Modern.az

Azərbaycanın inflyasiya HƏDƏFLƏRİ

Azərbaycanın inflyasiya HƏDƏFLƏRİ

29 Noyabr 2021, 14:30

İnflyasiya hədəflənməsi monetar siyasətin alətləri arasında həyata keçirilməsi ən mürəkkəb və çətin rejimlərdən biridir. İnflyasiya hədəflənməsi- Hökumət, mərkəzi bank və ya hər ikisi tərəfindən, gələcəkdə inflyasiyanı müəyyən bir ədədi dəyərdə saxlamaq cəhdidir.

 

Manat 2015-ci ildə neftin qiymətinin 40 dollardan daha da aşağı qiymətə düşməsindən sonra iki dəfə devalvasiya etmək məcburiyyətində qalıb. Belə ki, Mərkəzi Bank, 2015-ci ildə manatı dəstəkləmək üçün ehtiyatlarının 70 faizindən çoxunu istifadə edib. Yalnız 2017-ci ilin aprel ayından etibarən manatın məzənnəsi dollar qarşısında 1,70 ətrafında ticarət etmək üçün sabitləşib. S&P Global Ratings, hesabatında manatın 2019-cu ilin sonuna qədər 1.79 -a qədər ucuzlaşacağını bildirmiş və bu enişlərin 2021-ci ilə qədər uzana biləcəyini təxmin etsə də, manatın məzənnəsi dollar qarşısında sabit qalmağı bacarıb.

 

2019-cu ildə ortamüddətli dövr üçün pul siyasətinin əsas istiqamətləri barədə Mərkəzi Bankın bəyanatında bildirildi ki, ölkə iqtisadiyyatının dayanıqlı artımı üçün əsas amillərdən biri də, aşağı, stabil və proqnozlaşdırıla bilən inflyasiya səviyyəsinin təmin edilməsi və onun dəstəklənməsidir. Qiymət sabitliyinin qorunması, inflyasiya səviyyəsinin aşağı və sabit səviyyədə saxlanılması üçün ən optimal rejimin inflyasiyanın hədəflənməsi rejimi olduğunu nəzərə alaraq Mərkəzi Bank uzunmüddətli dövrdə bu rejimi Azərbaycan üçün optimal monetar siyasət aləti olaraq görmüş və bu rejimə keçid şərtlərinin reallaşdırılması istiqamətində işlərə başladığını bildirmişdir. Mərkəzi Bankın sədri Elman Rüstəmov 2019-cu il də verdiyi müsahibədə "İnflyasiya hədəfləməsi rejiminə keçməyə çox ciddi hazırlaşırıq" dedi. Belə ki, Beynəlxalq Valyuta Fondunun köməyi ilə bu prosesin üç ildən 5 ilə qədər reallaşdırılacağının nəzərdə tutulduğunu söyləyib.

 

Mərkəzi Bank monetar siyasətin bu rejimində, ilkin mərhələdə faiz dərəcəsi ilə banklararası bazarda qısamüddətli faizlərə təsir etməyi, sonra isə qısamüddətli faizlərlə pulun uzunmüddətli dəyərinə təsir edərək məcmu tələbə və nəticədə inflyasiyaya təsir etməyi planlamışdır. Çünki, uzunmüddətli faizlər qısamüddətli faizlərlə bağlı gözləntilər və risk premyumu (Risk Premium- Riskli bir aktivin tamamilə risksiz bir aktiv və ya qiymətli kağızla müqayisədə investora verdiyi əlavə gəlir) əsasında müəyyənləşir. Deməli, Mərkəzi Bank qısamüddətli faizləri stabilləşdirmək və onların təxmin olunmaq imkanını yaxşılaşdırmaqla uzunmüddətli faizlərin formalaşmasına şərait yaradır. Ümumiyyətlə, monetar siyasətin səmərəliliyini ölçmək üçün stabil qısamüddətli faizlər zəruri şərt olsa da, onlardakı dəyişmənin uzunmüddətli faizlərə ötürülmə dərəcəsi də ən az bu şərt qədər əhəmiyyətlidir.

