Modern.az

Moskvada yaşayan yazıçı Çingiz Hüseynov: “Əkrəm Əylisli kimi xalqı qətiyyən ayağa verməzdim” - SÖHBƏT

Moskvada yaşayan yazıçı Çingiz Hüseynov: “Əkrəm Əylisli kimi xalqı qətiyyən ayağa verməzdim” - SÖHBƏT

Müsahibə

6 May 2013, 00:11

”Bu günkü yazıçılar... Taxıla qurd düşən kimi, elə bil ki, ədəbiyyat zəhərlənib”

”Doğru bildiyin yerdə susmaq - haqsızlığa şərik olmaq deməkdir”

Modern.az saytı Moskvada yaşayan görkəmli Azərbaycan yazıçısı Çingiz Hüseynovla söhbəti təqdim edir

Evlər də sahiblərinə bənzər...

Köhnə il öz birillik ömrünü tamamlayıb ötdü. Bu bir ildə yaşanılanlar həyatımızın keçmiş adlı səhifəsinin sətirlərinə çevrildilər. Şən sətirlər də vardı, kədərli sətirlər də. Amma hər yeni il gələrkən ümid edib arzu diləyirik ki, bu ilin bütün sətirləri uğurla yazılmış olacaq. Belə olurmu görəsən? “Bu il bütün arzularınız yerinə yetsin” diləyərkən məncə bir az diqqətli olmalıyıq. Çünki heç olmasa bitib-tükənməyən istəklərimizin bir qismi, ən vacibləri və ən ümdələri yerinə yetsə də gözəldir.

Artıq 14 ildir odlu-alovlu, günəşli diyarda dünyaya göz açan mən, soyuq və qarlı-boranlı bir şəhərdə qarşılayıram yeni ili. Və hər yeni il gecəsi gələn ilimi Bakımda qarşılamaq arzusuyla yaşayıram. Nədənsə bu arzu yerinə yetmir hələ də. Bəzən düşünürəm ki, bəlkə yaradanın mənim üçün başqa planları, başqa biləcəyi vardır. Bəlkə də, özümüz də bilmirik ki, çəkdiyimiz əzab-əziyyət, həsrət, intizar bizi cilalayır, təmizləyir... Bulaq suyu yerin dərinliyindən, laylardan, daşlardan süzülərək dumduru, ürəksərinlədən ecaskarlıqla çağladığı kimi, sənətkarın da sözləri, kəlmələri keçirdiyi iztirablardan süzülərək yeni məna, sarsıdıcı bir güc kəsb edir?!

Hər zaman düşünmüşəm ki, vətəndən uzaqlarda yaşayan insan qürbətin bir parçasına çevrilməməli, əlsinə, orada Vətəninin bir parçasını yaşatmalıdır. Hər birimiz bir zərrə vətənik, bu zərrələr toplaşarsa onların işığı aramızdakı buzları əridə biləcək, həsrət könlümüzü isidə biləcəlk bir Günəşə dönər. Bu Günəş təkliyimizi unutdurar, kədərlərimizi qovar... səssizcə ağlayan qəlbimizi ovudar...

Qəribə məxluqdur insan. Nədənsə öz sirlərini, tərəddüdlərini, duyğularını kiminləsə bölüşmək zərurəti hiss edir həmişə. Ən çox da əziz günlərdə, bayramlarda tək qalmamaq, toplaşmaq, birlik olmaq instikti daha güclü olur. Ürəyimizlə danışmaq azlıq edir bizə. Sirdaş ola biləcək və məsləhət verə biləcək müdrik, dərrəkalı birisini arayırıq. Həyat təcrübəsi bizimkindən daha böyük olan və hər kəlməsinə bütün varlığımızla əmin ola biləcəyimiz bir ağsaqqala ehtiyac duyuruq.

Çoxdandı ki, qəlbimi incidən bəzi fikirlər, gördüyüm lakin görmək istəmədiyin hadisələr, haqsızlıqlar məni narahat edirdi. Üst-üstə yığılan sözlərimi paylaşmaq üçün çox sevdiyim və inandığım bir insanı, rəhmətlik əmimin ən yaxın dostlarından birini ziyarət etmək istəyirdim. Və yeni il buna bir bəhanə oldu ki, saysız-hesabsız işlərimin əlindən qaça bilmək imkanı tapıb, nəhayət ki, kitab-dəftərin arasından çıxa bildim.

Yol uzaq da olsa, maşınımızın içi isti idi. Üç nəfər idik – mən, rəfiqəm jurnalist Tünzalə Vəliqızı və gənc yazar Nilufər A.Şıxlı. Yol boyu onu görəcəyimizin, onunla həmsöhbət olacağımızın sevincini və həyəcanını yaşayırdıq. Nəhayət ki, Peredelkono qəsəbəsinə çatdıq, maşın dəmir yolunu keçib sola buruldu, 200 metr daha... və Evqeniy Evtuşenkonun ev muzeyilə üzbəüz yerləşən evin darvazaları ağzında dayandı. Həyətdən it hürüşməsi eşidildi. Nilufər maşını söndürüb çıxdı və darvazaya yaxınlaşdı. Zəngi basaraq: “Çingiz müəəlim, biz gəlmişik”, - dedi (bir gün öncə zəng edib sabah gələcəyimizi demişdim).

