Bu günlərdə Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri Mikayıl Cabbarov Bakıda rəsmi səfərdə olanTürkiyənin Qazi Universitetinin rektoru Süleman Böyükbərbərin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti ilə görüşüb. Maraqlıdır ki, əsası 1926-cı ildə qoyulan Qazi Universitetinin pedaqoji şöbəsinin qurucusu 1923-1926- cı illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetidə professor və Xalq Maarif Komissarlığında şöbə müdiri işləyən Xəlil Fikrətdir.
Babalarımızın müəllimi
Xəlil Fikrət (1892-1974) Azərbaycanın elmi-pedaqoji fikir tarixində özünəməxsus yeri olan türk ziyalılarından biridir. O, 1923-1926-cı ilərdə Bakıda ali təhsil ocaqlarında azərbaycanlı tələbələrə pedaqogika və psixogiyadan dərs demiş, paytaxt və əyalət mətbuatında onlarla elmi və elmi-kütləvi yazılarla şıxış etmişdir. Xəlil Fikrət müasir Azərbaycan gənclərinin babalarına dərs deyən türk alimlərdəndir. Sovet dövründə onun adını çəkmək qorxulu idi: adamı millətçilikdə günahlandıra bilərdilər, xüsusi orqanların sorğu-sualları onlara baha başa gələ bilərdi.
Alimlərimiz öz tədqiqatlarında onun yazılarından istifadə edirdilər, amma istinad nöqtəsini, ilkin mənbəyi göstərmirdilər. Gənc alımlər onu tanımırdılar, onların çoxu ərəb əlifbasını bilmədiklərinə görə, təbii ki, Xəlil Fikrətin əsərlərindən istifadə edə bilmirdilər.
Xəlil Fikrət XX əsrin 20-ci illərində Türkiyədə yaxşı tanınan alimlərdən idi, o,Türkiyənin Almaniyada psixologiya üzrə təhsil almış ilk alimi -elmlər doktoru idi. Həmin illərdə BDU-ya işləməyə dəvət olunan alimlərin cərgəsində onu görmək məhz buna görə heç də təəccüblü deyildi. Xəlil Fikrət və digər türk alimlərinin Bakıya dəvət olunması, söz yox ki, dövlət səviyyəsində razılaşdırılmışdı. Türk alimlərinin Bakıya işləməyə dəvət olunması ideyası meydana çıxan vaxtlarda N.Nərimanov hələ Moskvaya rəhbər vəzifəyə dəvət olunmamışdı.
1923-cü ildə Bakı Dövlət Universitetində işləmək üçün Xəlil Fikrətdən başqa, İsmayıl Hikmət, Mühiddin Birgen kimi öz işinin ustası olan bir qrup türk mütəxəssisi də dəvət olunmuşdu. Onların çoxunu siyasi və elmi əqidəsinə görə N.Nərimanov yaxşı tanıyırdı. Türk mütəxəssisləri Bakıya gələndə N.Nərimanov artıq Bakıda deyildi: onu etimad göstərmək adı ilə Bakıdan Moskvaya aparıb, yüksək vəzifəyə təyin etmişdılilər. Bakıda yenə də küləklər əsir, aləm bir-birinə qarışırdı, ancaq N.Nərimanovun əqidə dostları fəaliyyətdə idilər. Xalq Maarif Komissarlığına tabe olan nəşriyyat şöbəsinə türkiyəli Mühitdin Birgen rəhbərlik edirdi, nazirliyin məktəbəqədər tərbiyə şöbəsinin müdiri Xəlil Fikrət idi.
Moskvanın siyasəti ilə barışmayan türk müəllimləri 1926-cı ildə Bakıdan getməli olurlar. Xəlil Fikrət əvvəcə vaxtilə oxuyub ali təhsil aldığı ölkəyə- Almaniyaya gedi, burada ona dərs deyən müəllimləri ilə görüşür, Türkiyə təhsilinin yüksəlişinə kömək etmək məqsədilə bir müddətdən sonra Almaniyadan Türkiyəyə qayıdır. O, 1926-cı ildə Bakıda çapdan çıxan "Tərbiyə və tədris tarixi " kitabını yenidən çapa hazırlayır, Bakı və Berlin arxivlərindən topladığı materiallar əsasında yeni kitablarının yazılmasını sürətləndirir.
Xəlil Fikrət 1931-ci ildə yaradılmış Türk Kooperativçilik Kurumu ilə də əlaqələrini genişləndirir, adı qurumun gördüyü işlərdə çəkilir.
