Natiq Məmmədli: “Çox vaxt abrına qısılıb fikirləşirsən, görəsən bu qədər mundirsiz media kapitanı hardan çıxıb?”
Modern.az saytının başladığı yeni “Media bu gün” layihəsinin ilk qonağı əvvəlcə bunları deyir:
- Bu layihənin Azərbaycan mətbuat tarixinin öyrənilməsi və mətbu irsinin təbliği baxımından çox böyük əhəmiyyətə malik olacağını düşünürəm. Ən azından biz bilməliyik ki, sələflərimiz nə yazıb, onları nə düşündürüb və bu gün xələflər sələflərinin yolu ilə gedə bilirmi? Üstündən bir əsrdən çox keçəndən sonra indi biz nə yazırıq, onların arzu etdiyi qəzeti buraxa bilirikmi? Bu baxımdan layihəni çox uğurlu və əhəmiyyətli hesab edirəm.
Müsahibimiz “Kaspi” qəzetinin baş redaktoru, Əməkdar jurnalist, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Natiq Məmmədlidir.
- Mətbuatımız Zərdabi ilə başlayır. Onu bu günlə əlaqələndirək. Bu gün Azərbaycan qəzetlərinin səhifələrində Zərdabi siması görünürmü?
- Həsən bəy Zərdabinin siması onun ideyalarını yaşatmaqda özünü göstərməlidi. Öncə biz vacib bir suala cavab verməliyik: “Biz doğurdanmı, Həsən bəyin arzuladığı qəzeti buraxırıq?” Bir anlıq təsəvvür edək: Zərdabi bizim qəzeti alıb oxusaydı, hansı hislər keçirərdi? Təbii ki, bizim qəzet deyəndə, tək “Kaspi”ni nəzərdə tutmuram. Bu gün ümumi Azərbaycan qəzetlərinin hamısını nəzərdə tuturam. Tam səmimi etiraf edirəm ki, bugünkü Azərbaycan mətbuatı Zərdabinin arzuladığı mətbuat deyil.
- Zərdabinin bir sözü var: Deyir, daşı damcının altına qoysan damcı mürur ilə o daşı dəlib keçəcək. Burada “daş” deyəndə cəmiyyətin daşlaşmış təfəkkürü nəzərdə tutulurdu. Amma, deyəsən, damcı öz işini yaxşı görə bilməyib. Yoxsa, daş həddindən artıq möhkəmdi?
- Elə bu sualla da yenə Zərdabinin arzuları məsələsinə gəlib çıxırıq. Belə götürəndə kimlərsə mənə opponentlik edə bilər ki, biz indi doğma ana dilimizdə yazırıq. Zərdabinin də ən böyük arzularından biri bu idi. Biz istədiyimizi yazırıq, başımızın üstündə senzura yoxdu. Bu da Zərdabinin arzularından idi. Azərbaycan dövləti müstəqildir və başımızın üstündə bayrağımız var. Bu, Zərdabinin ən böyük arzusu idi. Mən Zərdabi deyəndə XIX əsrin ikinci yarısından ta Xalq Cümhuriyyətinə qədər mübarizə aparan bütün tarixi şəxsiyyətlərimizi nəzərdə tuturam. Hesab edirəm ki, Zərdabi adını onların ümumiləşmiş simvolu kimi işlədə bilərik. Düzdür, böyük arzuların hamısı həyata keçib. Sevinirik ki, müstəqil ölkənin vətəndaşlarıyıq və müstəqil ölkədə fəaliyyət göstərən jurnalistlərik. Amma elə prinsipial məqamlar var, onlar hələ də bizə imkan vermir ki, özümüzü o sələflərin yaxşı xələfi hesab edək. Rəsmi senzura ləğv olunsa da, içimizdəki senzura isə hələ qalıb. Bayrağımız ucalır, amma o bayrağın verdiyi mesajları dərk etmirik, onun mahiyyətinə, fəlsəfəsinə biganəyik. Bayrağın göstərdiyi yolla irəliləməkdə çətinlik çəkirik. Azərbaycan ziyalısının arzuladığı türk qanlı, islam immanlı və firəng kafalı fədai hələ ki meydanda yoxdu. Bu üç prinsipdən biri yerində olmayanda deməli, biz sələflərin arzularını tam yerinə yetirə bilməmişik.
