Dil Nəzəriyyəsi” 1936-1938-ci illərdə Türk Dil Qurumunun sevdiyi və inandığı nəzəriyyələrdən biri olmuşdur. Türk Dil Qurumu “Günəş Dil Nəzəriyyəsi”ni türk dili məsələlərinin həllində ən işıqlı yollardan biri hesab etmişdir. Bu nəzəriyyə türk dilinin ən qədim dillərdən biri olması fikrində olmaqla yanaşı, ən qədim dövrlərdən bəri başqa dillərə söz vermək imkanında olduğu qənaətinə gəlmişdir. Hətta başqa-başqa dillərə verdiyi sözləri bir müddətdən sonra həmin dillərdən götürərək yenidən istifadə etdiyi qənaətini də qəbul etmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə, türkləşmiş hər bir söz (türk dilinə daxil olmuş, türk dilinin qayda-qanununa uyğunlaşmış hər bir söz) türkcədir, türk dilinə aiddir. “Günəş Dil Nəzəriyyəsi”nin əsas məqsədi türk dilini qorumaq və inkişaf etdirmək olmuşdur. Bundan başqa, türk dilinin lüğət tərkibindəki ərəb, fars, fransız və digər dillərə məxsus sözlərin türkcə olduğunu sübuta yetirmək missiyasını daşımışdır. Mustafa Kamal Atatürk bununla da türk dilini “təbii yolu”na gətirmək istəyində bulunmuşdur. Onu da qeyd edək ki, onun apardığı dil inqilabını alimlər, ziyalılar eyni şəkildə başa düşməmişlər. Bəziləri anlaqlı yanaşsalar da, bəziləri isə pozucu mövqedən yanaşmışlar. Bu mövqelərin hamısını Mustafa Kamal Atatürk dərindən başa düşmüş, ona görə də millətin ruhunu, inamını zədələmədən türk dilini qorumağa, inkişaf etdirməyə çalışmışdır. Mustafa Kamal Atatürk yaxşı bilirdi ki, türk dilində oyunbazlıq edənlər, daha doğrusu, türk dilini təbii yolundan çaşdıranlar az deyildir. Ona görə də o, türk dilinin yaxasını bu oyunlardan qurtarmaq üçün bütün gücünü səfərbər edirdi. Hətta dil alimləri ilə müzakirələr aparırdı. Bu müzakirələrdən biri barədə Yəhya Kamal danışırmış ki, Atatürkün süfrəsinin başında əyləşmiş Rum ləhçəsi ilə danışan bir dil alimi özünü göstərmək üçün ayağa durub, yüksək bir səslə danışmağa başlamışdır. Və Atatürkə demişdir ki, paşam, bu türkcə yaman bir dildir, bu dildə nə söz axtarsan tapmaq olur. Atatürk isə onun dediklərini bir də dilə gətirməsi üçün soruşur ki, necə? Həmin dil alimi dediyini bir də təkrar edir ki, bu türkcə yaman bir dildir, bu dildə nə söz axtarsan tapmaq olur. Atatürk yenə də deyir ki, necə?, necə? Dil alimi dediklərini bir də təkrarlayır. Beləliklə, Atatürk dil aliminin fikirlərini bir neçə dəfə təkrar etdirdikdən sonra yumruğunu stola vurur və zarafatcıl hiddətlə “bunu sübut edin!” deyərək qışqırır: Deyir ki, sözlə gəmi idarə etməyin. Onu da deyir ki, “Sizə görə bir söz tapacam deyə mənim göbəyim çatlayır!”. Beləliklə, Mustafa Kamal Atatürk “Dil İnqilabı”nı həyata keçirmək üçün dil alimlərinin, ziyalıların fikirlərini dinləməyə və müzakirə etməyə ehtiyac hiss etmişdir. Hətta o, məclislərin birinə Yəhya Kamalın dəvət olunmasını istəmişdir. Məqsədi ondan ibarət olmuşdur ki, Yəhya Kamal türk dilində yazan və türk dilindən yaxşı istifadə edən şair kimi dil savaşında müəyyən bir vəzifəni, missiyanı yerinə yetirsin. Ancaq Yəhya Kamal bu dəvətin müqabilində öz təşəkkürünü bildirərək demişdir: “Mənim dildə elmim yoxdur, yalnız belə bir təsəvvürüm vardır. Mən bu təsəvvür ilə baş-başa qalmaq istəyirəm. Məni bağışlasınlar.” Əslində Mustafa Kamal Atatürk də, Yəhya Kamal da bilirdi ki, dil qondarmaçıları bir-biri ilə yarışa girir, sözləri türkcə deyildir deyə dildən çıxarmağa çalışır, təbii türkcəni yolundan azdırırdılar. Ona görə də özlərini gözə soxur, türkləşmiş sözlərin başına oyun açır, həmin sözləri türk dilindən çıxarırdılar. Təsadüfi deyildir ki, günlərin birində Mustafa Kamal Atatürk yenə bir iclas çağırır. İclasda onun çox yaxınında əyləşmiş şairə, yəni Yəhya Kamala şeirlərini oxumaq üçün söz verir. Bunun səbəbini hiss edən Yəhya Kamal yeni şerlərini və bir neçə qəzəlini oxuyur. Onun şeirlərini və qəzəllərini Mustafa Kamal Atatürk böyük bir zövqlə dinləyir. Sonra isə məclisdəkilərə deyir:
– Bəylər! Baxın, həqiqi və gözəl Türkcə budur!
Mustafa Kamal Atatürk eyni tonda fikrini davam etdirir:
–Yəhya Kamal bəy! Xatırlayırsınız? Sizi dil işlərinə dəvət etdiyim vaxt mənə “Mənim dildə elmim yox, sadəcə təsəvvürüm vardır, icazə verin mən bu təsəvvürüm ilə baş-başa qalım, demişdiniz”. İndi hamımız birlikdə başa düşürük ki, dil davasında siz haqlı çıxdınız. Bu zaman Yəhya Kamal deyir:
–Paşam! Sizə qarşı haqlı çıxmaq çox təhlükəli deyilmi?
Mustafa Kamal Atatürk Yəhya Kamalın fikrindəki incə məqamı çox yaxşı başa düşmüşdür. Ona görə demişdir ki, sizin (yəni Yəhya Kamalın) o zamankı düşüncəsi bizi bu gün sevindirir. Doğurdan da Yəhya Kamal “qondarma” islahatçılardan fərqləndi, türk dilindəki islahatlara müdaxilə etmədi. Ancaq türk dilində öz şeirlərini yazdı və sübut etdi ki, türk dilində gözəl yazmaq mümkündür. Bu incə məqamı duyan Mustafa Kamal Atatürk çağırdığı iclasda “qondarma” dil islahatçılarına üzünü tutaraq deyir ki, görürsünüz, bəylər, Yəhya Kamal bəyin təsəvvürü sizin elminizi məğlub etdi. Deməli, Yəhya Kamal “qondarma” dil alimi kimi özünü aparmadı, şeirlərini türk dilinin imkanları çərçivəsində yazdı və bu dilin gözəlliklərini təqdim etdi. O bu işi ilə “qondarma” dil islahatçılarına dərs verdi. Və beləliklə, Yəhya Kamalın tutduğu mövqe düzgün bir yol olaraq “qondarma” dil islahatçılarının elmini məğlub etdi. Axı “qondarma” dil islahatçıları özlərini göstərmək, gözə soxmaq naminə türk dilini təbii yolundan döndərmək missiyasında bulunurdular. Bir sözlə, dil aliminin, ziyalının, şairin, yazıçının ruhu təmiz olmalıdır. Onların hər biri yazdıqları dildə mükəmməl yazmağı bacarmalıdırlar. Mükəmməl yazmaq dilin mükəmməlliyini təqdim etməkdir. Bəzən elə olur ki, bəzi ziyalılar mükəmməl yazmaq əvəzinə dildə “qondarma” islahat aparmağın tərəfində olurlar. Nəticədə, dilin təbii inkişafına maneçilik törədirlər. Bu zaman dildə yerində olmayan, mənası qüsurlu görünən sözlər artır. “Qondarma” dil islahatı dilə heç bir fayda verə bilməz. Dildəki hər bir alınma sözün qarşılığını tapmaq, onu qarşılığı ilə əvəz etmək haqsız iddiadan başqa bir şey deyildir. Təbii ki, elm adamları, dil alimləri (dilçilər), ziyalılar dil islahatını “qondarma” bir islahat səviyyəsinə