Əvvəlcə itlərin səsi kəsildi, kimsə onları uzaqlaşdırıb bağladı. Sonra darvaza açıldı. Əynində qırmızı boyunluqlu qalın qara gödəkçə, başında qara papaq, olduqca nurani, gülərüz, zərif bir insan bizi qarşıladı. Bu Çingiz müəllim idi.

ÇINGIZ HÜSEYNOV - məşhur azərbaycanlı yazıçı, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, Moskva Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin professoru, Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi.

1929-cu il aprelin 20-də Bakıda anadan olub. Burada orta məktəbi bitirdikdən sonra ADU-nun Fılologiya fakültəsinə daxil olub, ikinci kursdan Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinə dəyişilib və oranı bitirib (1952). SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun Aspiranturasında təhsil alıb, burada namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. Sonra SSRİ Yazıçılar İttifaqında milli ədəbiyyatlar üzrə məsləhətçi olub (1955-1972). Sov.İKP MK nəzdindəki İctimai Elmlər Akademiyasında sosialist mədəniyyəti kafedrasının müdir müavini işləyib.

İlk mətbu əsəri "Bakinski raboçi" qəzetində (16 oktyabr 1955) işıq üzü görüb. Bundan sonra ədəbi yaradıcılıqla müntəzəm məşğul olub.

Əsərlərini iki dildə – Azərbaycan və rus dillərində yazıb. Əsərləri keçmiş SSRİ və xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə edilib. Bədii tərcümə ilə də ciddi məşğul olur. Türkiyə, Belçika, İngiltərə, Fransa və digər ölkələrdə olub.

Bəşər tarixinin böyük insanları nədənsə ilk baxışda çox sadə görünür. Əgər dünyanın müdrik insanlarının həyatında araşdırma aparsaq, deyilənlərə şahid olarıq.

Sözlərinə tez-tez istinad etdiyim məşhur həkim və yazıçı A.P.Çexov deyib ki, insanı gözəlləşdirən, ona zinət verən ən mühüm cəhətlərdən biri də onun təvazökar və sadə olmasıdır. Bu sözlər Çingiz müəllimə o qədər yaraşır ki...

Gözəl bir həyətə daxil olduq. Sol tərəfdə doğranmış odunlarla dolu qapısız kiçik bir anbar, sağda isə taxtadan tikilmiş əsil nağıllardakına bənzəyən gözəl bir ev vardı.

Yavaş-yavaş evə sarı getdik. İçəridə, Çingiz müəllimin həyat yoldaşı Elena Serqeevna, oğlu Həsən və gəlini bizi böyük səmimiyyətlə qonaq otağına dəvət etdilər.

İçəri girəndə gözlərimə inanmadım. Ötən ilin sentyabrında Krımda Koktebel şəhərində şeir festivalında olarkən öz dövrünün görkəmli şairi Maksimilian Voloşinin ev muzeyinini ziyarət etmişdim. Bu otaq eynilə Voloşinin qonaq otağını xatırladırdı. Eyni taxta döşəmələr, divarlar, qədim piano, ikinci mərtəbəyə qalxan pilləkanın üst tərəfi boyu divarları bəzəyən müxtəlif ölçülü şəkillər, yuxarıda döşəmədən tavanadək kitab rəfləri... İnsanı ədəbiyyat və incəsənət aləminə qərq edən eyni ruh, eyni atmosfer... Yəqin ki, bizə məlum olmayan səbəblərdən bütün dahilərin və ədəbiyyat aşiqlərinin yaşadığı yerlər nə iləsə bir-birinə bənzəyir...

Kürsülərə əyləşdik. Çingiz müəllim üçümüzü də görə bilmək üçün kətili çəkib qarşımızda oturdu. Evə qəribə bir məftunluqla baxdığımızı görüb:

- Bu ev mənə dostumdan yadigardır, - deyə söhbətə başladı Çingiz müəllim.
- Rəhmətlik dostum İosif Lvoviç Qrinberq bilirdi ki, yazıçılar şəhərciyi olan bu gözəl qəsəbədə bağ evimin olması mənim arzumdur. Və xəbərsizcə bu evi mənə vəsiyyət edibmiş. Belə ki, indi bura həm əziz dostumdan xatirə, həm də sakit və rahat yuvamdır. Peredelkinoda qəribə aura dolaşır. Bura insanı yazıb yaratmağa səsləyir sanki, ilham verir, gücünə güc qatır. Bu şəkillərin çoxusu mənə dostlarımdan hədiyyədir. - O əlini sağda yuxarıda olan şəklə uzatdı. Bu onun öz portreti idi:
- İlk görüşdə adi şəkildir, amma onu mənə əziz edən Bakımın qara qızılı ilə çəkilməsidir. Bəli, bu şəkil neftlə çəkilib.