Prinsipial məsələlər öz həllini tapıb. Amma bu o demək deyil ki, biz onların arzuladığı səviyyəyə gəlib çatmışıq. Biz hələ o səviyyəyə çatmamışıq. Ən böyük dəyişiklik insanın təfəkküründəki, onun mahiyyətindəki dəyişikikdi. Yəni, feodal qafalı Xudayar bəyin əyninə ən son dəblə tikilmiş kostyum geyindirsək, boğazına qalstuk taxsaq, o, ağzını açan kimi kim olduğunu hamıya göstərəcək. Burda dəyişilən formadı, məzmun, mahiyyət isə dəyişilmir. İnsanı dəyişən, onu müasirləşdirən inqilabi hadisələr də məhz mədəniyyət müstəvisində baş verənlərdi. Bu hadisələr baş verməyib. Biz hələ bu keçidi keçməmişik. Bu səbəbdən mən skeptik əhvalda olduğumu gizlətmirəm.
- Bayrağımız var. Dünyada ən hündür dirəklərdən birində dalğalanır. Amma bayrağın dərki nədənsə bir o qədər də gözə dəymir. Bugünkü qəzetçilik bayraq dərkini həmin o bayrağın səviyyəsinə qaldıra biləcəkmi?
- Azərbaycan insanı yüz ildən çoxdu ki, bayrağına doğru yol gedir. Əlində bayraq yox, bayrağa doğru. O bayrağın prinsipləri bizim yolumuzdu, arzumuzdu, amalımızdı. Yüz il yol gəlmək, o demək deyil ki, yüz ildi mübarizə aparırıq. Nə qədər çeynənmiş söz olsa da deməliyəm, o insanlar azadlıqda yaşamağa layiqdirlər ki, onun uğrunda hər gün mübarizə aparırlar. Başqa aspektdən yanaşsaq, o məsələki dəyərə çevrilir, bizim şüuraltımızda möhkəmlənir, mahiyyətimizi dəyişir, bax, həmin o dəyərlər uğrunda mübarizə aparılmalıdır. Gəlin sualı başqa cür qoyaq: biz, ümumiyyətlə, bu gün dəyişilmək istəyirikmi? Bizi kənar təsirlə dəyişmək mümkünmü? Dəyişilmələrin ən təhlükəlisi kənardan ixrac olunmadı. Kənardan ixrac olunan sosialist rejimi boş bir şey idi. Yarımfeodal ölkədə sosializm qurmaq avantüra idi. Bizdə nə sosializm quruldu, nə də kommunizm, əvəzində feodalizmin yarımçıq stereotipləri beynimizdə ilişib qaldı. Eyni zamanda kənardan ixrac olunan demokratiya da yarımçıqdı. İnsanlar özlərinin dərk etdikləri həqiqət uğrunda çalışmalıdılar ki, onun da qədir-qiymətini bilsinlər. Ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında çalışan işıqlı ziyalılar bu məsələni dərk edirdilər. Milli ideya uğrunda mübarizə aparırdılar. Amma o vaxtkı Azərbaycan cəmiyyəti onların qəzetlərini oxumurdu. Mən inanıram ki, Rəsulzadənin buraxdığı “Açıq söz”, Əli bəy Hüseynzadənin “Həyat”, Ağaoğlunun “İrşad” qəzetini oxuyan olsaydı aprelin 28-də Xalq Cümhuriyyəti heç vaxt boş-boşuna devrilməzdi. O qəzetləri oxuyan olsaydı heç vaxt XI Qırmızı ordu Atatürkə kömək adıyla Biləcəridə dayanıb topunu müstəqil dövlətin parlamentinə tuşlamazdı. Çingiz İldırım kimi bir parazit parlamentin binasına girib Cümhuriyyət hökumətinə ultimatum təqdim etməzdi. Çünki o dövrdə Azərbaycan adlı bir məmləkətin insanları qəzeti oxumurdular. Millətin elitası millətdən qabağa getmişdi. Millət o amalları dərk edə bilmirdi. Yenə də yarımçıqlıq sindromu… Bizə məcməyidə gətirilən müstəqilliyi dəyərləndirmədik. Çünki onun uğrunda mübarizə aparmamışdıq. Onun uğrunda mübarizə aparmamısansa, deməli onu istəmirsən. İstəmirsənsə bunun qədrini hardan biləcəksən?! Bax, məsələ bundan ibarətdi.