gətirməməlidir. Dilin mövcud imkanlarını qorumalı və inkişaf etdirməlidirlər. Bu mənada Mustafa Kamal Atatürkün “Günəş Dil Nəzəriyyəsi”ni anladan səlahiyyətli elm adamı professor Abdulkadir İnan yazırdı ki, Mustafa Kamal Atatürk kitab, katib, məktub sözlərinin və bu qəbildən olan sözlərin türkcə sayılmasını təqdirəlayiq hesab etmişdir. Bu mövqe Mustafa Kamal Atatürkün “Günəş Dil Nəzəriyyəsi”ndən qaynaqlanma ilə bağlı olmuşdur. Dildəki alınma, əcnəbi sözlərin, xüsusilə də vətəndaşlıq hüququ qazanmış sözlərin dildən çıxarılması istiqamətində olan cəhdlər və işlər dilin ittiham olunmasından başqa bir şey deyildir. Bütün zamanlarda “qondarma” dil alimləri, ziyalılar, şair və yazıçılar dili bu cür ittiham etməklə dilə xidmət göstərmək istəmişlər. Ancaq onlar hər dəfə dilin təbii imkanlarını və ruhunu incitmişlər. Belələri bəzən təmtəraqlı elmi-nəzəri fikirlərlə dilin praktik imkanlarını üz-üzə qoymuşlar. Dilin praktik imkanı vətəndaşlıq hüququ qazanmış sözlərin işlənməsinə ehtiyac hiss edirsə, belə sözləri dildən necə çıxarmaq olar? Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında dərin kök salmış ərəb mənşəli ab (“su”; “ərimiş, əzgin”; “göz yaşı”; “şərab” mənalarında), aba (“atalar, ata-baba” mənalarında), abid (“ibadətlə məşğul olan, ibadət edən” mənalarında), adəm (“adam, insan” mənalarında), adət (“ənənə, üsul, vərdiş” mənalarında), adil (“ədalətli, insaflı” mənalarında), aləm (“kainat, dünya, yer kürəsi”; “sadə”; “çoxlu”; “xalq, camaat, cəmiyyət” mənalarında) və s. sözləri dilimizin lüğət tərkibindən necə çıxarmaq olar? Yaxud fars mənşəli agah (“xəbərdar, vaqif”; “oyaq, ayıq”; “gözüaçıq, ayıq-sayıq” mənalarında), ah-nalə (“ah çəkib ağlama, sızlama” mənalarında), arzu (“istək” mənasında) və s. sözləri dilimizin lüğət tərkibindən necə çıxaraq? Bu məqamda Rəsul Rzanın bir fikrini qeyd etməmək mümkün deyildir. Rəsul Rza 1939-cu ildə Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının sədri olduğu zaman İttifaq tərəfindən çağırılmış dil müşavirəsində “Azərbaycan dilinin bugünkü vəziyyəti və gələcək vəzifələri haqqında” adlı məruzəsində demişdir: “Bəzi adamlar ərəb və fars dillərinin təsiri ilə mübarizə pərdəsi altında dilimizi anlaşılmaz sözlərlə doldururlar. Mən soruşuram: kasıb, ağıllı, sovqat, fəhlə, fabrik, vaqon, xoruz, dilxor, məktəb, adam, dünya, kolxoz, dəsmal, sovet və yüzlərlə belə sözləri işlədəndə kim bu sözlərin Azərbaycan sözü olmadığı barədə düşünür? Kim bu sözləri anlamır? Dilin qüdrəti də orasındadır ki, on illər sürən ərəb istilası, fars təzyiqi, osmanlı təsirləri altında öz ruhunu saxlamışdır. Xalqımızın ərəblərdən, farslardan, osmanlılardan və başqa millətlərdən aldığı sözləri özünün dil süzgəcindən keçirərək, onları Azərbaycan dilinin ahənginə, qanunlarına uyğunlaşdıraraq elə bir hala salmışdır ki, indi çox çətinliklə o sözlərin ibtidai halını axtarıb tapmaq olar.” Bəzən sözlər o qədər dilin ruhuna, təbiətinə uyğunlaşır ki, hətta onların mənşəyi barədə düzgün olmayan fikirlər yaranır. Məsələn, al sözü türk mənşəli olduğu