Çingiz müəllim müxtəlif şəkillərin də tarixini danışdı. Qızım Nilufər və rəfiqəm Tünzalə Vəliqızı böyük maraqla Çingiz müəllimə müxtəlif suallar verməyə başladılar.

Yazıçı özünəməxsus təmkin və ilhamla suallarımızı cavablandırırdı. Suallar olduqca müxtəlifdi... Elə cavablar da. Görünür ki, onlar bu böyük insanın sinəsində yatıb qalmış, lakin deyilməyə ehtiyacı olan cavablardı...

***

Tünzalə Vəliqızı: – Çingiz müəllim, siz yuxulara, vaqeələrə xüsusi anlam verirsinmi?

Ç.Hüseynov: - Bizim xalqımızın yuxu görmə və yozma kimi milli xüsusiyyəti var. Elə ötən gün yuxuda Rəşid Behbudovu gördüm. Onunla biz çox yaxın tanış idik. Yuxuda Rəşidə “sənin mahnılarını eşidəndə, elə bil mənə dünyanı verirlər” deyirəm. O sevinclə gülümsəyir. Sonra mənim şəklimi çəkir. Mən də onun şəklini çəkmək istəyirdim, lakin alınmadı. Xüsusi anlam deyəndə ondan ədəbi priyom kimi istifadə etmişəm. Elə ötən il “Qələmin yuxuları” adlı kəskin süjetli əsərim çap olunub. Qələm kişi adıdır. Bu əsərdə qələm həm insan adıdır, həm də alətdir. İslamda “ ələm cihadı” var ki, orta cihad hesab olunur. Bir də var “Böyük cihad” – bu insanın özü-özü ilə mübarizəsidir. İnsanın qəlbində Allah hissəsi və Şeytan hissəsi var ki, bunlar bir-biri ilə daima mübarizə aparırlar.
Qələm - Allah vergisidir. Onu boş-boşuna işlətmək olmaz. Qələmlə həqiqətləri yazmaq azdır, məhz böyük həqiqətləri yazmaq lazımdır. Bu silsilədən 37 yuxu çap edilib. Orada dərc olunanların 80 faizi gördüyüm yuxulardır. Qalan 20 faizi isə bəzi demək istədiklərimdir ki, onları yuxu formasına salmışam. Həmin yuxularda Azərbaycan quruluşunu, hətta adlarla belə kəskin tənqid var. Dedim zəlzələ qopacaq, bunu qətiyyən yaxın qoymazlar. Amma çap etdilər. “Qələmin yuxuları” rusca da çap edilib.

Nilufər A.Şıxlı: - Əsərin adını necə tərcümə etdiniz?

Ç. H. - “ Snı Kalama”. Mən “Məhəmməd, Mamed, Məmiş” adlı ilk romanımı Azərbaycan dilində yazmışam. O zaman onu çap etmədilər, qətiyyən çap etmək olmaz-dedilər. Mən məcbur qalıb o əsəri rus dilinə tərcümə etdim. Həmin o “Maqamed, Mamed, Mamiş” romanının rus dilində olan variantı 20 ölkədə nəşr edildi.

T. V. - İndi o əsərin Azərbaycan dilində çap olunmasını istərdinizmi?

Ç. H. - Xeyr! İndi istəmirəm çıxsın. Əsər 1975-də çap olunub. Mən bu romanı yazanda ədəbiyyatın nə olduğunu dərk etdim. İkinci romanım “Fatalnıy fatalı”nı yazdım. Bildim çətin olacaq çap etdirmək. Ona görə rus dilində yazdım. Sonra onu öz dilimizə tərcümə etdim. Onu Azərbaycan dilində çap etdirəndə böyük çətinliklərə rast gəldim.

Afaq Şıxlı: - Çingiz müəllim, məni çoxdan bu sual maraqlandırıdı. “Fatalnıy Fatalı”nı tərcümə edəndə fikirləşdinizmi ki, effekti necə olacaq?

Ç.H. - “Fatalnıy”- “qarşısı alınmaz fəth” deməkdir, amma “Fətəli fəthi”ndə isə fəth etmək var. Təbii ki, ad əsərin özünə də təsir elədi.

T. V. - Siz rus dilində düşünürsünüz, yoxsa Azərbaycan dilində. Mənə elə gəlir ki, insanın hansı dilidə düşünməyinin fərqi var?

Ç.H.- Universitetdə dərs deyəndə tələbələrimə sual verirdim: «Hansı dil doğma dil hesab edilir?» Bunun bir çox şərtləri var. Cavab verirdilər ki, düşündürən dil. Deyirdim bu belə deyil. Rus dilində danışanda rus dilində fikriləşirsən, Azərbaycan dilində danışanda Azərbaycan dilində. Doğma dil hansı dildir? Hansı dildə düşünürsən - bu kifayət deyil. Doğma dil o dildir ki, yadında deyil ki, bu dili nə vaxt eşitmisən. Hətta hansı dildə yuxu görürsən onun da mənası var.

