Azərbaycanın ən nadir təbiət, tarix və strateji əhəmiyyət daşıyan bölgələrindən biri olan Kəlbəcər 25 noyabr tarixində xüsusi rəqslə anılır. İşğaldan azad olunduqdan sonra bərpa və yenidənqurma proseslərinin müasir inkişaf konsepsiyası üzrə həyata keçirildiyi Kəlbəcər bu gün həm tarixi irsin qorunması, həm də yeni şəhər quruculuğunun nümunəvi modelinə çevrilir.
“Kəlbəcər” toponimi qədim türk dilində “çay üstündə qala” mənasını daşıyır. Bu bölgə özünün minilliklərlə yaşı olan arxeoloji tapıntıları ilə Azərbaycan tarixinin ən qədim mərhələlərindən xəbər verir. Ərazidə: 30 min ildən artıq qədimliyə malik yaşayış məskənləri, 6 min illik qaya təsvirləri, qədim türk əlifbası nümunələri, müxtəlif dövrlərə aid dini-mədəni daş abidələr aşkar edilmişdir. Bu faktlar Kəlbəcərin Şimali Azərbaycanda erkən türklüyün, atəşpərəstliyin, xristianlığın və İslamın yayılma tarixində mühüm rolunu təsdiqləyir. Azərbaycanın ən yüksək dağ rayonlarından biri olan Kəlbəcər Camışdağ (3724 m) və Dəlidağ (3616 m) kimi zirvələri ilə seçilir. Ərazinin böyük hissəsinin meşəlik olması, su ehtiyatları və sərt relyefi həm təbii sərvət, həm də strateji üstünlük yaradır. Kəlbəcər Ermənistan, Göygöl, Tərtər, Ağdam, Xocalı və Laçın rayonları ilə həmsərhəd olduğu üçün regionun təhlükəsizliyində həlledici mövqeyə malikdir. Kəlbəcərə rayon statusu 1930-cu ildə verilmiş, işğala qədər əhalisi 53 478 nəfər, inzibati ərazisi 3054 kv. km təşkil etmişdir. Rayonda 1 şəhər, 1 qəsəbə və 145 kənd olmaqla 55 inzibati ərazi dairəsi fəaliyyət göstərirdi. 2 aprel 1993-cü ildə Kəlbəcər Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Nəticədə: 511 dinc sakin qətlə yetirildi, 321 nəfər əsir və itkin düşdü, əhali ölkənin 56 rayonunun 770 yaşayış məntəqəsinə səpələnərək məcburi köçkünə çevrildi. Onlarla tarixi abidə, yüzlərlə sosial obyekt, minlərlə yaşayış evi və mülki infrastruktur tamamilə dağıdıldı, talan edildi. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822 saylı Qətnaməsi Kəlbəcərin dərhal boşaldılmasını tələb etsə də, Ermənistan onu icra etmədi və beynəlxalq təşkilatlar bu tələbin yerinə yetirilməsinə təzyiq göstərmədi. 1999-cu ildən etibarən bölgədə qeyri-qanuni erməni məskunlaşdırılması həyata keçirildi ki, bu da beynəlxalq humanitar hüququn kobud pozuntusudur. 2020-ci ilin Vətən müharibəsi zamanı Kəlbəcərin şimal hissəsində strateji yüksəkliklərin Azərbaycan Ordusu tərəfindən azad edilməsi Ermənistan ordusunun hərəkət imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırdı. Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, bu istiqamətlərdə əldə olunan üstünlüklər düşmənin hərbi logistikası üçün həyati əhəmiyyət daşıyan Basarkeçər–Kəlbəcər yolunu tam iflic vəziyyətdə qoydu. 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatla 25 noyabr 2020-ci ildə Kəlbəcər rayonunun işğalsız təhvil verilməsi Azərbaycanın qətiyyətli siyasətinin, hərbi gücünün və strateji planlamasının parlaq təzahürüdür. İşğalçıların rayonu tərk edərkən törətdikləri yanğınlar, mülki infrastrukturu qəsdən məhv etmələri bir daha Ermənistanın vandalizm siyasətini göstərdi. 2020-ci il noyabrın 26-da təsis olunan medalla Kəlbəcərin azadlığı uğrunda döyüşmüş 9455 hərbi qulluqçu təltif edilmişdir. Bu, Azərbaycanın qəhrəman övladlarının vətənə xidmətinə verilən yüksək dəyərin göstəricisidir. Şəhər günü və konseptual inkişaf mərhələsi 31 iyul 2023-cü il tarixli Prezident Sərəncamı ilə 25 noyabr Kəlbəcər şəhəri günü elan edilmişdir. Kəlbəcərin yenidən qurulması “Böyük Qayıdış” proqramının ən mühüm istiqamətlərindən biridir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin təsdiqlədiyi “Kəlbəcər şəhərinin 2040-cı ilədək Baş planı” şəhərin müasir urbanistik modelini formalaşdırır. Baş plana əsasən: əhalinin sayı 17 min nəfərə çatdırılacaq, 4250 mənzillik yaşayış fondu yaradılacaq, şəhərin 22%-i yaşıllıq zonası olacaq, 4 məktəb, 4 bağça, 2 xəstəxana, reabilitasiya mərkəzi, turizm infrastrukturu və geniş ictimai-iaşə obyektləri inşa ediləcək.
