“...Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları və Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə zəmanət verilir ...” - Azərbaycan Prezidenti, Ermənistanın baş naziri və Rusiya Prezidentinin imzaladığı tarixi bəyannamənin 9-cu bəndində deyilir. Bu bəyanət Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin bərpa edilməsi, Ermənistan Respublikası vətəndaşlarınin, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətinin təşkili məqsədilə Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə zəmanət verir. Həm də Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat - kommunikasiya xətlərinin bərpası nəzərdə tutulur. Bu xətt həm də Türkiyə Cumhuriyyətinin, İran İslam Respublikasının birbaşa , maneəsiz, qısa yolla, tez vaxta Azərbaycana və Xəzər dənizinin köməyi ilə Orta Asiya türk respublikalarına çıxışını təmin edəcəkdir. Həm də bu proses zamanı digər kommunikasiya xətlərinin cəkilməsi də ucuz başa gələcəkdir. Azərbaycanı Naxçıvan Muxtar Resublikası ilə bağlayan 1941-ci ildə cəkilmiş Mincivan - Culfa dəmir yolu xətti Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində 1991-ci ildən fəaliyyətini məcburi olaraq dayandırmışdır.
Azərbaycanı Naxçıvan Muxtar Respublikasindan ayıran Ermənistanın Mığrı rayonunun Nüvədi kəndində anadan olmuş bir azərbaycanlı kimi bu bölgə haqqında bildiklərimi “Yeni Azərbaycan “ qəzetinin oxucularına çatdırmağı özümə borc bilirəm. Həmin ərazi 46 km olub, onun 24 km-i Nuvədi kəndinin payına düşür. Zəngilan rayonunun qonşu Ağbənd kəndindən Mığrı rayonunun Astazur kəndinə kimi İrəvana və Naxçivana gedən qatarlar Ağbənd stansiasından sonra əhalinin yenib minməsi üçün Nüvədi ərazisində yerləşən Sığirtda, sonra stansı Nüvədidə, daha sonra razyezd Nuüvədidə sonra isə Astazur kəndində bir neçə dəqiqə dayanırdı. Razyezd Nüvədidən Astazur erməni kəndinə qədər dağlıq ərazi olduğu ücün dəmir yol xətti demək olar ki, Araz cayının bəzən 15-20 metrlik məsafəsindən keçirdi. Ərazi cox dağlıq olduğu üçün bu msafəni dəmir yolu çəkilərkən Arazdan kənara çəkmək mümkün olmamışdır. Hətta dağlar Araza çox yaxın olub onu yarmaq çətin olduğuna görə 1941-ci ildə texniki imkanların çox da geniş olmadığı bir vaxtda dəmiryol xəttinin keçməsi üçün məcbur olub hən Sığırtda, həm də razyezd Nüvədidə tunel vurulmuşdur. Həmin tutelləri yerli və qonşu rayonun sakinləri SSRİ dövləti tərəfindən yaradımış qarnizondan maaş almaqla mühafizə edirdilər. Sığırt və razyezd Nüvədidə həm də zastavalar yerləşib, Araz çayı boyu sərhədə (sistemə) tikanlı məftillər çəkilib, elektrik cərəyani buraxılıb, SSRİ əsgərləri tərəfindən İrandan qorunurdu. Hətta Nüvədi kəndinə və ərazi torpaqlarına Araz çayıdan motorlarla borular vasitəsi ilə su vurmaq üçün hökmən zastavalardan icazə alınmalı idi.
Ulu öndər Heydər Əliyev 80-cı illərin ortalarinda Moskvada işləyərkən Onun təsəbbüsu ilə Nüvədi ərazisindən kecməklə Bakı Naxçıvan maşın yolu çəkilməyə başlanmışdır. Həmin yol Bakıdan Nüvədiyə kimi (434 km), Naxçıvandan isə Negri rayonunun Aldərə kəndinə qədər çəkilmişdir. Erməni şovinistləri Nüvədi –Astazur arası təxminən 13 - 15 km və Astazur –Aldərə arası təxminən 5 km məsafənin birləşdirilib geniş asfalt yolun çəkilməsinə imkan vermədılər. Moskvaya yazdılar ki, güya bu yol Bakı - Mincivan –Kafan –Oxçu – Maralzəmi – Lehvaz- Migrı –Naxçıvan ərazilərindən keçməklə hazirdir, Nüvədi –Aldərə yolunu çəkib birləşdirməyə ehtiyac yoxdur, bu artıq xərcdir. Əslində isə onlar bunu etməklə həm Bakı – Naxşıvan yolunu lazımsız yerə 140 km uzadır, həm də dağ şəraitində beş-altı ay payiz-qış aylarında gediş gəlişi çətinləşirdı.
