Qərbi Azərbaycan İcmasının təşkilatçılığı ilə Qərbi Azərbaycan mövzusunda “Bir Elin Manifesti” mövzusunda ümumrespublika hekayə müsabiqəsi keçirilir. Müsabiqəyə təqdim edilən növbəti hekayəni təqdim edirik:
***
Məmməd Səid Ordubadi səhərin erkən saatlarında iş masasının arxasında əyləşmişdi. Pəncərədən görünən Xəzər dənizi sakit idi, amma şəhərin havasında qəribə bir gərginlik vardı. Küçələrdə qırmızı bayraqlar dalğalanır, bolşeviklərin nəzarət məntəqələri şəhərin hər küncündə gözə dəyirdi. Bir ilə yaxın idi ki, Bakıya qayıtmışdı və “Əxbar” qəzetində çalışırdı.
Birdən qapı döyüldü. Ordubadi ayağa qalxıb qapını açanda iki qırmızı əsgər onun qarşısında dayanmışdı. Onlardan biri rus idi, digəri isə azərbaycanlıya oxşayırdı, amma Ordubadi onun baxışlarında yad bir sərtlik hiss etdi.
— Məmməd Səid Ordubadi sizsiniz? – deyə rus əsgər kobud səslə soruşdu.
— Bəli, mənəm.
— Siz Qırmızı Ordunun qərargahına dəvət edilirsiniz.
"Dəvət edilirsiniz" – bu sözlər soyuq bir hökm kimi səsləndi. Bu günlərdə bolşeviklərin "dəvəti" hər şey ola bilərdi – mükafat, sürgün və ya ölüm hökmü.
— Niyə? – deyə Ordubadi diqqətlə soruşdu.
— Orada biləcəksiniz.
Bu cavab tanış idi. İtirəcək bir şeyi qalmayanların eşitdiyi cavablara bənzəyirdi. O, istər-istəməz dərindən köksünü ötürdü. Otaqda ona aid olan hər şeyə nəzər saldı – kitablar, yeni əməkdaşlıq etməyə başladığı “Əxbar” qəzetinin bir neçə nömrəsi, əlyazmalar, açıq qalmış mürəkkəb qabı…
Ordubadi nizami addımlarla qərargaha aparıldı. Binanın içi soyuq və boz rəngli divarlarla əhatələnmişdi. Qırmızı bayraqlar, divarda Lenin və Trotskinin portretləri asılmışdı. Hava nəmli idi, binanın dərinliyindən gələn boğuq səslər isə kimsəsiz həbsxana kameralarını xatırladırdı.
Bir zabit onu uzun dəhlizin sonundakı otağa apardı. İçəri girən kimi iki bolşevik məmur masanın arxasında oturmuş halda ona baxırdı. Onlardan biri rus idi, digəri isə daha çox Qafqazlıya bənzəyirdi.
— Yoldaş Məmməd Səid, siz İsmayıl bəy Vəkilovu tanıyırsınız? – deyə rus zabit soyuq səslə soruşdu. Bu ad onun beynində sanki ildırım kimi çaxdı. Ordubadi ani olaraq sükut içində qaldı. Bu ad ona yaxşı tanış idi.
— Bəli, tanıyıram.
— Haradan?
— Məmməd Tağı Sidqinin məktəbindən. Birlikdə oxumuşuq.
Zabit gözlərini daraltdı, əli ilə işarə edib Ordubadiyə oturmaq üçün yer göstərdi.
— Sən ondan danış.
Ordubadi gözlərini yumdu və xatirələr sel kimi onu keçmişə apardı... Uşaqlıq illərinə, Məmməd Tağı Sidqinin məktəbinə, elmə, bilik sevgisinə… Özünü darısqal sinif otağında, taxta partada əyləşən və diqqətlə müəllimi dinləyən vəziyyətdə təsəvvür etdi. Müəllim bir sual verir, amma Ordubadi cavab vermək üçün əlini qaldırmağa tərəddüd edir. Əslində, o, sualın cavabını bilirdi, amma...
İmkanlı ailələrin övladları onu heç vaxt tam qəbul etməmişdilər. O, dərsdən sonra işləmək məcburiyyətində idi, axşamları bəzən ac yatırdı. Buna görə də bəzi uşaqlar ona “yoxsul həmdəmxəyal” kimi baxırdılar. Lakin İsmayıl fərqli idi.
— Cavabı Məmməd Səid bilir, müəllim! — O, gözlərini sinifin o biri başında oturan oğlana dikmişdi. İsmayıl gülümsəyirdi. Həmişə olduğu kimi, onu qoruyurdu.