A. Ş. - Yuxularınızı rus dilində də görürsünüzmü?

Ç.H. - Əlbəttə, görürəm. Amma yadımda dəqiq qalıb ki, Rəşid Behbudovu görəndə, onu azərbaycanca gördüm.

T. V. - Qələm müqəddəsdir dediniz. Azərbaycanda yazıb- yaradan, qələmin müqəddəslik funkisiyasını unudub, ondan başqa məqsədlər üçün sui-istifadə edənlərə necə qiymət verirsiniz?

Ç.H. - Bədii əsərə münasibət zövq məsələsidir. “Drujba narodov” jurnalında Ə.Əyliyslinin “Kammenie snı” povesti dərc olunub, bu, böyük söz-söhbətə səbəb olacaq. Əsərdə müsbət azərbaycanlı xarakteri olsa da, ermənilərin qırğınını göstərir. O qırğını təsvir edir ki, onu “yerazlar” kimi göstərdiyi azərbaycanlılar törədib. Mən bədii əsər kimi bunu müdafiə edəcəm. Yalnız bədii əsər kimi.

A.Ş: – Çingiz müəllim, mən düşünürəm ki, belə bir əsər Azərbaycan xalqına böyük siyasi və mənəvi zərər vuracaq. Siz özünüz belə bir əsər yazardınızmı?

Ç.H. – Qətiyyən. Mən heç vaxt yazmazdım! Mən yazmazdım, qorxu mənasında yox, çünki bunun o biri tərəfi də var. Mən xalqı ayağa verməzdim. Pozitiv erməni obrazı yaratmazdım.

T. V. - Ədəbiyyat insanların düşüncəsini formalaşdırır, bizə münasibət yaradır, amma?

Ç. H. - Ədəbiyyatın əsas vəzifəsi o deyil. Bu vəzifə ədəbiyyatın vəzifəsindən çıxaraq belə bir vəzifə qazanır. Söz aləmi çox böyük sirdir. Biz onu dərk edə bilmərik ki, bu nə sirdir. O Allahin sirridir. Dil insana verilən özünü və dünyanı dərk etmək üçün yeganə vasitədir. İnsanda özünü tanımaq üçün, öz daxili ailəmini açmaq, düşüncələri, şüur, şüaltı -bunları dərk etmək üçün yeganə vasitədir-dil. Allah dili niyə görə verib insana, bəs? Baxın, məsələn çox yerlərdə rus dilinin tədrisini azaldırlar. Dili öyrənməmək insanı dünyana dərk etməkdən məhrum etmək deməkdir.

A. Ş. - Mən Tibb Universitetində oxuyanda kitablarımızın 90 faizi rus dilində idi. Mən rus dili təmayüllü məktəbi bitirmişdim. Və qrupumuzda rusca bilməyənlər üçün, rayondan gələn uşaqlar üçün tərcümə edirdim imtahan verməyə lazımlı kitabları. Qalaq-qalaq tərcümələrim hələ də durur. Sonra isə, bəzi kitabları müəllimlərimiz öz dilimizə tərcümə etdilər. Biz o kitablardan oxuyanda başa düşmədik, çünki tərcümə dili pis idi, rus dilində daha gözəl çatdırılırdı. Və nədənsə ana dilimizdəki kitabların keyfiyyəti pis olurdu, bir neçə dəfə oxuduqda, vərəqlər tökülüb itirdi. Bu nə emək idi görəsən? Kitablarınmıza hörmətsizlikmi? Biganəlikmi? Hələ də anlamıram.

N.A.Şıxlı: - Rus dilinin əhatə dairəsi azalırsa, demək ki, öz dilimizə məhəbbət artıb. Məncə bu gözəldir.

Ç.H. - Mənə sual etdilər ki, ən böyük azadlıq, müstəqillik nədir? Ən böyük azadlıq dövlətimizin olması ilə yanaşı, dilin azad olmasıdır. O intensiv şəkildə inkişaf etmək imkanı qazandı. O azad olmaq üçün şərait yarandı.

T. V: - Çingiz müəllim, Əkrəm Əylisinin povestini müdafiə məsələsinə qayıtmaq istəyirəm. Həqiqəti demək -bizim hamımız bunu istəyirik, amma o dirnaqarası həqiqəti hansı acı gerçəkliklər doğurub, bunları da nəzərdən qaçırmamq lazımdır. Və bunlar da deyilirmi o əsərdə? Bu üzdən mənə elə elə gəlir ki, elə həqqiətlər var ki, onları deməyin zamanı və yeri var. Orxan Pamukun Nobel mükafatına layiq görülməsində müəyyən mənada qondarma “erməni genosidi”ni təsdiq etməsi amilinin təsiri oldu...

Ç.H. - Əlbəttə, o çox rol oynadı. İndi əsər belə doğub. O bunu reklam və ya mükafat naminə edirsə, bu Əkrəmin öz vicdan işidir.

T.V - Bu erməninin əlinə bizim əleyhimizə işləyən kart verməyəcəkmi?