 

İnflyasiya hədəflənməsinin rejiminin həyata keçirilməsi üçün 3 əsas ön şərti var.

 

Monetar siyasətinin əsas məqsədi qiymət sabitliyi olmalıdır: Monetar siyasət yalnız təyin etdiyi inflyasiya hədəfinə çatmağı hədəfləməli və artım, məşğulluq səviyyəsi və ya məzənnə sabitliyi kimi digər hədəfləri seçməməlidir. Məsələn, inflyasiya hədəfləmə sisteminin sabit məzənnə sistemi altında işləməsi mümkün deyil. Bu səbəbdən birbaşa hədəfləmə rejimini seçən ölkələr sabit məzənnə sistemindən imtina etməlidirlər. Bu rejimdə monetar siyasəti ilə fiskal siyasət arasında dolayı da olsa qarşılıqlı əlaqə var. Monetar siyasəti fiskal siyasətinin inflyasiyaya təsirini operativ şəkildə nəzərdən keçirməlidir. Fiskal siyasəti inflyasiya hədəfini dəstəkləməlidir.

 

Mərkəzi Bankın müstəqilliyi: Mərkəzi Bankın müstəqilliyi, öz qərarları ilə, qiymət sabitliyini qoruyarkən istifadə ediləcək pul siyasəti rejiminin və pul alətlərinin seçilməsi və həyata keçirilməsi olaraq təyin edilə bilər. İnstitusional olaraq müstəqil bir mərkəzi bank, siyasi müdaxiləyə məruz qalmadan monetar siyasətini həyata keçirə bilməlidir.

 

 

İnkişaf etmiş maliyyə bazarları: İnflyasiyanın hədəflənmə rejimini uğurla həyata keçirmək və inflyasiyanı hədəf səviyyəsində saxlamaq üçün pul orqanları tərəfindən istifadə ediləcək pul alətlərinin effektivliyi inkişaf etmiş maliyyə, kapital və valyuta bazarlarının mövcudluğundan asılıdır. Maliyyə bazarlarının istifadə olunan pul alətlərinə kifayət qədər tez cavab verməməsi inflyasiya hədəflərindən kənara çıxmasına şərait yarada bilər. Bundan əlavə, maliyyə bazarlarının dövlət istiqrazları kimi alətlərlə dövlət borclanmasını qarşılayacaq dərinlikdə olması, mərkəzi bankın dövlət borclanmasında yükünün azaldılması və ya ümumiyyətlə olmaması baxımından da əhəmiyyətlidir.

 

2002-2005-ci illəri ərzində Türkiyə Mərkəzi Bankı qısamüddətli faiz dərəcələrindən monetar siyasət aləti kimi istifadə etməklə rəsmi olaraq elan olunmasada inflyasiya hədəflənməsi rejimində fəaliyyət göstərirdi. 2006-cı ildən etibarən isə Türkiyə Mərkəzi Bankı rəsmi şəkildə inflyasiya hədəflənməsi rejiminə keçid etdiyini bildirdi. Bu çərçivədə Bank, hökumətlə birgə qarşıdan gələcək üç il müddətində illik inflyasiya üzrə nöqtə hədəfi müəyyən etməyə başladı. Qəbul edilmiş qanuna görə, Mərkəzi Bank hədəfdən yayındığı təqdirdə hökumətə açıq məktub yazaraq hədəfdən yayınmanın səbəblərini və görülən tədbirləri bildirməli idi. Hədəfdən yayınma dedikdə isə inflyasiyanın Mərkəzi Bankın təyin etdiyi qeyri-müəyyənlik inflyasiya hədəfinin intervalnın xaricinə çıxması kimi şərh olunur. 2010-ci ilin ikinci yarısından başlayaraq Türkiyə Mərkəzi Bankı ölkəyə xarici kapital axınlarının güclənməsi və bank sektorunun kreditlərinin həcminin əhəmiyyətli şişməsinə görə yeni siyasət paketi dizayn etməyə başladı. Bu siyasətin ilk sütunu qısamüddətli faiz dərəcələrinin 75 faiz bəndi azaldılaraq 6.25 faizə çəkilməsi, faiz dəhlizinin döşəməsinin isə 500 faiz bəndi azaldılaraq 1.50 faiz müəyyən edilməsi oldu. Beləliklə, Bankın həm qısamüddətli faiz dərəcəsi aşağı çəkildi, həm də faiz korridoru üzrə aşağıya doğru geniş dəhliz formalaşdırıldı. Mərkəzi Bank ehtiyatlar üzrə orta gəlirliyi endirmək və volatilliyi artırmaqla gəlirlilik-risk nisbətini aşağı çəkməyə çalışırdı ki, bu da kapital axınlarının qarşısını almaq məqsədi güdürdü. Paketin ikinci məqsədi isə kredit artımının qarşısını almağa yönəlmişdi. Bu məqsədlə, Mərkəzi Bank məcburi ehtiyat normasından istifadə edərək likvidlik və kredit şərtlərini sərtləşdirməyə çalışırdı. Həmin dövr Mərkəzi Bank məcburi ehtiyatlar norması üzrə faiz ödənişlərini dayandırdı və məcburi ehtiyat bazasını genişləndirdi.