Onlar dost idilər. İsmayıl onu evlərinə dəvət edirdi. Ordubadi əvvəlcə tərəddüd edirdi – "Mən onların evinə necə gedim?" – amma İsmayılın səmimiyyəti tərəddüdləri əritmişdi. İsmayıldan kiçik olan qardaş çox dəcəl idi, dili böyük olduğundan danışığı çətin başa düşülürdü. Ona görə də hər kəs ona "Pəpiş" deyirdi. Ordubadi onun əsl adını indi nə qədər çalışsa da xatırlaya bilmədi. Amma xatırladığı bir şey vardı: 1918-ci ildə, Həştərxanda olarkən "Pəpiş" haqqında yenidən eşitmişdi. İnsanlar çayxanada pıçıltı ilə danışırdılar. Bolşeviklər artıq öz hakimiyyətlərini qururdu, amma hər kəsin dilində başqa bir xəbər dolaşırdı:
— Daşnaklara qarşı Göyçədə, Zəngəzurda əməlli müqavimət var...
— Deyilənə görə Andranikin qulağını kəsib!
— Adı nə idi? Kim idi o?
— Bilmirəm, amma deyirlər ki, ona "Pəpiş" deyirdilər.
Ordubadi bir anlıq nəfəsini içində saxlamışdı. Pəpiş? Onun balaca, danışığı anlaşılmayan Pəpişi?
İllər keçmişdi. İsmayıl bəy varlı ailədən idi, amma heç vaxt millətinə yad olmamışdı. Görünür, onun qardaşı da öz yolunu tapmışdı.
— Siz danışacaqsınız, yoxsa yox?!
Ordubadi diksindi. Səs onu qaranlıq otağa geri qaytardı. Qarşısında oturan bolşevik zabiti barmağının ucu ilə masaya vururdu: Bu, xatirə deyil, gerçək idi. O, dərindən nəfəs aldı. İsmayıl bəylə birlikdə oxuduqlarını, təhsillərini başa vurduqdan sonra bir neçə dəfə görüşdüklərini söylədi. Sonra 1914-cü ildə sürgün ediləndən sonra onunla bir daha görüşmədiyini bildirdi.
Zabit ağır bir qovluğu açdı. Qovluğun üz qabığında "Məxfi" yazılmışdı. O, içindən saralmış bir vərəq çıxarıb asta səslə oxumağa başladı:
— Məmməd Səid Hacı Fəqir oğlu Ordubadi, 1872-ci ildə Naxçıvan qəzasının Ordubad nahiyəsində anadan olub. 7 yaşında atasını itirib, 14 yaşından Karapet Babayevin fabrikində fəhlə işləyib…
Ordubadi diqqətlə dinləyirdi, amma daxilində qəribə bir hiss yaranmışdı. Onun həyatı haqqında bu qədər dəqiq məlumat toplanması... bu, heç də yaxşı əlamət deyildi.
— İlk təhsilini molla yanında, sonra isə Mirzə Baxşı adlı bir müəllimin məktəbində alıb. Sonra təhsilini Məmməd Tağı Sidqinin açmış olduğu yeni tipli məktəbdə davam etdirib.
Zabit gözlərini Ordubadiyə zillədi və davam etdi:
— 1903-cü ildən etibarən "Şərqi-Rus", "İrşad", "Səda", "Sədayi-həqq", "Tərəqqi", "Tazə həyat" və s. qəzetlərdə, "Molla Nəsrəddin", "Tuti", "Babayi-Əmir" jurnallarında çap edilməyə başlayıb.
Ordubadi bir anlıq içini çəkdi. Bütün bu illər, bu mübarizə – indi burada, bu masa arxasında soyuq bir hesabat kimi oxunurdu.
— 1906-cı ildən "Hümmət" təşkilatının üzvü. 1914-cü ilin yanvarında həbsə alınaraq Saritsin şəhərinə sürgün edilib. 1917-ci ilin fevralında azad olunub. 1918-ci ildə Həştərxana gedərək Kommunist Partiyasının üzvü olmuşdur.
Burada zabit dayanıb ona baxdı. Sanki onun gözlərində tərəddüd axtarırdı.
— 1920-ci ildə Qırmızı Ordu ilə əvvəl Dağıstana, oradan isə Bakıya gəlmişdir.
Sonra sənədi masanın üstünə qoydu və dodağının kənarında zəif bir təbəssüm peyda oldu.
— Sən partiya üzvüsən, Məmməd Səid. Partiya sənin sədaqətinə inanır, elə deyilmi?
Ordubadi susdu. Bu, artıq sual deyildi – imtahan idi.