Nüvədi kəndi Mığri rayonunun ərazisinin 40 faizini təşkil edirdi. Cəmi, 12 kəndi, 15 min əhalisi olan rayonunun 6 mini azərbaycanlılar idi. 1950-ci ildən 1991-ci ilə kimi Nüvədidə müəllinm, bəzən də məktəb direktoru işləmiş atam Əhmədəli Əliyevin vətənpərvərliyi, ciddiliyi, tələbkarlıgı və qayğisı nənicəsndə Nüvədi məktəbini bitirən məzunlardan iki akademik, on nəfərə yaxın elmlər doktoru, yüz nəfərə yaxin elmlər namizədi yetişmişdir. Atam Əhmədəli Əliyevin yazdıqlarından: ”...1945-ci ildə İrəvanın Lenin meydanından kecəndə Ermənistanın fanerdən düzəldilmiş bir xəritəsi diqqəti cəlb edirdi. Xəritənin aşağısında şərti isarələr yazılan yerdə respublikanın böyük şəhəri, böyük rayonu, böyük kəndi ifadələri yazılmışdır. Böyük şəhər ifadəsinin qarşısında İrəvan, böyük rayon ifadəsinin qarşısında Leninakan, böyük kənd ifadəsinin qarşısında isə Nüvədi yazılmlşdır. ...Kəndin 19 min hektar ərazisi varrdir ki, onun 16 min hektari yararlı torpaq sahəsidir. Nüvədi kəndi hər il dövlətə 1000 ton nar, 500 ton üzüm, 100 ton əncir, 16 ton yun, 90 ton ət, orta hesabla hər gün 2 ton süd verirdi.” ( “ Nüvədi axıracan vuruşdu”,Respublika qəzeti, 12 fevral 1998- ci il ,s.3).
Nüvədililər ilk dəfə 1905-1906- cı illərdə erməni işğalina məruz qalmışlar. Araz cayini pələlərlə keçərək Nüvədinin qarşısinda yerləsən İranın Misən kəndinə pənah gətirmişlər. Ana babam Sultanəli kişi biz uşaq olanda deyirdi ki, Misənli Hacı xan onları çox yaxçşı qarşıladı. Gedən kimi iki top parça göndərib bildirmişdi ki, “,... qaçqın gəlmisiniz. paltar tikdirin, arvad uşaq çılpaq qalmasin”. Kəndin yuxarı hissəsində haminı baraxlarda yerləşdirir və iş verir. Babamı da öz torpaqlarında işləmək üçün rəncbər götürür. Üç ildən sonra, 1910-cu ildə qaçqınlar yenə də Nüvədiyə qayidırlar. Erməni işğalçılarinin yorğan döşəyin yunun və çuvallarda yığılmış taxılı yuna qarışdıraraq, parçaları apardıqlarının şahidi oluriar. Hacı xanın verdiyi parçadanqənimət etdikləri hissə onların yorqan-döşəyi bərpa etmələrinə kömək edir.
İkinci dəfə 1918-ci ildə ermənilər Zəngəzurun bir hissəsini, o cümlədən Mığrının azərbaycanılar yaşayan kəndləri ilə birgə Nüvədini də işğal edərək soydaşlarımızın bir qismini məhv etmiş, sağ qurtara bilənlər isə əsasən Ordubada və Zəngilana pənah aparrmişlar.
Uçüncü dəfə isə Nüvədi kəndinin əhalisi, 1991-ci il avqust ayının 7- də Ermənistandan cıxan sonuncu azərbaycanlıiar idi. Ulu Öndər Heydər Əlıyev nüvədililərin 1988-1991-ci llərdə torpaqları ugrunda göstərdikləri müqavıməti yüksək qiymətləndirərək - “Nüvədi kəndinin camaatı çox dəyanətli insanlardır”- demişdir.
Atam, Əhmədəli Əliyevin - “Bu kitabı Azərbaycan Respublikasının prezidenti, vətənimizin tərəqqisində, müstəqilliyimizin əbədiləşməsində əvəzsiz xidmətlər göstərən millətimizin dahi oğlu möhtərəm Heydər ƏLİYEVİN anadan olmasının 80 illiyinə hədiyyə edirəm.” -yazdığı “Azərbaycan dilinin Meğri şivələri” (Bakı,”Elm”, 2003-ü il, 581 s.), monoqrafiyasi bu ərazilərin ən qədim azərbaycan torpaqları olduğunu bir daha təsdiq edir. Ulu öndər Heydər Əliyevin göstərişi ilə AMEA-nın Rəyasət Heyətinin yerləşdiyi binada mütəxəssislərin iştirakı ilə həmin kitabın 4 saat təqdimat mərasimi keçirilmişdir.
