Modern.az elm xadimləri ilə silsilə müsahibələrdən növbəti yazını sizlərə təqdim edir. Budəfəki qonağımız dünya alimləri tərəfindən maraqla qarşılanan və Lütfi Zadənin başçılığı altında Kaliforniya Universitetində müzakirəyə çıxarılan Ahəngyol elmi nəzəriyyəsinin banisi, sosioloq-riyaziyyatçı Əhməd Qəşəmoğludur.
– Ahəngə aparan yollar nə üçün bizə bu qədər qaranlıq görünür?
– Bu, ilk baxışdan çox paradoksal görünür. Hər şey bu qədər sadə ikən, nədən hələ də lazımınca dərk olunmur? Görünür, bu insan idrakının xüsusiyyətlərindən və elmin indiyədək keçdiyi tarixi yoldan irəli gəlir. İnsan idrakı bəzən gözünün qabağındakı həqiqəti dərk etmək üçün xeyli mücərrədliklər hesabına əvvəl özündə bir sistem yaranmasına nail olur. Bundan sonra, bu sistem göz qabağındakı həqiqəti daha aydın görür, dərk edir, duyur. İnsan bu gün ahəngə aparan yolları ona görə qaranlıq görür ki, ortada olan müasir fəlsəfə çox nöqsanlar içərisindədir. Bu fəlsəfə elmin indiyə qədər keçdiyi yolun təsiri altında formalaşıb.
– Elmin ahəngi, daha doğrusu, bəşəriyyətin inkişaf ahəngi nə zaman sınıb?
– Elmin inkişaf yolunda iki xoşagəlməz sınma mərhələsi olub. Birincisi, Aristotel dövründə. Bu zaman elm əsas diqqətini rasional düşüncəyə yönəldib. Qeyri-rasional olanlar arxa plana keçib, diqqət mərkəzindən kənarda qalıb. İkincisi, elmdə diktə Şərqdən Qərbə keçənkən, yəni 13-14-cü əsrlərdə. Qərb elmi Şərqdən əxz eləyib, amma lazımi şəkildə yox! Elmin formalaşmasında dini kitabların – vəhyin, bəsirətin mahiyyətini aydın dərk etmədən! Şərqdən bir çox elmi müddəalar sxematik şəkildə, prinsipial köklərinin mahiyyəti dərk edilmədən götürülüb. Şərq fəlsəfəsinin uzun əsrlər boyu gəldiyi mühüm nəticələr yiyəsiz-sahibsiz qalıb, sanki qırılmış budaqlar kimi qalıblar. Götürək elə hind, Çin, orta əsrlər İslam-təsəvvüf fəlsəfəsini. Qərb filosofları bu fəlsəfi sistemlərin dərinliklərinə getməyin sirrini bilmir. Məsələn, Qərbin ən böyük filosofları indi təsəvvüfü lazımınca dərk etmədən, ekzotik bir həvəslə oxuyur və onu mistika ilə qarışdırırlar. Bu, Kantda, Hegeldə, Hötedə, Nitsşedə də müşahidə olunur. Dinə yalnız xurafat gözü ilə baxıldığına görə ilahiyyat elmləri ilə dünyəvi elmlər üz-üzə gətirilib. 17-ci əsrdən Qərb təfəkkürü elm sahələrini biri birində təcrid olunmuş şəkildə, müstəqil sahə kimi öyrənməyə başlayıb. Nəticədə, fiziklər Yer üzünü nüvə fəlakətinə, bioloqlar gen deyişmələrinə, kimyaçılar ekoloji fəlakətlərə, iqtisadçılar maddiyyatın həlledici olduğunu düşünərək mənəvi aşınmaya, siyasətçilər münaqişələri optimal idarəetmə vasitəsi kimi düşünməyə və s. gətirib çıxarıblar. Bu isə yekunda ahəngdən daha çox uzaqlaşmağa, Yer üzündə qarşıdurmaların, xaosun güclənməsinə səbəb olub. İndi-indi insanlar nə baş verdiyini başa düşməkdədirlər. Əlbəttə, bütün bunlarla Qərb elminin əldə etdiyi nailiyyətlərə kölgə salmaq istəmirəm. Qərb elmi də praktik, praqmatik cəhətdən xeyli ciddi nailiyyətlər əldə edib. Bununla Şərq elminin bir vaxtlar mücərrədliyə vararaq həyati amilləri lazımınca nəzərə ala bilməmənin boşluğunu doldurub. İndi hər iki sahədəki nailiyyətləri ahəng prinsipi ilə bir araya gətirmək zərurəti yaranıb. Bu prosesin baş verməsi yer üzündə ümumiyyətlə ahəngin yaranmasına xeyli kömək edə bilər.