O, gülümsəyib başını tərpətdi:
— Bunu bilmək sizin işinizdir.
Zabit soyuq bir qəhqəhə çəkdi və əlindəki qələmi masaya vuraraq danışmağa başladı:
— Partiyanın sənin üçün yeni bir tapşırığı var.
Ordubadi qaşlarını çatdı.
— Naxçıvana gedəcəksən. İsmayıl bəy Vəkilovu tanıyırsan, gözəl. Deməli, onun sənə etibar etməsi üçün səbəblər var. Partiya sənin Naxçıvana getməyini və onunla danışıqlar aparmağını istəyir.
— Ondan nə istəyirsiniz?
Zabit ayağa qalxdı, pəncərənin yanına gedib bir anlıq çölə baxdı. Bakının üstündə qara buludlar vardı.
— Bütün detallar sənə yerində deyiləcək. Hazırlaş, bu axşam yola düşürsən.
Ordubadi içini çəkdi. Onun üçün artıq seçim qalmamışdı.
* * *
Ordubadi qatarın tənha kupesində oturmuşdu. Pəncərədən boylanan boz dağlar, sonsuz çöllər və tərk edilmiş kəndlər ona qəribə bir nostalgiya gətirirdi. Bu torpaqlar ona yad deyildi, amma indi düşdüyü vəziyyət tamamilə fərqli idi. Ordubadi qatarın təkərlərinin ritmik səsini dinləyirdi. Bu səs uzaqdan gələn bir təbil kimi qulaqlarında səslənirdi. Gözlərini yumdu. Qatarın təkərləri dəmir relslər üzərində ahəstə hərəkət etdikcə, düşüncələri onu yenidən 1913-cü ilə, Naxçıvana, Bulqan kəndinə apardı. Araz çayının sahilində, yazda yaşıla, payızda qızılıya bürünən torpaqlar. Burada Qızılqışlaq tayfasına məxsus ailələr yaşayırdı. Kəndin camaatı buğda və arpa əkir, yay aylarında isə mal-qaranı Zəngəzura – Qafan qışlağına aparırdılar. Torpağın qoxusu hələ də hafizəsində idi. Çörək bişirilən təndirlərin tüstüsü, su dəyirmanının qamış təkərlərinin ritmik səsləri...
İsmayıl bəyin malikanəsi də bu torpağın bir hissəsi idi. Hündür hasarlarla əhatələnmiş geniş həyət, ortasında su quyusu, hər tərəfdə qoca tut və qoz ağacları. Kəndin ağsaqqalları böyük samovar ətrafında oturub, torpaq, mal-qara və dövlət haqqında danışırdılar. İsmayıl bəyin evində böyük qonaqlıq var idi. Bir tərəfdə Qoçəli Qoriyə yola düşmək üçün hazırlaşırdı, digər tərəfdə isə yeni doğulmuş ekiz uşaqların ad qoyma mərasimi keçirilirdi.
Ordubadi Qoçəlini həyətin bir küncündə atasının yanında dayanmış halda gördü. Onun baxışlarında qəribə bir həyəcan vardı – sanki həm sevinirdi, həm də bu ayrılıq ona ağır gəlirdi.
— Təhsil insanın ən böyük silahıdır, oğlum, – İsmayıl bəy əlini onun çiyninə qoyaraq dedi. – Unutma, elə oxu ki, xalqına layiq olasan. – Ordubadini görcək:
— Gəl, Məmməd Səid! Bu gün mənim üçün böyük gündür.
— Səbəbini bilirəm, İsmayıl bəy. Oğlunu elm ardınca yola salırsan.
İsmayıl bəy Qoçəlinin başını sığalladı.
— Bu dünyada torpaq da, sərvət də, güc də müvəqqətidir. Amma bilik, bilik qalsa, millət də qalacaq.
Ordubadi başını tərpətdi. İsmayıl bəyin elmə olan sevgisini həmişə bilirdi. O, zadəgan idi, amma öz övladlarını bəy kimi deyil, ziyalı kimi böyütmək istəyirdi.
Bu an evin içindən bir qadın qışqırdı. Hər kəs bir anlıq dondu. Samovarın üstündən yüksələn tüstü, çay fincanlarına yeni süzülmüş qızılı rəngli maye – hər şey bir anda mənasız oldu. Onlar içəri qaçanda evin qadınları bir yerə toplaşmışdılar. Uşaqların dayələri hönkürtü ilə ağlayırdı. İsmayıl bəy yerindəcə donub qalmışdı.
