“Mən üç gün dəli olmaq ərəfəsində idim”
Modern.az saytının müsahibi bir müddət əvvəl İranda müvəqqəti saxlanılan ədəbiyyatşünas-alim Xalidə Xaliddir.
– Şəhriyarla 2000-ci ildən maraqlanmağa başlamışam. Şəhriyar hər birimizin içində məskən salan bir simadır, bir qüvvədir. Elmi iş olaraq da necə müdafiə edəcəyim barəsində fikirləşirdim. O zaman “Azərbaycan müəllimi” qəzetində Pəri xanım var idi. O, mənə kömək etdi. Dedi ki, sən “Respublika” qəzetinin baş redaktoru Teymur Əhmədova müraciət et. Mən də Teymur Əhmədovla əlaqə saxladım, dedim ki, bu məsələ ilə bağlı sizdən məsləhət almaq istəyirəm. Dedi, gəl, qızım, problem yoxdur.
Teymur Əhmədov mənə mövzu verdi: “Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasında ədəbi-bədii təsir dairəsi”. Bu mövzudan sonra mən də bir çox problemlərlə üz-üzə gəldim. Həm özəl, həm də iş həyatımda çox şeylərlə rastlaşdım. 2007-ci ildə Teymur Əhmədovun elmi rəhbərliyindən imtina etdim. Bir böyük kimi ona bu gün də hörmətim çoxdur. Amma ola bilsin ki, gənc olub emosiyalara qapıldıq. Peşman deyiləm. O vaxt direktor olan, çox sevdiyim, hər vaxt ondan məsləhət almağıdan zövq aldığım mərhum akademik Bəkir Nəbiyevə müraciət etdim. Həm elmi rəhbərimin, həm də mövzumun dəyişdirilməsi ilə əlaqədar. Allah onu qəni-qəni rəhmət eləsin. Etiraz etmədi, dedi, kimi istəyirsən elmi rəhbər olsun? Dedim ki, Vaqif Arzumanlı ilə çalışmışam, o, mənəvi atam sayılır, istərdim ki, o, olsun. Vaqif müəllim buna etiraz etmədi. Amma mövzunun adını və istiqamətini dəyişdi. “Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poeması və türk xalqları poeziyası” oldu.
Materialların çoxu İran hadisələrində əlimdən çıxdı. Dəyərli audio-video yazılar və çoxlu fotoşəkillər silindi. Amma çəkilişlər, müsahibələr yaddaşımdadır. Əlimdə indi də bu işi görmək üçün çox gözəl mənbələrim var.
– İran hadisələrindən sonra elmi işinizi təhvil verəcəyinizi demişdiniz...
– Bəli. Amma elə problemlərim var ki, onları açıb demək olmur. İndi əlimdə minə yaxın mənbə var. Əgər müdafiə etsəydim, indi yəqin çoxdan elmlər doktoru idim.
- İrana bir daha getməyəcəyinizi demişdiniz. Bəs mənbələri necə əldə edəcəksiniz?
– Bütün mənbələr mənim əlimdədir. Hətta sizə deyim ki, oradakı müsahibələrin şəkillərimin hamısı silindi. Bunu ilk dəfə sizə deyirəm. Həbsxananın işçiləri bütün kitablarımı, materiallarımı aldılar. Lazımı vəsaitləri sildilər. Amma yaddaşımı silə bilmədilər.
– Şəhriyarla bağlı orada kimlərlə görüşdünüz.? Oğlu Hadi onların arasında varmı?
– Hadiylə görüşə bilmədim. İlk dəfə Meşkinə getdim. Orda İqrar Müəzzinzadə ilə görüşdüm, mənim üçün çoxlu materiallar əldə etmişdi. Mənə Şəhriyarla bağlı yazılan 17 kitab verdi. Sonra Nirə getdik. Orada məşhur “Ayrılıq” mahnısının sözlərinin müəllifi Fərhad bəylə görüşdük. Çox gözəl söhbətimiz oldu. Amma çox təəssüf ki, onlarla olan şəkillərin səs yazılarının heç biri qalmadı. Zindan xatirələrimlə bağlı yazdığım kitabda onların hamısını qeyd etmişəm.
– Deməli, zindan xatirələri ilə bağlı kitab yazırsınız...
– Bəli, amma orada tək zindan xatirələri deyil, nəsr, publisistika və s. olacaq. Çünki bu mənim həyatımın ən acı və ən şərəfli dönəmi idi. Orada mən özümü “İrandayam” deyə hiss eləmədim, orada özümü erməni əsirliyində olan hərbçi kimi toparladım. Əgər belə olmasaydı, bəlkə də ordan geri qayıda bilməzdim.
– Yəni heç bir səbəb demirdilər?
– Özləri də bilirdilər ki, heç bir günahım yoxdur. Özlərinə də deyirdim ki, dünyada yeganə dövlətsiniz ki, hər şeydən qorxursunuz. Hər gələn qonağa şübhə ilə baxırsız. Amma mənim dövlətimin qapısı hamıya açıqdır. Biz kimsəyə şübhəylə yanaşmırıq.