Bu, Kəlbəcərin Azərbaycanın ən ekoloji və müasir şəhərlərindən birinə çevriləcəyini göstərir.
Kəlbəcər şəhərində 524 ailəlik yaşayış məhəlləsi inşa olunur. Birinci mərhələdə 201 ailə köçürülüb, proses davam edir. Yanşaq, Zallar və Zar kəndlərinin hər biri üçün müasir standartlarda yeni inkişaf planları təsdiqlənib: Yanşaq – 421 ailə, Zallar – 487 ailə, Zar – 855 ailəlik yaşayış məntəqəsi. Bu layihələrdə məktəblər, bağçalar, sosial obyektlər, yollar və mühəndis-kommunikasiya şəbəkələri nəzərdə tutulmuşdur. Bölgənin ən iri layihələrindən biri Toğanalı–Kəlbəcər–İstisu avtomobil yoludur. Ümumi uzunluğu 82 km olan yol üzərində: 5 tunel inşa edilir (ümumi uzunluğu 25,9 km), Murovdağ tuneli (11,7 km) – Avropanın ən uzun avtomobil tunellərindən biri. Bu yol Kəlbəcərin ölkənin əsas nəqliyyat xəritəsinə inteqrasiyasını təmin edəcək. Kəlbəcər su ehtiyatları ilə ölkənin ən böyük hidroenerji potensialına malik rayonlardan biridir. Burada yenidən qurulan və tikilən stansiyalar: “Çıraq-1” – 8,33 MVt, “Soyuqbulaq” – 5,3 MVt, “Çıraq-2” – 3,6 MVt, “Aşağı Vəng” – 8,6 MVt, “Nadirxanlı” – 8,8 MVt, “Çaykənd” – 5 MVt. Bu stansiyalar rayonun və bütövlükdə regionun enerji təminatında mühüm rol oynayacaq. 80 min m²-lik sahədə inşa edilən İstisu Müalicə-İstirahət Kompleksinsə : 145 nömrəli hotel, kotteclər, SPA və müalicə mərkəzləri tikilir. Burada mineral sularla müalicə, palçıq terapiyası və klimatoterapiya xidmətləri göstəriləcək. 2024-cü ildə fəaliyyətə başlayan zavodun illik istehsal gücü 100 milyon şüşədən çoxdur. Müəssisədə əsasən Kəlbəcər və Laçın sakinləri çalışır. 2021–2025-ci illərdə Prezident İlham Əliyevin Kəlbəcərə etdiyi çoxsaylı səfərlər bölgənin bərpası və inkişafına ən yüksək siyasi dəstəyin göstəricisidir. Səfərlər çərçivəsində: yeni yolların təməli qoyulub, enerji obyektləri açılıb, şəhər və kəndlərin təməli qoyulub, yaşayış komplekslərinin tikintisi nəzarətə götürülüb, minlərlə ailənin doğma yurdlarına qayıdış prosesi təmin olunub. Kəlbəcər bu gün işğalın acı izlərini silərək, yeni inkişaf modelinin yaradıldığı, iqtisadi, turistik və sosial potensialına görə Azərbaycanın ən perspektivli bölgələrindən birinə çevrilir. Tarixi irsi, təbii sərvətləri, strateji mövqeyi və müasir quruculuq layihələrinin həyata keçirilməsi Kəlbəcərin gələcəyinin möhkəm təməllər üzərində qurulduğunu göstərir.
25 Noyabr – Kəlbəcər şəhəri günü təkcə bir tarix deyil, həm də Azərbaycanın böyük qayıdışının, dövlət quruculuğunun və milli iradəsinin rəmzidir.
Mehriban Vəliyeva
Milli Məclisin deputatı