Ekiz körpələrdən biri yastıqların arasında nəfəs ala bilməyərək ölmüşdü. Digəri isə sakitcə ağlayırdı. O anda sevinc yerini dərin bir qüssəyə verdi. Qonaqlıq birdən-birə bir matəmə çevrildi. Bir az sonra ekizlərdən sağ qalana ad verdilər. İsmayıl bəy qəmli səslə dedi:
— Uşaqlar üçün Həmzə və Əli adlarını düşünmüşdüm… bu tifilin adı Həmzəli olsun. Qoy, bu adı daşıyan uşaq güclü olsun, həyatda qardaşının da yerini doldursun.
Həmin gün həm bir gediş, həm bir ölüm, həm də bir doğuluş baş vermişdi.
Ordubadi, içini çəkdi. O gün İsmayıl bəyin gözlərində gördüyü ağrını xatırladı. Səkkiz ildən sonra, onun qarşısında hansı ağrı dayanmışdı? Oğlu Qoçəli və Həmzəli indi harada idi? İsmayıl bəy ilə Şura hökumətinin nə alıb-verəməyəcəyi ola bilərdi?
Qatar relslər üzərində sarsıldı. O, artıq Culfaya yaxınlaşırdı. Ordubadi pəncərədən çölə baxdı. Dağların arxasında günəşin sonuncu şüaları əriyirdi. Sanki qaranlıq getdikcə dərinləşirdi, bir vaxtlar ümid işığı olan torpaqları indi duman örtmüşdü.
Bu torpaqlara çoxdan gəlməmişdi. Amma indi, hər daşın, hər yolun, hər nəfəsin yükü onun içində ağırlaşırdı. Qatar Culfa vağzalına daxil oldu. Vağzalda qəribə bir sakitlik vardı. Sərnişinlər düşsələr də, hamı ehtiyatla hərəkət edirdi.
Ordubadi ətrafa baxdı. Bolşevik əsgərləri vağzalı nəzarətə almışdı. Onların gözlərində güvən yox idi, sanki buradakı hər kəs düşmən ola bilərdi. Bir az kənarda duran meşin pencəkli və ulduzlu papaqlı bir adam ona tərəf addımladı. O, arxayınlıqla, lakin qətiyyətli addımlarla hərəkət edirdi. Vağzalın işıqları altında Ordubadi onun baxışlarının necə iti olduğunu gördü.
— Məmməd Səid Ordubadi? – deyə tanımadığı adam quru səslə soruşdu.
— Bəli.
— Biz sizi gözləyirdik. Naxçıvana qədər mənimlə gedəcəksiniz.
Heç bir təqdimat yox idi. Ad, rütbə, vəzifə… Heç nə. Sanki onun kim olduğu əhəmiyyətsiz idi. Ordubadi anladı ki, onun burada rolu bir tapşırıqdan ibarətdir. Onun fikirləşməsi üçün yer olmayacaqdı.
Onlar bütün yolu sükut içində getdilər. Qarşıda uzanan yol quru və daşlı idi. Günün son işıqları dağların zirvəsində əriyirdi. Ordubadi pəncərədən çölə baxaraq keçmişi düşündü. Bir zamanlar bu yollardan azərbaycanlılar qürurla keçirdilər. İndi isə bura susqun idi. Yollar qırılmış ümidlərdən ibarət idi.
Ordubadi yarıqaranlıq otağa daxil olan kimi siqaret tüstüsünün qalın təbəqəsi onu əhatəyə aldı. İçəriyə cəmləşmiş qatı tüstü və ağır hava nəyinsə düzgün getmədiyini bildirirdi. Otağın ortasında böyük bir masa vardı. Ətrafında bir neçə bolşevik oturmuşdu. Stolun üzərində kağızlar, xəritələr və bir neçə açıq qovluq vardı. Masa arxasında əyləşənlərdən biri, iri bığlı, orta yaşlı bir bolşevik, üzünə böyük bir təbəssüm yayaraq əllərini açdı.
— Məmməd Səid, nəhayət gəldiniz! Sizi görmək xoşdur!
Onun səsində səmimiyyət yox idi. Təkcə formal nəzakət, bir də həqiqi məqsədini gizlətmək istəyən birinin soyuq nəvazişi vardı.
— Necə keçdi səfəriniz? – deyə başqa birisi, zəif səsi olan, eynəkli, cılız adam soruşdu. — Bakıdan bəri yol yorucudur, elə deyil?
Ordubadi çox ehtiyatla başını tərpətdi. O bilirdi ki, bu suallar səmimiyyət xətirinə verilməyib.
— Uzun illərdən sonra Naxçıvana dönmək sizə necə təsir etdi? – üçüncüsü, kreslosuna rahat yayxanaraq, əlindəki qələmi barmaqları arasında fırlatdı.