halda, onun “hiylə, fırıldaq”, “yüksək, hündür” mənaları ərəb mənşəli hesab olunur. Halbuki, al sözü türk mənşəli sözdür. Bu söz ərəb dilində o qədər dərin kök salıbdır ki, onun mənşəyi barədə fikir fərqliliyi yaranıbdır. Deməli, vətəndaşlıq hüququ qazanmış sözlərin taleyi ilə oynamaq olmaz. Hətta bəzi vətəndaşlıq hüququ qazanmış sözlərin dildə qarşılığı varsa, onu işlətmək və bu yolla da dili zənginləşdirmək olar. Məsələn, vaxtilə rus dilindən və rus dili vasitəsilə dilimizə keçmiş natura, uçastok, mexanizator, mobilizasiya, sort, pozisiya, transport, spekulyasiya, ekipaj, reys, produksiya, korpus, uçot, xormeyster, avariya, prosent, prostoy, komissariat, masştab, realizə etmək, rezümə, maşinist, laryok, struktura, instruksiya, populyar, buksir, avariya və s sözlər dildə vətəndaşlıq hüququ qazansa da, onların dilimizdə qarşılığı da olmuşdur. Bir neçəsinə diqqət yetirək. Buksir – yedək, avariya – qəza, rezümə – xülasə və s. Azərbaycan dilinin ahənginə, qayda-qanunlarına uyğunlaşmış sözlərin ərəb, fars və eləcə də digər dillərə məxsus olmasını əsas götürərək onların dildən çıxarılması barədə hökm vermək dilin ruhuna, təbiətinə yersiz müdaxilə etmək deməkdir. Bu mənada Hun xaqanı İşbaranın Çin imperatoru Ka-o-tsuya məktubunda maraqlı bir məqam var. Hun xaqanı məktubunda qeyd edir ki, atalarımızdan bizə qalan dilimizi və adət-ənənəmizi dəyişdirməyə cəhd etməyin. Bir zaman çinlilərin hakimiyyətini tanımağa məcbur qalan Hun xaqanı İşbara xan dilinə, adətinə bağlılığını, bunların vazgeçilməz olduğunu söyləmişdir. Bir Türk xaqanı olaraq Çin imperatoru Ka-o-tsuya yazdığı kiçik məktubunda adət-ənənə və milli kimliklərinin dəyişməməsini istəmişdir. Həmin məktub belədir:
“Oğlumu sizə göndərirəm, sarayında qalacaq. Hər il də ilahi soydan gələn atlar göndəriləcək. Hər gün sabahdan axşama qədər əmrinizdə olacam. Fəqət, istədiyiniz kimi geyimlərimizin önünü kəsməyə, çiyinlərimizdə dalğalanan hörükləri açmağa, atalarımızdan bizə qalan dilimizi dəyişdirməyə cəhd etməyin. Sizin adət-ənənə və qanunlarınıza gəlincə, millət olaraq bizim öz adətlərimiz və dilimiz o qədər qədimdir ki, onlara toxunmağa cəsarət edə bilmərik. Bütün millət eyni qəlbi, eyni düşüncəni daşıyır...”
Dildəki sözlər, məhz vətəndaşlıq hüququ qazanmış sözlər lüğət tərkibinə elə pərçim olunubdur ki, onları heç bir hökmlə dildən çıxarmaq mümkün deyildir. Onlar min illər ərzində dilimizin ahənginə və qayda-qanunlarına uyğunlaşıb, şifahi və yazılı ədəbiyyatımızın lüğət fonduna çevrilibdir. Bu mənada yazıçı Natiq Rəsulzadənin dedikləri yerinə düşür. Yazıçı Natiq Rəsulzadə müsahibələrinin birində dedi ki, anam mənə Puşkinin nağıllarını, Azərbaycan nağıllarını oxuyurdu. Oradakı sözlərdən, fikirlərdən xoşum gəlirdi. Ancaq anam oxuyub qurtardıqdan sonra kitabı elə bərk çırparaq bağlayırdı ki, bəzən mən diksinirdim. Bir gün anama dedim ki, kitabı belə bərk çırpma, oradakı xoşuma gələn sözlər, ifadələr bir-birinə qarışar. Anam isə dedi ki, narahat olma sözlər və ifadələr elə bərk yazılıb ki, onlar bir-birinə qarışa bilməz.