– Vahid harmoniya altında sonsuzluq aləminə mənəvi cəhətdən necə pərvazlanmaq olur?
– İnsan sadəcə başa düşməlidir ki, bütün kainat da varlıqların hər biri kimi bir sistem halındadır – bir vücuddur və Yer üzü onun bir kiçicik hissəsi, insan onun zərrəsidir. Bütün kainat uzun-uzun milyon illər boyu yalnız və yalnız ahəng prinsipi ilə mövcuddur və fəaliyyətdədir. Hər bir zərrə, hissə o zaman düzgün fəaliyyətdə olur ki, o öz daxil olduğu sistemdə kainatın fəaliyyət prinsipinə – ahəngə uyğun fəaliyyətdə olur. Əslinə qalsa, dərindən fikir verdikdə, insanın əsas missiyası, təyinatı öz ətrafında ahəngi daha da artırmaqdır. Bütün dini kitablar da insanı buna səsləyir. İbadətlər, müəyyən ayinlərin yerinə yetirilməsi bu yolda köməkçi bir vasitədir. Doğrudur, bu ahəngə nail olmaq üçün əvvəlcə münaqişələr vacib ola bilər! Amma sonunda, bu münaqişələr də ahəngə xidmət etməlidir. İndiki cəmiyyət insanların fəaliyyətində çox variantlılığı tələb edir. Amma bizə o çoxvariantlılıq lazımdır ki, ahəngə xidmət etsin! Hansı çoxvariantlılıq münaqişələrə xidmət edirsə, ondan uzaq qaçmaq lazımdır. İnsan bu həqiqətləri dərk etdikcə onun daxili aləmi kainatın vahid harmoniyasına – ahənginə köklənir. Təsəvvüf elmində buna kamillik deyirlər. Bunun üçün dörd mərhələdən keçmək tələb olunur. Təsəvvüf elmi vahid harmoniya altında sonsuzluq aləminə mənəvi cəhətdən necə pərvazlanmaq barədə olduqca faydalıdır. Amma indiki vaxtda, Qərb elminin də mühüm müddəalarını nəzərə almaqla mühakimə yürütsək, təsəvvüf elmini də o dövrdə yarandığı kimi götürmək düzgün deyildir. Elə mənim ortaya qoyduğum və indi elm aləmində yayılmaqda olan ahəngyol elmi də bu zərurətdən yaranıb və bu sahədə bir addım kimi baxıla bilər.
– “La ilahə iləllah” kəlməsi ahəngin konkret düsturudurmu?
– Bilirsiniz bu suala doğru cavab vermək, cavabı aydın başa düşmək üçün biz vəhyin nə olduğunu izah etməli, başa düşməliyik. İnsanın mövcudluğundan asılı olmayaraq kainat vardır və ciddi bir ahəng-nizam içindədir. Hər bir varlıq barədə hökmən bir informasiya vardır. Kainatın, onun hissələrinin nizamı barədə də müəyyən bir informasiya vardır. Bəzi seçilmiş insanlar müəyyən ruhi vəziyyətdə bu informasiyaları duyğu kimi ruhunda, qəlbində bir işıq şəklində qəbul edə bilib. Onlar bu informasiyaları qəbul edəndə yalnız mənaca qəbul etməyiblər, eyni zamanda bir ahəng, ritm altında pıçıldayaraq o işığı sözə çeviriblər. “La ilahə iləllah” kəlməsi də həmin vəziyyətdə Peyğəmbərin (s.) dilinə gələn, onun səsləndirdiyi kəlmədir. Bu baxımdan o kəlmə ahəng işığından axan bir sözdür və ahəngin düsturlarından mühüm biri kimi qəbul edilməlidir.