"Naxçıvana qayıtmaq? Mən doğma şəhərimə qayıtdığımı hiss etmirəm. Bura artıq başqa bir yerə çevrilib…" Amma o, bu fikirləri dilinə gətirmədi.
— Həqiqətən də maraqlı hissdir. – deyə qısa cavab verdi.
Bolşeviklər gülümsədilər, ancaq bu gülümsəmə içində tələyə düşən birini izləyən ovçunun soyuqluğu var idi. İri bığlı bolşevik gözlərini qıyaraq stoldakı bir qovluğu açdı. Saxta lütfkarlıq bir anda yox oldu.
— Siz niyə buraya gətirildiyinizi bilirsiniz?
Ordubadiyə bu cümlə daha təbii gəldi. İndi oyunun əsl hissəsi başlayırdı. Eynəkli bolşevik kağızlardan birini götürüb oxumağa başladı:
— İsmayıl bəy Vəkilov – keçmiş bəy, əks-inqilabçı ünsür, Naxçıvanda və Zəngəzurda bolşevik hökumətinə qarşı müqaviməti təşkil etmək məqsədilə İran ərazisinə keçib. Bizim məlumatımıza görə, o, İrana küllü miqdarda qızıl və 6 min baş mal-qara aparıb, bu qızıllarla silah almaq, mal-qaranı isə muzdlu əsgərlərlə dəyişmək istəyib.
Ordubadi başını qaldırdı, lakin danışmadı. İri bığlı bolşevik ona tərs-tərs baxdı.
— Siz onunla köhnə tanışsınız, elə deyilmi?
Ordubadi bir anlıq nə deyəcəyini düşündü. Sonra başını yavaşca tərpətdi. Bığlı bolşevik gülümsədi. Amma bu gülüş indi daha açıq idi – burada süni nəzakətə yer yox idi.
— Onda siz bizə kömək etməlisiniz.
Ordubadi kaş ki, bu sözə təəccüblənə biləcək qədər saf olaydı. Bolşevik zabit kreslosunda bir az arxaya əyildi. Sakit, lakin kəsici bir səslə danışmağa başladı.
— Siz indi onun saxlanıldığı yerə aparılacaqsınız. Sizi də həbs olunmuş kimi göstərəcəyik. Həbsxana əməkdaşları sizin kimliyinizi və xüsusi tapşırığınızın olduğunu bilməyəcək. Bu səbəbdən yoldaşlar tərəfindən kobud rəftar görəcəyinizə özünüzü hazırlasanız yaxşı olar. Tapşırığınız sadədir: Onun etibarını qazanaraq qızılların harada olduğunu öyrənəcəksiniz.
Ordubadi qələmin stola toxunaraq çıxardığı səsi dinlədi. Bolşeviklər üçün hər şey sadə idi: İsmayıl bəyin susqunluğu qızıl qədər dəyərli idi, amma onun dilə gətirəcəyi sözlər daha qiymətliydi.
— Bəs əgər o, danışmasa? – deyə Ordubadi sakitcə soruşdu. Bığlı bolşevik gülümsədi, qovluğu bağladı və sakitcə dedi:
— Danışacaq.
Otaqda yenidən siqaret tüstüsü qalxdı.
* * *
Ordubadi həbsxananın ağır qapıları arxasında dayanarkən içəridən nəm, kif iyi hiss olunurdu. Burada günəş işığı yox idi. Bura təkcə bir həbsxana deyildi – buranı canlı qəbir də adlandırmaq olardı. İki bolşevik əsgəri onu içəri itələdilər. Ordubadi bir anlıq çaşdı. Onu bu qədər sərt qarşılamağı gözləmirdi. Amma tezliklə xatırladı ki, həbsxananın əməkdaşlarına onun kim olduğu haqda heç nə bildirilməyib, artıq o da öz rolunu oynamaq məcburiyyətində idi. Əsgərlərdən biri əlindəki dəmir açarla paslı qapını açdı, digərinin isə üzündə həvəssiz, amma soyuq ifadə vardı.
— Hələlik burada qalacaqsan. – deyə biri pıçıldadı.
Qapı arxadan bərk səslə bağlananda Ordubadi anladı ki, artıq həqiqətən dustaqdır. Otaq çox kiçik idi. Hətta əgər əlini uzatsaydı, divarlara toxuna bilərdi. Burada nə pəncərə vardı, nə də işıq. Bircə, yuxarıdan soyuq hava sızırdı və küncdə köhnə saman qalağı vardı. Bu otaq sadəcə bir həbsxana deyildi. Bu, insanı susdurmaq, düşüncələrini sındırmaq üçün yaradılmış bir qəfəs idi. O, soyuq divara söykəndi. Hələ də qolları sızıldayırdı. Onu kameraya gətirənlər zorla itələmişdilər.