Maraqlıdır ki, Xəlil Fikrətin Azərbaycana dəvət edilməsinə razılıq verən N.Nərimanov da Azərbaycanda kooperativ hərəkatının liderlərindən biri olub. 1918-ci ildə Bakıda N.Nərimanovun rəhbərliyi ilə kooperativlik hərəkatına önəm verən "El fəryadı" adlı jurnal nəşr edilib. Cəmi 3 nömrəsi çıxandan sonra jurnal öz işini dayandırmalı olub. 1920-ci ilin may ayında Bakıya qayıdan N.Nərimanov kooperativ işinə xüsusi qayğı göstərmiş, bir müddətdən sonra "El fəryadı" başqa ad ilə öz işini davam etdirmişdi. Bakıda olarkən Xəlil Fikrətin bu jurnalda iştirakı güman edilir. Xəlil Fikrət sonralar Türk Koopertivçilik Kurumunda işləyərkən Bakıda qazandığı təcrübi, elmi-metodiki və elmi-pedaqoji vərdişlər onun karına gəlirdi.
X.Fikrət 1934-cü ildə İstanbulda yaradılan "Karınca" adlı dərginin işində fəal iştirak edir. Bu dərgi kooperativ alanında elmi bir başvuru qaynağıdır. Dərgidə çeşıdli elm, fikir və sənət xəbərlərinə yer verilir, oxucular bilgilənirdi.
Xəlil Fikret 1944-cü il iyunun 12-dən 1945-ci il arpelin 16-dək Türk Kooperatifçilik Kurumunun başkanı olur.
Bakıda və Şəkidə çap olunan bir sıra yazılarını "Tərbiyə doktoru Halil Fikret" kimi imzalayan Xəlil Fikrət pedaqogika, təhsil tarixi, tərbiyə məsələlərinə aid onlarla elmi əsərin müəllifidir. Onun Bakı və Şəki nəşriyyatlarında çap etdirdiyi yazılar hələ də öz işgüzar və səriştəli tədqiqatçılarını gözləyir.
Xəlil Fikrətin Nuxa ( Şəki -N.N.) Maarif Şöbəsi və Maarif Xadimləri İttifaqı tərəfindən ayda bir dəfə çıxarılan "Bilgi" adlı ictimai, ədəbi, fənni, iqtisadi, tərbiyəvi məcmuəsində "Tərbiyə qismi" başlığı altında çar edilən "Öz özünü idarə məsələsi haqqında bir- iki söz" adlı məqaləsində müəllifin məktəb və müəllim, müəlimin cəmiyyətdəki rolu haqqında dediyi sözlər, aşıladığı fikirlər bu gün də diqqəti cəlb edir.
Xəlil Fikrət yazırdı: "Bütün müəllimlər çocuqlar tərəfindən sevilməli, onların dərin bir surətdə əmniyyət məhəbbətlərini qazanmış olmalıdırlar. Müəllimləri sevilməyən bir məktəbdə bu prinsip koç tətbiq edilir. Müəllimlər fövqəladə birərəf olmalı, heç bir çocuğu heç bir surətdə digərlərinə tərcih (üstün tutma -N.N. ) etməməlidir. Müəllim və müdirlərin nəzərində hər bir çocyq eyni surətdə şayan (layiq -N.N.) hörmət olmalıdır. Hətta bir müəllim tələbəsinin kəndi əleyhində bulunduğunu bilsə belə, yenə ona qarşı bitərəf xeyirxah ruh taşımaqdan vaz keçməməlidir. Bundan başqa, çocuqlara insan müamiləsi (rəftar- N.N.) yapmalı, heç bir vəchlə çocuqların həyatlarını qırmamalıdır. Bu nüqtələr (incə mətləblər-N.N.) tətbiq edilərsə, müvəffəqiyyətdən əmin olmaq mümkündür".
Xəlil Fikrətin həyatının bütün mərhələləri diqqətlə araşdırılmalıdır.
Keçən il Xəlil Fikrətin anadan olmasının 120 ili tamam olub. Ölkəmizdə onun yubileyini keşirilməli, Türk-Azərbaycan elmi-pedaqoji əlaqələlərinin öyrəniməsində Xəlil Fikrətin yaradıcılıq yoluna xüsusi diqqət və qayğı göstərilməlidir.
Azərbaycanın pedaqoji ictimaiyyəti babalarımızın və müəllimlərimizin müəllimin Xəlil Fikrətin kitablarının yeni nəşrləri hazırlanmalı, təhsil müəssisələrinin birinə onun adı verilməlidir. Pedaqogika fakültələrində əla qiymətlərlə oxuyanların bir qrupuna Xəlil Fikrət Kanad
( Kanad-Xəlil Fikrətin 1934-cü ildə qəbul olunmuş Soyad Kanunundan sonra seçdiyi takma addır-N.N.) təqaüdünün verilməsi barədə də dövlət səviyyəsində müvafiq qərar qəbul edilməlidir.
Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
AAM-in kafedra müdiri.