Nuvədi kəndi 1929-cu ilə kimi Gəncə quberniyasının Cəbrayıl qəzasına baxmışdir. Kəndin ağsaqqallarindan hal-hazırda Bakı şəhərində yaşayan Balakişi Həsənov ata-babalardan eşitdiklərini xatırlayaraq söyləyir ki, Ermənistanda sovet hakiniyyəti qurulana qədər Nüvədililər hər hansı bir sənəd almaq və ya məhkəməlik işlə bağlı Cəbrayil qəzasinin mərkəzi olan Malakana gedərmişlər. Həmin Malakan şəhərinin adı Sovet dövründə dəyişdirilərək əvvəl Qara bulaq (Böyük bulaq), sonra Karyagin və daha sonra 1959-cu ildən isə dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Fizulinin səfəfinə Fizuli şəhəri adlandırılmışdir.
Nüvədili ağsaqqal Balakişi Həsənovun eşidib xatırladığı bir əhvalatı da oxucuların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm. 28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycanda Covet hakimiyyəti qurulandan sonra bolşevik ordusunun başçısı Smirnov vaxtı ilə Zəngilanda pristav işləmiş Cəbrayilı dəstəsi ilə bələdçi götürüb, Nuvədidən kecərək ermənilər yaşayan Astazur kəndinə gəlir. Cmirnovun məqsədi ermənilərin sovetləşməyə münasibətin öyrənmək imiş. Ermənilər kənddə onları “çox yaxşı” qarşılayır, heyvan kəsilir, süfrə salınır, düzə şərab gətirilir. Erməni psixologiyasını yaxşı biən Cəbrayıl kişi məclisi seyr edib görür ki, məclisdə yalnız qoca ermənilərdir. bir nəfər də olsun erməni cavanı yoxdur. Başa düşür ki, burda ermənilər nəsə bir qurğu qurublar, xəyanət iyi gəlir. Rusların yeməyə oturmasina baxmayaraq o öz adamları ilə yeməyə oturmayıb, məclisi tərk edir. Kənarda pusquda duran ermənilər ruslara hücüm edir. Onlar çətinliklə aradan çıxaraq yolda bələdçilərinə çatirlar. Ermənistanda isə Sovet hakimiyyəti 7 aydan sonra 29 noyabr 1920-ci ildə qurulur. Bu da İtalyan alimi Tasitin dediyi kimi “...ermənilər xasiyyətcə ikiüzlü və xəyanətkardırlar” - yazdığının bir daha sübutudur. Alman səyyahı Alfred Kyortedin erməni milləti haqqında dediyi “ bir yunan iki yəhudini, bir erməninin isə iki yunanı aldada bilməsi haqqında “ zərb məsəli bir daha onların kim olmalarının təzahürüdür. Rusiyanın vaxtı ilə Van və Ərzurumda baş konsulu Mayevski isə “Xatirələr”ində yazırdı “... həqiqət ona ğörə yoxdur ki, erməni müəllifləri həmin həqiqətdən düşünülmüş şəkildə qaçirlar...”.
Ümummilli Lider Heydır Əliyev demişdir ki, “ ... XX əsrin 20-ci illərində yeni sovet hakimiyyəti təzə qurulan zaman Qafqazda respublikanın sərhədləri yaranərkən Azərbaycana qarşı ədalətsizlik edilibdir. Azərbaycanın qədim torpaqları olan Zəngəzur mahalı və başqaları Ermənistana verilibdir. Bununla əlaqıdar Zəngəzurun Araz çayı sahilində olan, qədim Azərbaycam torpağı olan Mığri rayonu da Ermənistana verilibdir. Belıliklə, böyük Azərbaycan ilə onun ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvan arasında coğrafi nöqteyi - nəzərdən müəyyən çətinliklər yapanıbdır”.
Gəncə quberniyasinin Zəngəzur qəzasi 1920-ci ildə Ermənistana veriləndən sonra Zəngilan rayonunun sərhəddində yerləşən Nüvədi kəndi 1929-cu ilə qədər inzibati ərazi bölgüsü cəhətdən Cəbrayıl qəzasına tabe olmuş, 18 fevral 1929- cu ildə aşağidakı sənəd əsasında Ermənistan SSR-in Mığrı rayonuna verilmişdir.
Rus dilində tərtib olunmuş sənədin Azərbaycan dilində tərcüməsi aşağıda verilmişdir:
“Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası fəhlə , kəndli, qızıl ordu və matros deputatları sovetlərinin Mərkəzi Komitəsi Rəyasət Heyətinin 18 fevral 1929-ci il tarixli iclasının 3 №-li Protokolu”
Sədrlik edirdi: Sxakaya M. yoldaş.
İştirak edirdilər:
Zaq. MİK Prezidiumunun üzvləri:
Bünyadzadə D., Bağırov M., Dolidze A., Stur V., Tağıyev İ., Şaverdova A., Yaqubov yoldaşlar.
Zaq. MİK Prezidiumu üzvlüyünə namizədlər:
Cavaxaşvili A., Torikaşvili E. yoldaşlar.