Dil öz imkanları ilə nəyi əldə edibsə, onun hər birini qorumalı və yaşatmalıyıq. Təsadüfi deyil ki, Şah İsmayıl Xətainin vəsiyyətləri sırasında dilimizin bir əmanət kimi qorunması da özünə yer alıbdır. Şah İsmayıl Xətainin vəsiyyəti:
Çox çalışdım: Artıq kamala dolmuşdum. Çox əlləşdim – müharibə olmasın, dedim,– olmadı. Budur, Çaldıran döyüşündən 10 il keçib. Hələ bir dəfə üzüm gülməyib, dodaqlarımda təbəssüm olmayıb...
... Ömrün son günlərini yaşayıram... Sizin üçün bu az ömrümdə əlimdən gələni eylədim. Fəthlər edib, parça-parça bölünmüş diyarımızı birləşdirməyə çalışdım. Vətənin bir sıxma torpağını bir ovuc qızıldan, türk dilimizin bir kiçicik sözünü bir ölçü ləl-cəvahirətdən üstün bildim. Hər ikisinin – Vətənimizin və dilimizin əbədiyyəti üçün.
Nə bacardımsa, onu eylədim. Yaxşı nə başladımsa, onu göyərdin! Səhvlərimi təkrar etməyin! Sizə vəsiyyətim budur!.. Sizə üç əmanət qoyub ərən babalar: dilimiz, vicdanımız, vətənimiz – can sizin can onlar əmanətdi!
İndi dilin taleyi, problemləri haqqında hamı danışır və bəzən də yazır. Eyni zamanda peşəkar və qeyri-peşəkar fikirlər deyilir və bəzən də yazılır. Hər kəsin dilin təəssübkeşi olması qəbul edilən haldır. Ancaq hər kəsin dil barədə, onun problemləri barədə ideoloqluq etməsi məqbul hal deyildir. Bununla belə hər bir kəsin dil və onun problemlərinə laqeyd qalmaması biganəlikdən uzaq, cəsarətli bir cəmiyyətin formalaşmasına kömək edir. Bu mənada məşhur türk aktyoru Münir Özkulun fikri maraqlıdır: “Mən məktəbdə oxuyanda bir türk dili müəllimi var idi. Dərsdə danışanları deyil, danışmayanları danlayardı. Bir dəfə o, bu barədə dedi:
– Uşaqları danışdırmasan və ya danışdığı üçün cəzalandırsan gələcəkdə ya hər şeyə laqeyd qalan, ya da danışmağa cəsarət etməyən bir cəmiyyət yaranacaq. Ya da danışmadığı üçün hər şeyi zor gücünə həll etməyə çalışan bir toplum meydana gələcək”.
Dil həmin dildə danışan hər bir kəs üçün böyük mükafatdır. Əgər biz doğma dilimizdə yaxşı danışır, yaxşı yaza biliriksə, deməli, bizə verilən mükafatın qədrini bilirik. Bu mənada Lev Tolstoyla bağlı bir hadisəni xatırlamaq yerinə düşər. 1906-cı ilin 8 oktyabr tarixində Lev Tolstoy ona təqdim olunan Nobel mükafatından imtina etdi. Bütün dünyanı bu hadisə şoka salsa da və illərlə cavabsız qalsa da, o, ölümünə bir il qalmış, yəni 1909-cu ildə nəhayət ki, Nobeldən niyə imtina etdiyini bir cümlə ilə izah etdi: “Mən əsərlərimi mənə hansısa mükafat verilsin deyə yazmamışam, ona görə yazmışam ki, bəşəriyyət yazdıqlarımdan az da olsa, nəticə çıxarsın...”