Sıxıntıdan uzaq olmaq üçün düşüncəsini məşğul etməyə çalışdı. Lakin yeganə nail ola biləcəyi şey zaman məfhumunun itməsi oldu. Otaqda hava çox ağır idi, bu səbəbdən rahat, sinə dolusu nəfəs almaq olmurdu. Ara-sıra şüuru qapanır, sonra haradan gəldiyini anlamadığı bir səslə diksinərək ayılırdı. Bu vəziyyətdə nə qədər qaldığını bilmədi. Amma aclıq və susuzluq hissi ən azı bir gündən artıq burada olduğunu düşünməyə əsas verirdi. Yuxuya getməyə çalışdı, amma hər halda buna yuxu demək olmazdı, daş döşəmədə boğuq şəkildə əks-səda verir, dəmir qapılar arxasında iniltilər, küt və cingiltili səslər eşidilir. Ordubadi kamerada dizini qucaqlamış vəziyyətdə oturur. Qapının arxasında səs eşidilir, sonra dəmir açarın paslı kiliddə çevrilməsi...
Qapı açılır. İki donuq üzlü əsgər arasında bir nəfər içəri itələnir. Onun beli bir az bükülmüşdür, saçlarına dən düşüb, sifətində isə yorğunluq və qürur birləşib. Bu, İsmayıl bəy Vəkilovdur.
Əsgərlərdən biri sərt səslə deyir:
— Keç içəri!
İsmayıl bəy ayaq saxlayır, bir anlıq təəccüblə Ordubadiyə baxır.
— Məmməd Səid?!
Ordubadi də yerindən qalxır. Onun sifətində qarışıq ifadə var: təəccüb, qorxu və sevinclə qarışıq bir heyrət.
— İsmayıl bəy...
İsmayıl bəy bir addım geri çəkilir. Sanki gördüyünə inanmır.
— Səni... səni də tutublar?
Səsi güclə çıxır. İçindəki titrəyiş yalnız dostunun həbsi ilə deyil, həm də onun simasında xalqın elm və söz adamının da susdurulması ilə bağlıdır. Ordubadi cavab verməyə çalışır, amma söz tapmır. Deyə bilmir ki, bu bir oyun, tapşırıqdır. İsmayıl bəy otağın ortasında dayanır, sanki tavan onun üstünə çökür.
— Ziyalılar da susursa... demək, bu xalq doğrudan da yetimdir.
Ordubadi başını aşağı saldı. Dəmir qapı gurultu ilə örtüləndə İsmayıl bəy yavaşca divarın yanına getdi. Bir anlıq yerində dondu. Sonra sanki içindəki bir güc onu itələdi – divarın dibinə çökdü. Dizi yerə dəyəndə xırçıldayan daş səsi otaqda əks-səda verdi. Amma bu səs İsmayıl bəyin içindəki sükut qədər dərin deyildi. Başını aşağı əydi. Gözlərini qapadı. Dodaqları bir neçə dəfə titrədi, amma səs çıxmadı. Sanki nəfəsi boğazında ilişmişdi. Nə qışqıra, nə də ağlaya bilirdi. Sadəcə, içindəki dağılmış dünya bədəninin içindən sıyrılıb çıxmaq istəyirdi. Çiyinləri tərpənirdi – ağlamırdı, amma bədəni hönkürtünün ritmini təqlid edirdi. Nəfəsi getdikcə qısaldı. Elə bil otaqda oksigen yox idi, ya da onun ağciyərləri artıq nəfəs almaq istəmirdi.
Bu bir nalə idi. Elə bir nalə ki, heç kim eşitmirdi. Təkcə o bilirdi – bu səssizliyin içində nələr qopurdu. Gözlərini açmadan, sanki dodaqları içindən pıçıldadı:
— Bilirsən, mən heç vaxt belə qorxmamışdım... bu xalq üçün döyüşəndə, ölümü göz altına alanda belə bu qədər sarsılmamışdım. Amma indi, səni burada görəndə... sanki millətin son ümidi də bu rütubətli divarlara çırpıldı.
Ordubadi bu səhnəni sakitcə izləyirdi. Üzünü divara çevirən bu insan — bir zamanlar onunla birlikdə elm, ləyaqət, azadlıq öyrənən insan — indi qarşısında çökmüş, amma sınmamış halda dayanırdı. Sükut içində baş verən bu səhnə, bəlkə də hər hansı danışıqdan daha sarsıdıcı idi.