 

Türkiyədə 2002-ci ildə tam olaraq tətbiq edilən inflyasiya hədəfləmə rejimi 2002-2005-ci illərdə uğurlu görünsə də, yəni inflyasiya səviyyəsi hədəf dəyərinin altında olsa da, sonrakı dövrlərdə reallaşan inflyasiya hədəflənəndən xeyli yüksək idi. 2006-cı ildən bu günə qədər Türkiyədə yalnız iki dövr üçün inflyasiya hədəfi ilə reallaşan inflyasiya eyni olub və ya inflyasiya gözlənilən inflyasiyadan bir pillə aşağı düşüb. Bu çərçivədə Türkiyə mərkəzi bankının ümumilikdə inflyasiya hədəfinə çatmaqda müvəffəqiyyətli olmadığı müşahidə olunur.

 

Türkiyədə hədəflənmiş və reallaşan inflyasiya dərəcələri (2002-2020)

 

İllər

Hədəf inflyasiya (%)

Real inflyasiya (%)

Sapmalar

2002

35

29.7

5.3

2003

20

18.4

1.6

2004

12

9.3

2.7

2005

8

7.7

0.3

2006

5

9.7

-4.7

2007

4

8.4

-4.4

2008

4

10.1

-6.1

2009

7.5

6.5

1

2010

6.5

6.4

0.1

2011

5.5

10.4

-4.9

2012

5

6.2

-1.2

2013

5

7.4

-2.4

2014

5

8.2

-3.2

2015

5

8.8

-3.8

2016

5

8.5

-3.5

2017

5

11.9

-6.9

2018

5

20.3

-15.3

2019

5

11.8

-6.8

2020

5

14.6

-9.6

 