- O dövrün daha bir ziyalısı İsmayıl bəy Qaspiralı Krımdan Bakıdakı məsləkdaşlarına yazırdı: “Nə yazırsınıza yazın, amma onu mürəkkəbə yox, ürəyinizin qanına batıraraq yazın”. Sizin fikrinizcə, indi jurnalistlər qələmlərini nəyə batırıb yazırlar?
- Ürək qanına batırılaraq yazılan yazılar əbədi yazılardı və onlar əbədi problemlərə həsr olunur. Belə yazılar ona görə yazılır ki, müəllifin ürəyinin döyüntüsü geniş kütləyə yansıya bilsin. Bəzən elə yazılara rast gəlinir ki, deyirik, bu yazı məni tutdu. Bilmirik adamı orda tutan nədi. Adamı orda tutan həmin müəllifin ürəyinin enerjisidi. Ürəyin qanı ilə yazılmış yazı gərək düz ola, həqiqi ola. Yaltaqlıq, riyakarlıq üçün ürək qanı lazım deyil. Bu tək bir jurnalistin, bir qəzetin daşıyacağı yük deyil. Bu baxımdan mən heç kəsi qınamıram, nə həmkarlarımı, nə də cəmiyyəti.
- Bu gün bizim mətbuat Sözə qulluq edir, yoxsa sözçülüyə?
- Düz sözə qulluq etmək lazımdı. Düz söz həm də çox həssasdı. Mən onu müəyyən mənada ölkələrin valyutası ilə müqayisə edərdim, gərək arxasında güclü iqtisadiyyat dayansın, sanbalı olsun. Düz sözü də gərək ləyaqəti, xarakteri olan adamlar desin ki, kəsəri bilinsin. Dərisi beş qəpiyə dəyməyən adamların ağızlarını Allah yoluna qoyması isə sözçülükdü. Mənim danışdıqlarım sizə təkəbbürlü görünməsin. Kiməsə ağıl öyrədə, ya da irad tuta bilmərəm. Mənim özümə daha çox irad tutarlar, nəinki mən başqasına.
- Cəmiyyətimizdə mətbuat sözçülükdən söz səviyyəsinə necə qalxa bilər?
- Mən inandığım bir məsələ var ki, bu gün Azərbaycan jurnalistikasının problemi və eyni zamanda ötən əsrin əvvəllərindəki mətbuatın problemi qəzetin, eləcə də jurnalistin çiyini üzərində deyil. Problemi cəmiyyətdə axtarmaq lazımdı. Mənim dilimdə yağır olmuş bir ifadə var - mədəni səviyyə. Cəmiyyətin mədəni səviyyəsi nə boydadırsa onun mətbuatı da o boydadı. “Guardian”, yaxud “Finanacial Times” qəzetinin ən nüfuzlu jurnalistini bura gətirsən, bizdən artıq heç nə yazmayacaq. Ona görə ki, onun burda bizdən artığını yazmaq imkanı yoxdu.
- Həm də qəbul edə biləcək auditoriya yoxdu...
- Bəli... Qəzet cəmiyyətdən qabağa çıxanda ötən əsrin əvvəllərindəki vəziyyət yaranır. Əsrin əvvəllərindəki parlaq şəxsiyyətlərin yaratdıqları və milli məfkurənin tribunasına çevirdikləri qəzetlər ümumi geniş kütlə tərəfindən oxunmurdu. Əhali savadsız idi və yazılanlar onlara çatmırdı. Axı hamımız yaxşı bilirik ki, qəzet ictimai münasibətlərin göstəricisidi. Bu göstəricilər o qədər aşağı düşüb ki… Problemi cəmiyyətdə, onun düşüncə tərzi və mədəni səviyyəsində axtarmaq lazımdı. Cəmiyyət deqradasiyaya uğrayıbsa, ideal səviyyədə, beynəlxalq standartlara uyğun buraxdığımız qəzeti hətta pulsuz paylasaq belə o küçələrə töküləcək.