Ç.H. - Təbii... Nə yazıq ki, ermənilər bundan yararlanacaqlar. Amma... Vasiliy Bıkov var idi , o da təxminən müharibənin həqiqətlərini göstərən belə bir əsər yazmışdı, amma onun povestini müharibə illərində çap etmədlilər. Əkrəm Əylisli həqiqətə öz gördüklərinin prizmasından yanaşıb, yaşadığı Əylisdə kilsələrin dağılması və sair. Bu onun nəzər-nöqtəsidir.

Mənim fikrimcə, bu problemin yaranmasında günahkar o zamankı Azərbaycan dövlətinin özüdür. Mən əminəm ki, bəzi şəhərlərimizi satın aldılar. Şuşanı ala bilməzdilər. Onu təsəvvür etmək mümkün deyil. Satdılar. Kim satdı - özümüzünkülər. Mən bu xalq haqqında yazmaq istəyirəm. Bu xalqın üstün cəhətləri çoxdur, amma bununla yanaşı, nöqsanları da çoxdur. Bunu yazmaq istəyirəm. Bunu araşdırmaq istəyirəm. Bayaq dildən danışdıq, bax dilin funksiyası budur. Özümü dərk eləmək istəyirəm, çünki o nöqsanlar məndə də var. Mən dərk eləyə-eləyə problemlərə toxunmaq istəyirəm. Və bilirəm ki, məni tənqid edəcəklər.

Anarın da filmini tənqid etdilər. Mirzə Fətəli məktublarının birində deyir ki, “Mən çox böyük ümidlə baxmıram gələcəyə. Onsuz da o gələcək nəsillər də hu eşşəklərdən törənmiş adamlar olacaq”. Deyirlər nahaq bu cümləni salıb ora. Nahaq deyil. Ədəbiyyatın öz funksiyası var. Bədii əsər başqadır, oçerk, publisistika başqa.

N.A.Şıxlı: - Jurnalist obyektiv olmalıdır, situasiyanı hərtərəfli qiymətləndirməlidir. Biz hərbi əməliyyatları obyektiv verə və ermənilərin mövqeyini tuta bilmərik! Bu ədalətsiz müharibədə onsuz da xalqımıza dağ çəkilib. Bu mümkün deyil. İçimizdə vətənpərvərlik ruhu yaşayır. Əkrəm Əylisli başverənləri birtərəfli qiymətləndirir. Deyək ki, o bizə ermənini döyən azərbaycanlını göstərir, bəs həmin o ermənilər qarısına, qocasına, uşağına, körpəsinə baxmadan nə qədər azərbaycanlı öldürüblər?

A.Ş: – “Daş yuxuların” sonuncü – dördüncü hissəsi belə bir epiqrafla başlayır:

“Doktor Abbasəliyev təsdiq edir ki, hər bir öldürülmüş erməni üçün yalnız bir şam yandırılsa, onların parıltısı Ay işığından daha parlaq olardı”.
Bəs, yalnızca bircə Xocalını götürsək? Öldürülən qadınların, körpələrin, uşaqların, qocaların sayı qədər şam yandırsaq? Məncə bu parıltı Günəşi belə, solğun qoyacaq dərəcədə parlaq olardı!

N.A.Şıxlı: - Çingiz müəllim! Sizin Bakı ermənilərəinə münasibətiniz necədir?

Ç.H. - Bakıda bizim çoxlu erməni qonşularımız var idi. İndi mən Moskvada onlardan birini görsəm görüşərəm. Yəqin ki, onlara düşmən erməni kimi yanaşa bilmərəm.

A.Ş. – Bəs onlar ürəyində Sizə qarşı hansı hissləri keçirirlər?

Ç.H. - bəlkə də onlar da kövrələr.

N.A.Şıxlı: – Sizə elə gəlmirmi ki, bizim xalqın başlıca problemlərindən biri də hamını özümüz kimi bilməyimizdir. Bizim günahımız da hər zaman öz düşüncəmizdən çıxış edib başqasına qiymət verməyimizdədir. Ona görə son nəticədə uduzmuruqmu?

Ç.H. - Mən də ermənilərə qarşı çıxış edirəm. Bu haqda çoxlu sayda yazılarım var. Biliəm ki, onlar bizim haqqımızda təhqiredici şeylər yazır, danışırlar. Amma yenə də obyektivliyimi saxlamağa çalışıram.

A.Ş. – Çingiz müəllim, mövzunu dəyişib sizə bir sual vermək istərdim. Məsələn, mən bir şairə kimi əgər bir şeir, bir mövzu içimdən gəlməsə, mən oturub onu yazmaram. Mən həyatımda oturub yazmamışam. Elə olub ki, misralar yolda, və ya başqa bir işlə məşğul olanda gəlib ağlıma, yadımda saxlayıb, sonra köçürmüşəm. Amma indi, mənə elə gəlir ki, bəziləri irəli çıxmaq üçün sözdən, şeirdən istifadə edirlər. İçlərindən, qəlblərindən gəldiklərindən yazmırlar, yazırlar ki, tanınsınlar. Siz buna bir problem kimi baxırsınız?

Ç.H. - Hər dövrdə elə şeylər olub. Mənim dövrümdə də olub.