Hər bir kəs bu dünyaya gəlir və gedir. Qalan isə hər bir kəsin yaxşı və pis əməlləridir. Ancaq bunların hamısından fərqli olaraq dil elə bir ictimai varlıqdır ki, danışmağı və yazmağı bacaranlar ona borcludurlar. Fikrimizi təsdiq etmək üçün Nazim Hikmətlə bağlı bir hadisəni xatırlamaq yerinə düşər. Nazim Hikmət Bursa həbsxanasında cəza çəkirmiş. Bir gün Ədliyyə Nazirliyindən bir müfəttiş həpsxananı yoxlamağa gəlir. Həbsxana rəisindən xahiş edir ki, Nazim Hikməti çağırsın, onunla görüşmək istəyir. Nazimi çağırırlar. Otağa daxil olur. Aralarında qısa söhbət olur. Amma nazirliyin əməkdaşı şairə oturmağı təklif etmir. Söhbətdən sonra:
– “Gedə bilərsiniz” – deyir.
Nazim Hikmət qapıdan çıxarkən geri dönür və müfəttişdən soruşur:
– Ömər Xəyyamı tanıyırsınız?
– Əlbəttə. Onu tanımamaq olarmı?
– Bəs Ömər Xəyyamın dövründə padşah kim olub, deyə bilərsiniz?
Müfəttiş bu gözlənilməz sualdan təəccüblənir və cavab verə bilmir. Nazim Hikmət deyir:
– Görürsünüz, sənətkarı xatırladınız, amma padşahı xatırlamadınız. Vaxt gələcək nə ədliyyə nazirini xatırlayacaqlar, nə də ki sizi. Amma mənim adımı hər zaman xatırlayacaqlar. Bunu deyib çıxıb gedir. Müfəttiş səhvini başa düşür. Onu çağırsa da, şair geri dönmür...
Azərbaycan dilində danışmaqla, dövlətlərarası danışıqları Azərbaycan dilində aparmaqla dövlətimizin nüfuzunu, vətəndaşlarımızın həyat tərzini gücləndirə bilərik. Əcnəbi dillərdə danışmaqla və dövlətlərarası münasibətdə əcnəbi dillərdə danışıqlar aparmaqla dövlətimizin nüfuzunu azalda bilərik. Belə olanda əcnəbilər bizi idarə etməyə çalışırlar. Bizə ikinci, üçüncü kateqoriyalı varlıq kimi baxırlar. Ona görə də ilkin mərhələdə dilimizin nüfuzunu artırmaq üçün düzgün danışmağı və yazmağı bacarmalıyıq. Düzgün danışmaq və yazmaq hər bir vətəndaşın borcudur. Ancaq etiraf edək ki, bu məsələdə ziyalıların, xüsusilə də şair və yazıçıların öhdəsinə daha böyük yük düşür. Təsadüfi deyil ki, zaman-zaman bu yükün nə qədər vacib olduğunu şair və yazıçıların özləri də xüsusilə qeyd etmişdir. Məsələn, hələ 1976-cı ildə görkəmli yazıçı-dramaturq İlyas Əfəndiyevə verilən “Müasir Azərbaycan nəsrinin inkişafı və gələcəyi naminə hansı mühüm cəhətlərə fikir verilməsini istərdiniz?” sualına cavabında o, dil məsələsinə xüsusi önəm vermişdir. Azərbaycan ədəbi dilinin zənginliyindən, ancaq bunun müqabilində nəsrimizdə bu imkanlardan düzgün istifadə olunmadığına diqqəti yönəltmişdir. O demişdir: “... Azərbaycan ədəbi dili xeyli zənginləşmişdir. Daha büllur, daha obrazlı, daha ifadəli olmuşdur. Şirəsini Füzulidən, Vaqifdən, Mirzə Fətəlidən, Sabirdən, ecazkar xalq ədəbiyyatından alan dilimizin poetik gözəlliyi, satirik kəskinliyi xeyli yüksəlmişdir. Lakin təəssüflə deməliyəm ki, nəsrimizdə dilin süniliyinə, sözlərin sağa-sola necə gəldi “xərclənməsi” hallarına, şablona, quruluğa yenə də