- İndiki mətbuata baxanda yalnız iki rəng görünür: ağ və qara. Onda belə çıxır ki, bizim cəmiyyət də elə iki rəngdən ibarətdir?
- Aristotel hər şeyin orta həddini gözəl hesab edirdi. Qızıl orta məsələsi… Cəmiyyətin balansını tənzimləyən də orta hədddir. Ziyalı ona görə ziyalıdı ki, o, orta həddi tutub orda dayana bilir. Ziyalı mövqeyi faktiki orta mövqedi. Amma bizim cəmiyyətdə belə adamlara mövqesiz deyirlər. Bu da qanmazlıqdan irəli gəlir. Bunun başqa adını bilmirəm. Orta təbəqənin formalaşıb-formalaşmadığını mətbuatın prizmasından baxanda daha yaxşı müəyyənləşdirmək olar. Yenə təkrar edirəm, problem qəzetdə deyil.
- Danışığınızdan elə hiss etdim ki, bu gün ziyalıların cəmiyyəti yönləndirdiyi tribuna boşdu, həmçinin də əvvəldə dediyimiz həyata baxış pəncərəsi, yəni, mətbuat örtülməkdədi. Bu gün tribunanı doldurmaq və pəncərəni açmaqdan ötrü ziyalılar nə etməlidi?
- Belə deyək, cəmiyyətin passionar enerjisini daşıyan, loru dildə desəm, divara kəllə atmağa hazır olan adamlar həmişə olub. Bütün ağırlıq da həmin adamların çiyninə düşür. Biz bəzən tarixin müəyyən bir epoxasına baxıb hansısa şəxsiyyətlərlə fəxr edirik. Tutalım, hesab edirik ki, Rusiya imperiyası Qafqaza hücum edəndə Cavad xan öz oğulları ilə Gəncəni qorudu, Sisyanova müqavimət göstərərək şəhid oldu. Cavad xan bizim tutarqa yerimizdi. Yəni, hesab edirik ki, o dövrdə heç olmazsa damazlıq üçün bir şəxsiyyətimiz olub. Amma Cavad xanla müqayisədə Azərbaycanın o qədər yaltaq, ikiüzlü, riyakar xanları olub ki, könüllü şəkildə müqavilə imzalayıblar. Sizin sualınızın kontekstindən kənara çıxmaq istəmirəm. Azərbaycanda uydurma qəhrəman obrazı yaratmaq istəyənlər həmişə var. Məsələn, belə təsəvvür yaradılır ki, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Azərbaycanı guya vahid dövlət adı altında birləşdirmək istəyib. Bu heç bir əsası olmayan fantaziyadı. Qızını İrana verib, Kürəkçayda ruslarla müqavilə imzalamışdı. Cavad xan mühasirədə olanda köməyə getməyi ağlından keçirmədi. Yəni, bu İbrahimxəlil xan qəhrəmanlığın yox, ikiüzlülüyün, riyakarlığın simvoludu. Biz indi onu təmizə çıxarmaq istəyirik. Boş və absurd bir şeydi. Tarixin paxırını yumaq, onu öz bildiyimiz, öz ürəyimizdən keçən kimi yozmaq istəyirik. Guya bu vaxta kimi qulağımızdan əriştə asan sovet təbliğatı tariximizi az zibilləyib. Sualdan çox uzaqlaşmaq istəmirəm. Sözümün canı ondan ibarətdir ki, tarixin müəyyən çətinliyinə baxmayaraq bizim istənilən dövrdə damazlıq adamlarımız olub. Düşünmürəm ki, indiki Azərbaycan ziyalısının yükü XX əsrin əvvəllərində olan işıqlı şəxsiyyətlərdən fərqlənir və ya azdı. İndiki fikir adamlarının üzərində düşən ən ağır missiya mədəni dəyişikliyin hərəkətverici qüvvəsi olmaqdır. Öz şəxsiyyətinlə nümunə olmağı bacarmaq lazımdı. Qoy heç kəs arxayın olmasın ki, Azərbaycanda bütün kişilər qırılıb qurtarıb.