N.A.Şıxlı:- Mikayil Müşfiqin doğum günü münasibətiylə bağlı bir tədbir var idi və orda bir gənc şairə çıxış etdi. Kobud, məntiqsiz və çox bayağı bir şeir oxudu. Onun şeirinə əl də çalındı və həmən gənc qıza “Mikayıl Müşviq” mükafatı da verildi. Bu mənə çox pis təsir etdi, yəni doğurdanmi zalda əyləşənlər bu qafiyəsiz, ahəngsiz “yazı”nı şeir kimi qavradılar?!

Ç. H. - İndiki zamanda çox qəribə şeirlər və yazılar çıxır, hansılar ki mənim qəti xoşuma gəlmir... Görünür, bu da olmalıdır, çünki məsələn rəssamları götürək. Bu saat vəziyyət çox maraqlıdı. Bu saat şəkilə baxib “nəsə xoşuma gəlmir” demək qəbahət hesab olunur. Məsələn “Qara dördbucaq”. Onu mən də çəkə bilırəm. Siz də bilərsiniz, amma bu artıq çəkilib və hamı deyir ki, görünür burda nəsə var. Hətta şedevrdir.

A.Ş. - Bəs tənqid onda hara getdi? İndiki zamanda tənqid etmək olmaz, deməli?

Ç.H. - Estetik ölçülər bu saat itməkdədi. Əvvəllər Azərbaycan ədəbiyyatında da, dünya ədəbiyyatında da ölçülər var idi. Biz deyə bilirdik ki, bu əsl ədəbiyyatdı, ya da bu əsl ədəbiyyat deyil. İndi o ölçülər silinib. İndi kriteriyalar pozulub, bizim kriteriyalar da bir az nöqsanlı idi.

N.A.Şıxlı: - Belə çıxır ki, biz öz keyfiyyət şkalamızı aşağı salırıq!

T. V. - Deyirsiniz, milli vətənpərvərlik ruhu ölüb. Niyə ölüb, kim öldürüb?

Ç.H. - Rusiyada rus dövlətçilyi olub və olduğuna görə genişlənib və yaşayıb. Əsrlərlə başqa millətləri sovura-sovura özümdə də milətçiliyi öldürüblər. Biz dövlət milləti kimi indi-indi yetişməkdəyik.

T. V. – O zamana kimi millət kimi yox idik?

Ç.H. - Millət olub. Dövlətçilik hissi olmayıb. Əvvəl forma yarandı indi məzmunu yaranır, biz istəyirik ki, bu məzmunu doğruldaq. Biz dövlət milləti kimi biz indi yetişirik. Biz özümüzü aldadırıq.

N. A.Şıxlı: - Siz deyirsiniz ki, bizdə dovlətçilik ruhu olmayib. Niyə? Bəlkə bu hissi hər zaman əziblər, ona görə?

Ç.H.- Bəli əziblər. Biz həşimə başqa bir imperiyanın tərkibində olmuşuq. Birinci bu çoxəsrlik Osmanlı imperiyası olub. Oradakı şahların əksəriyyəti demək olar ki, azərbaycanlılar olub, amma o azərbaycanlılar özlərini türk kimi hiss ediblər. Məsələn. Şah İsmayıl, Fars imperiyasının şahı olub, azərbaycalı olub, azərbaycanca danışıb, yazıb yaratsa da. O da türklərlə müharibə edib. Fars imperiyası bizi əzib, təlqin edib ki, biz müsəlmanıq, müsəlmanıq, müsəlmanıq... vəssalam. Bununla da insanlarda milli ruhu öldürüb.

A.Ş: – Bəs ermənilər haqqda nə düşünürsünüz? Onlarda dövlətçilik ruhu nə qədər qüclüdür?

Ç.H - Ermənilərdə bu hiss çox yüksək şəkildə inkişaf edib. Onlar onu bütün dövrlərdə gücləndiriblər. Onlarda bir prinsip hökm sürür - dilin və dinin birliyi. Onlar xüsusi xristiandırlar-monofizitdirlər. Onlar Troitsanın əleyhinə çıxırlar, Boqomateri ümumiyyətlə qəbul etmirlər. Puşkinin çox müdrik poeması var “Qavriliada”. İndi istəyirlər sübut etsinlər ki, onu Puşkin yazmayıb. Orada Allahın Mariya xoşuna gəlir, o Qavrili göndərir. Bunu Şeytan eşidən kimi qabaga düşür və məqamdan istifadə edir. Sonra Qavril görür və o da istifadə edir. Poemada belə bir sətir var: “Erməni haqqında əfsanədə danışılır. Puşkin bunun mənbəyini erməni əsatirindən götürüb.

Azərbaycan-erməni konfliktinin bizim üçün yeganə müsbət tərəfi o oldu ki, biz özümüzü bütöv xalq kimi qəbul etdik, yoxsa hər şey sovet dövründəki kimi uzanacaqdı. Yeri gəlmişkən, Sovet İttifaqını elə ermənilər dağıtdılar. Millətə layla çalmaq lazim deyil, əksinə onu oyandırmaq lazimdir. Onu yazmaqla, sözlə,məqaləllərlə, əsərlərlə hərəkətə gətirmək lazimdir.