İsmayıl bəyin titrəyən çiyinlərinə baxdı. Otaqda hələ də qaranlıq vardı, amma Ordubadi bu qaranlığın təkcə divarlardan yox, insanların içindən gəldiyini hiss edirdi. Onda qəribə bir hiss oyandı — xəcalətmi, kədərmi, yoxsa hansısa məchul bir qorxu? Öz-özünə sual verdi: “Bunu İsmayıl bəy üçünmü edirəm, yoxsa bu rejimin gözündə dəyərli görünmək üçün?”
Bu sual bir sətir kimi beynində dolaşmağa başladı. Cavab tapmağa çalışmadı. Bilirdi ki, indi bu cavabın vaxtı deyil. Amma susmaq daha çətin idi. Divarın dibində çökən bu adam, bir xalqın, bir məmləkətin tənhalığını üzərində daşıyırdı. Onun bu səssiz naləsi – sanki bütün itirilmiş kəndlərin, viran olmuş evlərin, od tutub yanan yaddaşların qopan harayı idi.
Ordubadi başını aşağı saldı. Bir şey demək istədi. Amma bu səhnəni pozmağa ürək etmədi. Otaqda sükut hökm sürdü. Amma bu, sadə bir sükut deyildi. Bu, bir xalqın sinəsində basdırdığı qırıq bir fəryad idi.
Bir müddət yalnız nəfəs səsləri eşidildi. Divarın dibində çökən İsmayıl bəyin qəhərli nəfəsi otağın qaranlığında boğulmuşdu. Sonra — sanki gecənin ortasında bir ləpənin sahilə çırpılması kimi — İsmayıl bəyin səsi eşidildi:
— Məmməd Səid... sən sürgündən qayıtdın?
Ordubadi səssizcə başını tərpətdi. Qaranlıqda bu hərəkət görünməsə də, İsmayıl bəy duymuşdu.
— Saritsindən sonra hara getdin?
— Həştərxana. Sonra Dağıstan... və Bakı.
— Bakıda səni... qəbul etdilər?
Ordubadi sözlərini ölçdü, biçdi. Qısa cavab verdi:
— Qəzetdə işləyirəm. Yazıram...
İsmayıl bəy başını tərpətdi. Sanki daha çox danışmaq istəmirdi. Amma bu səssizlik də çox çəkmədi. Gözlərini yuxarı zilləyərək, yavaşca soruşdu:
— Bəs səni niyə tutublar?
Bu sual bıçaq kimi idi. Ordubadi nə deyəcəyini bilmədi. Həqiqəti desə, özünü və tapşırığı faş edəcəkdi. Ona sadəcə bu qaldı:
— Bilmirəm... Bəlkə də çox sual verdiyimə görə.
İsmayıl bəy gülümsədi. Amma bu gülümsəmə ironik deyildi. Yorğun və kədərli bir baxışla müşayiət olunurdu.
— Sən o qədər sual verən deyildin, Məmməd Səid... Sən cavab yazan idin.
Ordubadi başını aşağı saldı. Bu cümlə onu susdurdu. Ordubadi bir anlıq nəfəsini içinə çəkdi. İsmayıl bəyin baxışlarını hiss edirdi, amma qaranlıqda üzünü görə bilmirdi. Otaqda yaranan abu-havanın ağırlığı onu sıxırdı. Sükut uzun çəksəydi, yalan ağırlaşacaqdı. Ona görə səsi əvvəlcə asta, sonra bir az daha aydın gəldi:
— Bəs sən... bu illər ərzində nə etdin, İsmayıl bəy?
Divar dibində oturan kölgə bir an tərpəndi. Çəkilmiş nəfəs kimi bir pauza... Sonra İsmayıl bəy cavab verdi:
— Baş verənləri izlədim. Bəzən çox uzaqdan, bəzən lap içindən. Əvvəl savaş gəldi... Rusiya ilə Osmanlı üz-üzə dayandı... Biz bu iki nəhəngin arasında sıxılmış torpaq idik. Əsgər karvanları, zabitlər, atlar, mərmilər... Sonra müharibə bitdi. Amma bizim üçün əsl fəlakət ondan sonra başlandı. Silahlar susdu, amma daşnaklar danışmağa başladı. Onlar sözlə yox, süngü ilə danışırdı. Andranik, Njde... bir vaxtlar qonşu dediyimiz adamlar birdən-birə canavar kimi üstümüzə çökdülər. O gündən bu günə qədər yuxum tamam olmayıb.
Ordubadi səsini bir az da yumşaltdı:
— Qoçəli haradadır?