- Öz şəxsiyyətinlə nümunə göstərən adamlardan söz düşmüşkən, istərdim Rəsulzadədən danışaq. Prezindent onun 130 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı sərəncam verdi. O, bayrağımızın rənglərini də bayraq yaranmazdan əvvəl şüar kimi qəzetinin üzərində yazırdı. Bu gün Rəsulzadənin arzuları həyat keçirmi?
- Çox sevindirici haldır ki, Rəsulzadənin yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd ediləcək. Rəsulzadənin tarixini öyrənmək elə Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixinin əsas məqamlarını öyrənmək deməkdir. Biz o tarixə biganə yanaşa bilmərik. Düşünmürəm ki, bir vaxtlar Rəsulzadənin şəklini milli valyutamızın üzərində əks elətdirməklə onun dərkinə və xalq tərəfindən sevilməsinə nail olduq. Rəsulzadə də Zərdabi kimi elə şəxsiyyətlərdəndir ki, onun timsalında o dövrün bütün maarifçi ziyalılarını ümumiləşdirmək olar. “Açıq söz” də mətbuat irsimizdə məhz türkçülük ideologiyasını, gələcək müstəqil Azərbaycanın təməl prinsiplərini təbliğ etdiyi üçün əhəmiyyətə malikdir. Amma ortada bir nüans var. Təəssüf ki, Məhəmməd Əmini tarix qarşısında tam bəxti gətirən şəxsiyyət kimi dəyərləndirmək çətindir. Bəxtinin az gətirməyi onun əzablı taleyi, vətən niskili ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən layiqli yerini tapmamasındadı. Sən bir bəxtə bax ki, bu gün də onun irsini “qırmızı professorlar” öyrənir. Şaumyanın irsini araşdırıb maklaturaya çevirən adamlar indi də Rəsulzadəyə girişiblər. Bu Rəsulzadənin mahiyyətini cəmiyyətə çatdırılmasında problem yaradır. İstərdim ki, Rəsulzadənin irsi tədqiq olunsun, özü də yeni metodologiya ilə tədqiq olunsun. Onun düşüncələrinin fəlsəfi kökü araşdırılsın. Bu baxımdan mən cənab prezidentin fərmanını çox yüksək qiymətləndirirəm. Bu sərəncam Rəsulzadəni siyasi demaqogiya ilə məşğul olan möhtəkirlərin əlindən aldı. Rəsulzadənin tarixini fürsətkeş qocalar yox, müstəqillik dövrünün yetirməsi olan gənclər öyrənməlidir.
- Mətbuatımızda sələf-xələf münasibətlərindən söz açanda tarixi “Kaspi” və bugünkü “Kaspi”dən danışmaq yerinə düşər.