A.Ş. – Çingiz müəllim, siz niyə yazmağa başladınız? Məhz milləti ayıltmaq, oyatmaq üçünmü?

Ç.H - Bu çox maraqlıdı. Mən eşidirdim ki, sovet rejimi bizə bunları calayır... dostluq, könüllü birləşmələr... görürdüm ki, axı tarixdə başqa cür olub... sovet dövrü hər şeyi şişirdirdi... Mən öz-özümə deyirdim ki, bu boyda da yalan olar? Və məndə etiraz hissi baş qaldırdı... azərbaycanlılarda bu çox gözəl keyfiyyətdi - ədalət hissi. Mən ədalətsizliyə dözə bilmirəm. Görə-görə yalan söyləyirdilər və söylətdirirdilər mənə. Mən də dedim yox, mən bəzən bu yalanı söyləyəcəm, lazım qələndə, amma mənim qəlbim başqa şey tələb edir. Mən ona görə dedim ki, Axundov mənim həyatımı yaşayıb, çünki onun da qəlbi etirazla dolu olub. Mən özüm üçün başladım yazmağa, özümə hörmət eləmək üçün, çünki mən mənə deyilənləri təkrar etmək istəmirdim. Məndə o tənqidi baxış görünür ədalətsizliyə qarşı yarandı.

T. V. - Çingiz müəllim, tarixi romanlar müəllifi kimi o dövr yazıçılarından Mirzə Fətəlinin həyatında öz həyatınızın inikasını gördünüz və əsərinizə qəhrəman etdiniz. Bu gün eyni səpkidə yeni elə bir əsər yazmaq fikrinə düşsəydiniz, bu dövrün yazıçılarından kimi qəhrəman edərdiniz?

Ç.H. – Bu günkü yazıçılar... Taxıla qurd düşən kimi, elə bil ki, ədəbiyyat zəhərlənib. Mən bir tərəfdən fikirləşirəm ki, Yazıçılat İttifaqının olması gözəl hadisədi, amma o biri tərəfdən indiki dövrdə onun olması ziyandı bizlərə, ziddi. Niyə? Çünki o zamanlar Sovet büdcəsindən yazıçılar  maaş alırdılar, hər ay jurnallardan, qəzetlərdən qonorar alırdılar, dövlət verirdi bunları, indi hər şey şəxsi konkret adama bağlıdı. – Temurləngin rəssamla arasında olan əhvalatdakı kimi. Biz həqiqəti pərdə altından görürük.

A.Ş. – Çingiz muəllim, ədəbiyyatda elə hallara rast gəlmisinizmi ki, kimsə pulla şeir, məqalə yazdırırdı? Özündən müsahibələr aldırıb. Hətta kitab yazdırıb? İmla yaza bilməyənlər roman yazmaq istəyiblər. Və... siz buna necə baxırsınız?

Ç.H. - Mən buna çox mənfi baxıram. Mənim vaxtımda belə şeylər olmayıb. Lakin tək bir hadisə olub. Mehdi Hüseynlə biz yaxın dost olmuşuq və ədəbiyyat institunda tərcüməçilik şöbəsi açmağa qərar vermişdik. Və o vaxt Moskvada ədəbiyyat institutuna biz Əkrəm Əylisli, Alla Axundova, Azər Mustafazadə... onları qəbul elədik... mən onlara dərs demişəm... Sonra bunlar o instituta bir dostlarının da qəbul olunmasını istədilər, o da qətiyyən şeir yaza bilmirdi. Toplaşdılar, onun əvəzinə şeir yazdılar, o müsabiqədən keçdi və daxil oldu. Və bu cür 5 il dostcasına onlar toplaşıb ona şeir yazdılar. O institutu şair kimi bitirdi, amma şair olmadı. Onun şair olmaq fikri də yox idi əslində. Düzü bu çox komikdi.

A.Ş: - Bəs şan-şöhrət qazanmaq üçün... şair adlandırılmaq üçün yazdıranlar?

Ç.H.- Var elə adamlar, şeir, nəsr əsərləri, müsahibələr yazdırırlar.

A.Ş: - Siz elə adama hörmət edərdinizmi?

Ç.H. - Xeyr! Etməzdim. Etmirəm də! Mən burada da belə adamlar tanıyıram. Deyə bilmərəm ki, onlardan üz çevirirəm. Sadəcə, cəmiyyət içində rastlaşanda salamlaşmağa məcburam. Hər bir insan öz mənəvi qanunları ilə yaşayır. Çingiz Abdullayev bir dəfə deyirdi ki, Çingiz müəllim, Moskvada oturub buradakıları tənqid etməyə nə var ki?! Bu mənim zəif yerimdir, çünki faktiki mən orada yaşamıram. Lakin mən bura gələndən hər gün oradayam. Mən bir kəlmə də “İvan İvaniç belə elədi” yaza bilmərəm. Bütün obrazlarım azərbaycanlıdırlar. Millət yetişməkdədir... 