Türkiyədə hədəflənən inflyasiya dəyəri ilə faktiki inflyasiya dəyəri arasındakı fərqin kifayət qədər yüksək olmasının müxtəlif səbəbləri var. Hər şeydən əvvəl, inflyasiya hədəfləmə rejimi tətbiq edilməzdən əvvəl, xüsusilə Türkiyə kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə institusional və texniki infrastruktur hazır olmalıdır. Bundan əlavə, struktur islahatları (cari kəsirin azaldılması, vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi, enerjiyə qənaət və s.), texnoloji inkişaf, istehsalın və səmərəliliyin artırılması və iqtisadi böyümənin xaricdən asılı bir quruluşdan azad edilməsi yolu ilə inflyasiyanı azaltmaq mümkündür. Əks halda inflyasiyanı azaltmaq və uzun müddətdə bu səviyyəni qorumaq mümkün deyil. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti inflyasiya hədəfləməsi rejiminə keçməzdən əvvəl, ilk növbədə makroiqtisadi şərtlərini yaxşılaşdırmış, inflyasiyanı azalmasını təmin etmiş (inflyasiya səviyyəsi 10%-dən aşağı olan inflyasiya hədəfinə keçdilər), yuxarıda göstərilən struktur islahatlarını həyata keçirdilər və bunun nəticəsində ortaya çıxan güclü nəzarət mexanizmi ilə uğurlu olan keçid prosesini həyata keçirdi. Keçid dövründən dərhal sonra isə inflyasiya hədəfləmə strategiyasını birbaşa tətbiq edilmişdir. Digər tərəfdən, inflyasiya hədəfləmə rejiminin uğurla həyata keçirilməsi üçün mərkəzi bankın müstəqilliyi qanunvericiliklə dəstəklənməli, şəffaflığı artırılmalı, dövlət büdcəsi balanslaşdırılmalı, inkişaf etmiş maliyyə və kapital bazarlarının mövcudluğu təmin edilməlidir. Kifayət qədər dərinliyə malik olmayan maliyyə və kapital bazarlarının olduğu Türkiyə kimi iqtisadiyyatlarda qüvvədə olan monetar siyasəti, şübhəsiz ki, məhsuldarlığa mənfi təsir göstərir. Çünki bu şəraitdə iqtisadiyyat problemlərə meylli olur və qiymət sabitliyinə tam diqqət edə bilmir. Buna görə də, inflyasiyanı hədəflənməsi rejimi inkişaf etmiş ölkələrdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən daha yaxşı nəticələr verir. Burada qeyd edilməli olan digər məqam, yuxarıda da qeyd etdiyim kimi mərkəzi bankın monetar siyasəti həyata keçirərkən istifadə edəcəyi alətləri seçməkdə müstəqil olmasıdır. Mərkəzi bank qiymət sabitliyini təmin etmək üçün hansı vasitələrdən (faiz siyasəti, açıq bazar əməliyyatları, məcburi ehtiyat norması) istifadə edəcəyini özü, yerli iqtisadi konyukturaya uyğunlaşdıraraq müəyyənləşdirməlidir.

Azərbaycanda bu rejimə keçid tədricən olmalı, müvafiq makroiqtisadi və struktur şərait yetişdikcə onun tətbiqi imkanlarına baxılmalıdır. Lakin, bunun üçün valyuta bazarında müvafiq şərtlər yaranmalı, maliyyə bazarının inkişafı dərinləşməlidir. Xüsusilə qeyd etməliyəm ki, ölkəmizdə maliyyə bazarının (birja) yetərli səviyyədə inkişaf etməməsi bu rejimə keçidi çətinləşdirən amillərdən biridir.  Digər tərəfdən uğurlu təcrübələr göstərir ki, inflyasiya hədəflənməsi rejimini mənimsəmiş mərkəzi bankların müvəffəq olması üçün ən önəmli amillərdən biri dürüst və dolğun, həmçinin operativ qaydada əldə olunan statistik məlumatların mövcud olmasıdır. Məlumdur ki, tənzimləyici qurum kimi Mərkəzi Bank verdiyi qərarların nəticəsini əhəmiyyətli gecikmə ilə müşahidə edir və bu səbəbdən, informasiya bolluğu Mərkəzi Bank üçün böyük imkan, həmçinin uğurlu olmanın əsas meyarı hesab oluna bilər. Hətta, etibarlı statistik məlumatlara malik olmayan mərkəzi bankların bu rejimə keçməsi tövsiyə olunmur. Buna görə, Mərkəzi Bank öz səlahiyyətində olan, həmçinin digər dövlət qurumlarının səlahiyyətlərinə daxil olan statistik məlumatların toplanması, emal edilməsi və nəşr olunması işini diqqətlə izləməli və məlumatların keyfiyyətinin artırılması üçün həmin qurumlarla sıx əməkdaşlıq etməlidir. Bu səbəblərdən yaxın zamanda ölkəmizdə inflyasiya hədəflənməsi rejiminin effektiv tətbiqi üçün ilkin mərhələdə əsas şərtlərin təmin edilməsi və nəticədə rejimin tətbiqinə şərait yaradılması zəruridir.

 

Amin Tağıyev

 

UNEC doktorantı

QAİ-nin iqtisadi məsələlər üzrə eksperti

Instagram
Gündəmdən xəbəriniz olsun!
Keçid et
Paşinyan Qazaxa gəldi - Ermənilər üzərinə hücum çəkdi