- “Kaspi” qəzetinin varisi olmaq böyük bir irsə sahiblənmək deməkdi. Bizim qəzet təsisçimiz Sona xanım Vəliyevanın təşəbbüsü ilə 1999-cu ildən fəaliyyətini bərpa edib. Tarixi və indiki “Kaspi”ni bilirsiniz, nəyə bənzədirəm? Sanki əzəmətli, qollu-budaqlı bir ağacı namərdcəsinə kəsiblər, onun gözdağı kimi qalan nəhəng kötüyünün böyründə, cadar-cadar olmuş torpağın altından bir fidan boy göstərir, böyüyür, yavaş-yavaş möhkəmlənir. O sələfi olan ağacın fəth etdiyi yerlərə baş vurmaq istəyir. Həmin ağac kimi o da ətrafına kölgə salmaq, şaxələnmək, qol-budaq atmaq istəyir. Bizim “Kaspi”ni mən həmin o torpağın altından boy göstərən fidana bəzədirəm. Tam şəkildə demək olmaz ki, bu gün bizim buraxdığımız qəzet Zərdabinin, Topçubaşovun, Hüseyinzadənin, Ağaoğlunun, Hacıbəylinin, Nərimanovun buraxdığı qəzetdir. Kiçik fidanı nəhəng, qollu-budaqlı ağacla müqayisə etmək insafsızlıqdı. O vaxt qəzeti on min tirajla çıxarırdılar. Özü də Rusiyanın mərkəzi quberniyalarından tutmuş, Krıma, Orta Asiya, Yaxın Şərqə qədər gedib çıxırdı. İndiki “Kaspi”nin tirajı sələfinin yarısı qədərdi. Mən bunu deyəndə utanıram. Yüz ildən çox vaxt keçib, tiraj iki dəfə azalıb. Amma ənənələr yaşayır - həm tarixi, həm də indiki “Kaspi” ədəbiyyat, mədəniyyət məsələlərinə üstünlük verib. Qəzetin sahibi Tağıyev idi, faktiki olaraq onu Həsən bəy Zərdabi buraxırdı. Zərdabi 1897-ci ildən 1907-ci ilə qədər faktiki olaraq qəzetin baş redaktoru idi. Vəfat edənə yaxın, Topçubaşov həbsdə olduğundan qəzetin 300-ə yaxın nüsxəsi onun imzası ilə işıq üzü görüb. Bu baxımdan “Kaspi” qəzeti Zərdabi irsindən kənarda deyil. Qəzet 1919-cu ilə qədər fəaliyyət göstərib. İndiki Sabirin heykəlinin yerləşdiyi yerdə mətbəəsi olub. 1918-ci il mart soyqırımı zamanı ermənilər birinci o mətbəəni vurub dağıdıblar ki, əhali informasiyalardan kənarda olsun. «Kaspi» ziddiyyətli tarixi olan, çətin zamanlar görmüş qəzetdi. Tağıyev onu alana qədər deməzdim ki, milli maraqlardan çıxış edirdi. Bu gün onun arxivlərdə 10 mindən çox nüsxəsi var, hamısı da qorunub saxlanılır. Bir sözlə, o dövrü öyrənən tədqiqatçılar üçün çörək yeridi.
- Sonda, belə bir suala cavab verə bilərsinizmi: indiki qəzetlərimizlə o dövrün qəzetləri arasında paralellik aparmaq mümkündürmü?
- Məncə bu, ən böyük parodiya olardı? Hanı indi Rəsulzadəyə, Ağaoğluna, Hüseynzadəyə, Şaxtaxtlıya tay olan baş redaktor? Hanı indi Tağıyevə tay olan mesenat? Bu gün Azərbaycanda elə qəzetlər var ki, mən onları hər gün alıb baxıram. Bilirsiniz, nə üçün? “Bu cür qəzet buraxmaq olmaz”ı əyani şəkildə görmək üçün. Bütün dövrlərdə Azərbaycanda jurnalistika xarakter jurnalistikası olub. Nə o vaxt, nə də indi bizi ayrı-ayrı üslublar, yazı tərzləri yox xarakterlər maraqlandırıb. Çünki, azadlığın səviyyəsi həmişə qəfəsin ölçüsündən asılı olub. Amma qəfəsin içində necə hərəkət etmək artıq sənin bacarığından asılıdı. Jurnalistikada, daha geniş götürsək ictimai fikirdə təsadüfü, əliyalın adamların ələnmə mexanizmi olmasa da, necə deyərlər, hamı hamını yaxşı tanıyır. Çox vaxt abrına qısılır və fikirləşirsən, görəsən, bu qədər mundirsiz media kapitanı hardan çıxıb? Yaxşısı budur, indikiləri o vaxtkılarla müqayisə etməyək.
"Kaspi" qəzetinin yaradıcı heyəti, mərkəzdə Əlimərdan bəy Topçubaşov
"Kaspi" qəzetinin mətbəəsi. Topşubaşov mətbəəyə baxmağa gəlib.
Elmin Nuri