A.Ş: - Siz tənqidi çıxışlar edən insan olmusunuz?

Ç.H. - Mən sizə söz deyəcəm, bunu yazıçı kimi deyirəm, professor kimi demirəm. Mənim birinci romanım nədən yarandı. Brejnev bir yazısı çıxıb onu müdafiə edirəm. Boş-boş şeylər müzakirə edirik. Fikirləşdim ki, indi mən durub deyəcəm ki, boş-boş şeylər müzakirə edirik. Hamı susur mən onların fikrini səsləndirirəm. Sizcə ona reaksiya necə olacaq?

Hamı mənə təəccüblə baxıb, qorxusundan etiraz edəcək. Ona görə də mən susuram demirəm.

“Məhəmməd, Mamed, Məmiş” əsərim. Bu adamın uç adıdır. Rəsmi, el arasında və ailədə. Mən məcburən onu rus dilinə çevirdim.

Xarici dillərə sadəcə o dövrdə tənqidi ruhlu yazıları çevirirdilər, izləyirdilər çünki. İndi deyirlər Fransada kitabı çıxıb. Pulu var, verir çıxartdırır.

Biri Qizil Meydanda boş vərəqlər atır, tuturlar. Vərəqləri toplayıb görürlər ki, heç nə yazılmayıb. Soruşurlar bunun yazısı hanı? Deyir nə yazacam hamı bilir də. Şimali Koreyada kitaba ad verə bilməzsən prezidentin imzası olmadan. Adsız olur kitab. Onun adı olmadan olmaz. Bizim cəmiyyətimizin inkişafı da o yolla gedir.

T. V. - Proseslərin içində olan insan kimi diaspormuzu necə qiymətləndirisiniz. Və son anlar gündəmi qarışdıran “Milyonerlər ittifaqı”na necə baxırsınız. Bizim diasporları bir koordinasiyada birləşdirmək mümkün olacaqmı?

Ç.H. - Qətiyyən mümkün deyil. Buna heç çalışmaq da lazım deyil. Diaspor oradakı Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi deyil, ikinci Azərbaycan olmalıdır. Orada olan nöqsanları yol tapsın desin. Amma ikinci Azərbaycan olması da imkansızdır, olsa-olsa oranın ruporu olacaq. Yarışmalıdır oradakı Azərbaycanla. İnkişaf uçun.

Ümumrusiya Azərbaycanlıları Konkresi, “Azeross” təşkilatı da hamı oturduğu yerdən nə isə umur, götürmək istəyir. Bunların birləşməsi lazim deyil. Ayrı olmaları daha yaxşıdır.

“Miyonerlər ittifaqı” deyirsiniz, bunlar elə diaspora pul qoyan adamlardırlar, onlar da fikirləşdi ki, pulumuzu veririk Ümumrusiya Azərbaycanlıları Konkresinə, bu da onları qane etmədi. Mən əleyninə deyiləm, amma mənasız şeydir.

A.Ş: – Çingiz müəllim, mən sizin yaxın dostunuz olan İsmayıl Şıxlının soyadını daşıyıram. O hər zaman haqsızlığıa qarşı çıxan bir insan olub. Bunu hər kəs bilir. Bu soyadın məsuliyyətini daşıyan bir insan kimi, tənqidi situasiyalarda nə etməliyəm?

Ç.H. – Afaq xanım, Doğru bildiyin yerdə susmaq - haqsızlığa şərik olmaq deməkdir. Mən həqiqəti rahatlığım üçün deyirəm. Mən bunu deyirəm və əzablarımdan qurtuluram. Ona görə siz də susmayın!

***

... Suallar bitib tükənmirdi, amma axşam düşmüş, artıq hava qaralmışdı, getmək zamanı idi.

“Ev sahibinə bənzəyər” deyirlər. Sahibləri neçə mehriban və istiqanlı idilərsə, ev də eləcə idi. Özündən uzağa buraxmaq istəmirdi adamı.

Saatların neçə ötdüyünün fərqində olmamışdıq. Doğma ata-bala səmimiyyətilə öpüşüb ayrıldıq. Ayrıldıq, lakin ürəyimiz ayrılmadı. Bu isti, pak, ədəbiyyat nəfəsli evlə və onun müdrik sahiblərilə vidalaşmaq çətin idi.

Yazıçıların kiçik cənnəti sayılan Peredelkinonu tərk edərkən nədənsə tezliklə buraya yenidən gələcəyimə inanırdım. Artur Şopenhauerin bir kəlməsini xatırladım: “Dəbdəbəli, parıltılı dünyada yaşamaqdansa, isti, kiçik və doğma bir aləmdə ömür sürməyi üstün tuturam!”

Afaq Şıxlı
Tünzalə Vəliqızı
Nilufər A.Şıxlı
Moskva

Telegram
Hadisələri anında izləyin!
Keçid et
Ukraynadan hər kəsi şok edən xəbər: Azərbaycanlı jurnalist vəfat etdi