tez-tez rast gəlirik.” Dildə yaxşı danışan və yazan kəslər dili duymaq qabiliyyəti olanlardır. Dili duymaq qabiliyyətinin özü də bir istedaddır. Belə istedadların danışıqları və yazıları heç zaman quru, yorucu ola bilməz. Bu mənada İlyas Əfəndiyev demişdir:”Biz heç vaxt unutmamalıyıq ki, dil yazıçının həyatı duymaq qabiliyyətidir, onun istedadıdır. Bu sözləri deyəndə mən heç də dilin sığallı-tumarlı olmasını nəzərdə tutmuram. İstedadlı yazıçının dilindəki kələ-kötürlükdə belə, həqiqi sənədin poeziyası öz ifadəsini tapır. İstedadlı yazıçının dili süni, quru ola bilməz!” İlyas Əfəndiyev ədəbi dilin xalq dilinə yaxın olmasını əsərin poetik təsirini artıran vasitələrdən biri hesab edir. Onun fikrincə,” ... hər bir xalqın ədəbiyyatı onun öz ana dilində yaranır. Ona görə də ədəbi dil xalq dilinə nə qədər yaxın, nə qədər doğma olarsa, onun səmimiyyəti ilə nə qədər bağlı olarsa, əsərin poetik təsiri, ifadə tərzi də o qədər güclü olacaq (söhbət yenə də istedadlı əsərdən gedir).” İlyas Əəfəndiyev Azərbaycan dilinin təmizliyini, imkanlarını diqqət mərkəzində saxlamağı da vacib saymışdır. O demişdir: “Dilimizin təmizliyini daim diqqət mərkəzində saxlamaq hər yazıçının vicdan vəzifəsidir. Dilin gözəlliyi həyatın poeziyası deməkdir, duyğuların gözəlliyi deməkdir. Dilin sərrastlığı yazıçının həyatı düzgün dərk etməsi deməkdir. Onu da unutmamalıyıq ki, Azərbaycan dili ən dərin, ən fəlsəfi fikirləri belə dürüst ifadə üçün hədsiz imkanlara malikdir.” Azərbaycan dilinin təmizliyinə diqqəti artırmaq, onun imkanlarından düzgün istifadə etmək bütün dövrlərdə öz aktuallığını qoruyub saxlayır. İndi də belədir, gələcəkdə də bu aktuallıq gündəmdə olacaqdır. Ədəbi dilin şifahi və yazılı qolu onun qoşa qanadlarıdır. Bu qoşa qanadların hər biri tətbiq olunduğu sahələrdə nümunə rolunda olmalıdır. Ancaq nəinki ədəbi dilin yazılı qolu, hətta şifahi qolunun da tətbiqində bir çox vaxt qüsurlara yol verilir. Şifahi ədəbi dilin qayda-qanunları pozulur. Radio və televiziya aparıcılarının dili, səhnə danışığı əksər vaxt nümunə rolunda çıxış edə bilmir. Belə olduğundan yenə də əsas yük ziyalıların, xüsusi ilə də şair və yazıçıların üzərinə düşür. Bu barədə İlyas Əfəndiyev müsahibəsində demişdir: “Səhnə danışığı dilimizin düzgün tələffüzü, ahəngdarlığı, sözlərin yerində, sərrast işlədilməsi üçün bir növ nümunə olmalıdır. Ədəbi dilimizin inkişafında ən mühüm vəzifələrdən biri, əlbəttə, yazıçıların, şairlərin üzərinə düşür. Yazıçı üçün dil onun ürəyinin tərcümanıdır. Ədəbiyyata gətirilən sözü yazıçı elə işlətməlidir ki, o, hamı üçün anlaşıqlı olsun. Xalqın ruhu ilə, canlı danışıq dili ilə mayalanmış əsərlər həmişə ümumxalq rəğbəti qazanır.” Nəinki əsərlər (bədii əsərlər), həm də xalqın ruhu və canlı danışıq dili ilə mayalanmış ədəbi dilin şifahi, yazılı qolları ümumxalq rəğbətinə sahib olur.