- “Xalidə Xalid” imzası hamıya tanış idi, amma indi daha da məşhur oldu, hamı tanıdı.
– Amma Xalidə Xalid ortaya hələ bir kitab qoya bilmir. Bir nəfər bunun səbəbini soruşmur ki, sən illərdi ömrünü bu yolda qoymusan, axı niyə indiyə kimi kitabların çap olunmayıb?
Çünki Xalidə Xalid durub özünə sponsor axtaranlardan deyil. Bu gün bəlkə də 10 kitablıq materialım öz çapını gözləyir. Türk qadın yazarları ilə bağlı maraqlı araşdırmalarım var. Bu mənim çox diqqətimdə olan sahədir. Müdafiə qurtarandan sonra onları ortaya qoyacağam.
Mən tək başına iki övlad böyütmüşəm. Kimsənin qarşısında təmənnam olmayıb və kimsədən də nəsə ummamışam. Hər şeyi tək başına görmüşəm. Kənardan baxanda Xalidə Xalid heç bir ehtiyacı olmayan adam kimi görünür. Amma ürək süfrə deyil ki, hər şeyi açıb tökəsən. Heç kimi yükləməyi xoşlamıram. Problem də mənimdi, ondan çıxış yolları da mənimdi.
- Güney Azərbaycan ədəbiyyatının bətnindən bütöv Azərbaycan doğula bilərmi?
– Gözəl ifadə işlətdiniz! Amma sizə bir şey deyim. Güney ədəbiyyatının bətnindən doğacaq Azərbaycanı arzulayırıq. Bəs, onun reallaşması üçün biz nə edirik? Bax, əsas məsələ budur. Bu gün verdiyiniz sualın gerçəkləşməsi imkansızdır. Niyə görə? Çünki nə orada, nə də burada təfəkkür o problemin həlli üçün formalaşmayıb. Orada hər kəs qorxur. Burada isə hər kəs laqeyddir. Bax, gözünüzün qabağında oldu, mənim İrandan dönüşüm. Mən dönəndən sonra müsahibələrimdə də İranı tərifləyəcək bir söz demədim. Sadəcə Mir Şahin bir sual verdi. Dedi ki, orada nə yemək verirdilər? Dedim ki, normal, kabab-plov. Bu da onlarda hər gün yeyilən yeməkdir. Orada deməmişəm ki, məni beşulduzlu oteldə saxlayıblar, yaxud mənə yüksək qulluq ediblər. Sadəcə başqa ölkənin vətəndaşı idim deyə bunu etməyə borclu idilər.
– Doğurdan hər gün o yeməyi verirdilər, yoxsa ara-sıra?
– Yox hər gün! Qaldığım zindanda yeməyim məmurların yeməyi ilə eyni idi. Haqqımda çox söz deyildi və yazıldı. Mən gərək gələndən sonra İran haqqında pis danışmalıydım... Dövlət məni günahsız yerə içəri salıb. Məni təhqir etməyiblər, mənə cismani işgəncə verməyiblər.
- Heydərbaba dağından qayıdandan sonra həbs olundunuz...
– Bəli, Təbrizə qayıtdım, orada Oqtay Rəşidinin evində həbs olundum. Bunun səbəbini hələ də araşdırıb bir nəticəyə gələ bilmirəm.
Həbsxanada namaz qılırdım. Hər dəfə mənə “hacıxanım”, “hacıxanım” deyəndə bir ana olaraq özümü sakitləşdirirdim. Orada hətta bir nəzarətçi var idi ki, səhər 9-da qayıdanda görürdüm ki, sərin suyumu da canamazım da hazır qoyub. Yaşlı kişi idi, onun növəbsində həmişə bunlar olurdu. Deməmiş eləyirdi. O biri gənclər də çox yaxşı idilər. Siz görmüşdünüzmü məhbus üçün maşının qapısını açsınlar?!
Bir gün namazı təzə qurtarmışdım, məni Təbriz ali məhkəməsinə gətirdilər. Oradakı sorğu sualı görəndə bildim ki, aha deyəsən bitir. İrandakı səfirliyimizə gəlib çatanda ayaqlarım əsirdi. Cavanşir Axundov (səfir – red.) və səfirliyin əməkdaşları bizi qarşıladılar. Müəyyən sənədləşmə ilə bağlı 2-3 gün yubanası olduq. Azərbaycana qayıdanda “Koroğlu” stansiyasına qədər mən uşaqlarıma telefon açmadım. Qorxdum ki, uşaqlar narahat olarlar. Aereportdan dövlət qurumları birbaşa evə gətirdilər. Amma mən heç kəsə müsahibə vermədim. İlk dəfə sizə deyirəm. Mən üç gün dəli olmaq ərəfəsində idim.
Elmin Nuri