– Harmoniya, ahəng sosial və fərdi “qaraları“ necə yuyub-apara bilir?
– Biz Allahı dərk edə bilmərik. Bu insan idrakı xaricindədir. Amma Allahın varlığına şübhə etmək də savadsızlıq sayılmalıdır. Bunu çox asan isbat etmək olar: kainatın varlığı şübhəsizdir. Hər bir varlığın mövcudluğu üçün müəyyən bir qüvvənin də varlığı şübhəsizdir. Sistem nəzəriyyəsində bu çox aydın izah edilir – hər bir sistemin sistem əmələgətirmə amilləri, qüvvəsi olur. Kainat sonsuz ölçülüdür. İnsan idrakı sonsuz ölçülü və də təbii ki, daha yüksək tərtibdən sonsuz ölçülüdür. Deməli, Allahı dərk edə bilmərik. Amma dərk edə bilmədiyimiz hər hansı bir qüvvə bizim həyatımızla bağlıdırsa, biz onun əlamətlərini dərk edə bilərik. Allahın Yer üzündə dərk edə biləcəyimiz ən aydın əlaməti elə ahəngdir. Ahəng həmin kainatın mövcudluq və fəaliyyətini təmin eləyən qüvvənin əlamətidir. Həmin Siz deyən sosial, fərdi “qaralar” bu ahəngi pozduqda yaranır. Biz ahəngi nə qədər çox bərpa etsək, bu qaraların azalmasına kömək edəcək. Ahəngə daha çox nail olduqca “qaralar” ortadan çıxır. Hər hansı bir mexanizmin, məsələn avtomobilin fəaliyyətini yadınıza salın. O avtomobilin hissələri arasında ahəng pozulduqca problemlər – “qaralar” çoxalır. Avtomobil daha mükəmməl təmir olduqca, ahəng bərpa olduqca problemlər də azalır. Elə insan orqanizmi də onun kimi!
– Bir riyaziyyatçı və filosof kimi “Özümüzdən-özümüzə gedilən yolların düsturunu” necə ifadə edə bilərsiz? Ahəngyol müstəvisində...
– Özümüzdən özümüzə gedən yolların düsturu bir qədər ümumi və mücərrəd şəkildə, amma sosial amilləri lazımınca nəzərə almadan təsəvvüf fəlsəfəsində verilib. Elə ahəngyol elmi bu düsturun daha dəqiq və praktik olaraq axtarılmasına həsr olunub. Yəni insan, cəmiyyət öz təyinatına – kainatın fəaliyyət prinsiplərinə uyğun olaraq yaşamaq üçün nə etməlidir? “İnsan anadan doğulanda müsəlman, mələk kimi doğulur” deyirlər. Bu o deməkdir ki, insan anadan olanda tam ahəng prinsiplərinə uyğun olaraq ahəng prinsipinin qulu olaraq doğulur. 7 yaşına qədər şəxsiyyət formalaşır. Bu şəxsiyyətin formalaşmasında sosial mühit mühüm rol oynayır. Bu sosiallaşma onu öz mahiyyətindən müəyyən qədər ayırır.
– Özünü tapa bilməyən insan yaşayır, yoxsa sadəcə nəfəs alır?
– Mən xoşbəxtlik anlayışına bir neçə tərif vermişəm. Onlardan biri belədir: o adam daha çox xoşbəxtdir ki, o həyatda öz təyinatını müəyyənləşdirə bilir və bu təyinata uyğun fəaliyyət göstərmək üçün imkanları vardır. Hər bir insanın daxil olduğu sistemdə, cəmiyyətdə öz təyinatı vardır. Bədəndə hər bir orqanın öz funksiyası, təyinatı var. Özünü tapan, yəni öz təyinatına uyğun fəaliyyət göstərə bilən insan həyatdan daha çox zövq alır. Özünü tapmayan, təyinatından, qəlbindəki dəyərlər yönündən uzaq yaşayan insan isə istər milyoner olsun, həyatı acınacaqlı olur. Özünü tapa bilməyən insan həyata bir film, teatr kimi baxır. O insan həm nəfəs alır, həm də yaşayır. Amma öz ömrünü yaşamır. Ögey ömür yaşayır. Özü özünə ögey olur.
Elmin Nuri