Zaq. MSİ-dən Rixadze A. yoldaş.
Zaq.. İcraiyyə Komitəsindən Şeirenç yoldaş.
Zaq. MİK Prezidiumu katibliyinin müdiri:
Babayev Q. yoldaş.
Zaq. MİK təşkilat şöbəsinin müdiri Melnikov F. yoldaş.
Zaq. MİK təşkilat şöbəsinin təlimatçısı Əkbərov yoldaş.
Məsləhətçi: Kaçuxaşvili İ. yoldaş.
Eşidildi: Nüvədi, Ernəzir və Tuğut kəndlərinin Azərbaycan SSR-in Cəbrayıl qəzasından Ermənistan SSR-in Mığri qəzasına aid edilməsi haqqında.
Qərara alındı: Göstərilmiş üç kənd öz torpaqları ilə Erm. SSR Mığrı qəzasının inzibati idarə etməsinə verilsin.
Həmin sənədə 26 noyabr 1968-ci ildə Azərbaycan KP MK-nın Bürosunda baxılıb, Azərbayca SSR Ali Sovetinin 7 may 1969-cu il tarixli fərmanı ilə “qanunlaşdırılıb”, Zəngilan rayonunu tərkibindən çıxarılmışdır. 1988-ci ilin fevralında Ermənistan SSR-dən azərbaycanlıların son deportasiyasına başlananda nüvədililər Azərbaycan Respublikası rəhbərliyi qarşısında bu fərmanın ləğv olunması barədə dəfələrlə məsələ qaldırmış, lakin istədiklərinə nail ola bilməmişlər.
Biz nüvədililər bu fərmanın ləgvini yenə də Azərbaycanın Milli Məclisindən xahiş edirik. 1990-cı illərdən başlayaraq nüvədililərin və şəxsən mənim bir ziyalı kimi tanidigim Nilli Məclisin əksər deputatlarına dəfələrlə mətbuat vasitəsi ilə, ərizə ılə, şifahi şəkildə müraciət etməyimizə baxmayaraq nüvədililər arzuslarına 30 ildən çoxdur ki, çata bilməmişlər. Hətta o vaxtlar Milli Məclisdə vəzifə tutan bir deputat mənə “... biz bu qərarı qəbul etsək ermənilər bizdən inciyərlər” –demişdir.
Azərbaycan Respublikasının izləri son vaxtlara kimi kəndin möhür və ştamplarinda da mühafizə olunub saxlanılırdı. Məktəbin möhür və ştampında ”Azərbaycan Şura Cumhuriyyəti Cəbrayıl qəzası Zəngilan rayonunun Nüvədi kənd ibtidai məktəbi” ünvanı yazılmışdır.
Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Naxcıvan Muxtar Respublikasınin 90 illik yubleyinə həsr olunmuş təntənəli mərasimdəki nitqində demişdir (08. 04.2014): “...o vaxt xalqımıza qarşı ədalətsizlik də edilmişdir, Çünki Azərbaycanın əzəli torpağı olan Zəngəzuru Azərbaycandan ayırıb Ermənistana vermtşdilər. Bu böyük ədalətsizlik idi. Cünki Zəngəzur tarixi , əzəli Azərbaycan torpagıdır. Zəngəzurun o vaxtki əhalisinin mütləq əksəriyyəti azərbaycanlılar idi. Zəngəzurun bütün yaşayış məntəqələrinin adları Azərbaycan adları ıdı. Ona görə bu qərarın qəbul edilməsində Azərbaycan xalqına qarşı ədalətsizlik və qərəz əsaə rol oynamışdır. Eyni zamanda, bu qərarla Azərbaycan coğrafi baximdan iki yerə bölünürdü. Eyni zamanda böyük türk dünyası iki yerə bölünürdü. Bu ədalətsizlikdir, bu sağalmayan yaradır. Ancaq mən tam əminəm ki, vaxt gələcək və biz azərbaycanlılar bütün tarixi torpaqlarımıza qayıdacağiq”. ....
Azərbaycan Respublikasının Birinci vıtse-prezidenti Mehriban Əliyevanın rəsmi “ İnstragram” səhifəsində paylaşdığı “Qoy, Uca Tanrı hər bir azərbaycanlıya müqəddəs Qarabağ torpağını öpməyi nəsib etsin!” arzusu reallığa çevirilmişdir.
Ulu tanrıdan arzumuz budur ki, bu reallıq Nüvədililərə də qismət olsun!
Prezidentimizin xalqa güvəni, xalqin da Ali Baş Komandana inami qələbəmizin əsası oldu!
Allah Prezidentimizi, ordumuzu qorusun! Amin!
İsmayıl Əliyev,
Bakı Dövlət Universiteti HFT
Kafedrasının müdiri, professor