— Qoçəli... – İsmayıl bəyin səsi titrədi. – Mən onu Qoriyə göndərdim, sən xatırlayırsan. Vicdan və məsuliyyət ilə təhsilini başa vurub qayıtdı…
— Bəs Həmzəli?
İsmayıl bəy bu dəfə dərindən nəfəs aldı. Cavab vermədi. Bəlkə bilirdi, bəlkə də bilmirdi. Bəlkə o cavab artıq ürəyində daşlaşmışdı.
Ordubadi mövzunu bir az da dəyişmək istədi — həm öyrənmək, həm də özünü unudulmuş görmək üçün:
— Bəs səni nə ilə ittiham edirlər?
— Gah silah, gah qızıl... amma gerçəkdə bir şey axtarırlar: ruhumu.
Bir anlıq sükut yenidən otağı bürüdü. İsmayıl bəy asta səslə əlavə etdi:
— Amma mən artıq onlara heç nə deyə bilmərəm. Çünki hər şeyi itirmişəm, Məmməd Səid. Hətta məni danışmağa təşviq edəcək səbəbi də.
Ordubadi başını aşağı saldı. İçində bir səs getdikcə daha güclü səslənirdi:
“Bunu İsmayıl bəy üçünmü edirəm, yoxsa bu rejimin gözündə dəyərli görünmək üçün?”
Kameranın tavanından süzülən rütubətli hava sanki bu sualın da cavabını boğurdu... Danışmasa bu ağırlığın altında əziləcəyini başa düşdü, ona xas olan incə müşahidə gücü ilə dedi:
— Amma sən silahı sevməzdin, İsmayıl bəy. Təhsil, elm... sən onları üstün tutardın. Bəs nə oldu? Nə dəyişdi?
İsmayıl bəy gözlərini qaldırmadan danışdı:
— Mən silahı sevmədim, amma məcbur oldum. Ermənilər kəndləri yandıranda, körpələri süngüyə keçirəndə, qadınlara-qızlara təcavüz edəndə, nə etməliydim? Onlar Oxçu məscidinə barışıq üçün görüş təyin etdilər. Bəzi bəylər inandılar, getdilər... Mən dedim ki, bu aldatmadır, getməyin. Amma dinləmədilər. Və orada... orada onları diri-diri yandırdılar. Məscidin daş divarları içində min illik imanla birlikdə insanlar da yandı.
Ordubadi nəfəsini saxladı. Sözlər otaqda çökən bir tabut kimi ağırlaşdı.
— O gün mən silahın nə üçün lazım olduğunu anladım. Pəpiş onsuzda döyüşürdü, mən isə camaatı çıxarmağa çalışdım. Qafan dağlarında 118 kənd dağıdıldı, minlərlə insan həyatını itirdi, Məmməd Səid. Hər dağda bir ah, hər çayda bir göz yaşı axırdı. Və sonra...
Səsini boğdu, amma davam etdi.
— Sonra, 21-ci ilin iyulunda Zəngəzur da əlimizdən alındı. Bolşeviklər dedilər ki, sülh naminə, düzən naminə... Amma sülh dedikləri daşnaklara verilmiş açar idi. Onda anladım – bolşeviklə daşnak fərqli geyimdə eyni üzdür.
O, başını qaldırdı. Gözlərində nə qəzəb, nə də ümidsizlik vardı. Yalnız dərin bir yorgunluq.
— Mən də bütün varımı-gücümü İrana keçirdim. Qızılları da, mal-qaranı da. Məqsədim silah almaq, muzdlu dəstə toplayıb geri qayıtmaq idi. Naxçıvanı, Zəngəzuru, məni yandıran bu torpaqları müdafiə etmək idi.
Sözlərin çəkisi hər iki kişinin çiynində əyilməz dağ kimi dayanmışdı. İsmayıl bəyin səsi kəsilsə də, sözləri otaqda əks-səda kimi qalmağa davam edirdi. Ordubadinin dodaqları titrədi. İçində bir qapı açıldı… illər əvvəl qələmə aldığı “Qanlı illər”in səhifələri gözləri önündən keçdi.
"Bizim Zəngəzur vilayətimizdə müsəlmanların doğranmasını, məscidlərin uçurulmasını, kəndlərin yandırılmasını görmüşdük… Lakin bu qədərini yazmaq belə insana ağırlıq gətirir." — deyə o, bir vaxtlar yazmışdı.
Qan, od, tüstü… Onlar dəyişmirdi. Sadəcə adlar dəyişirdi, tarix təkrarlanırdı.
“Onda yazmışdım: qan izindən ədalət doğmaz… Amma indi?” — deyə içində özünə sual verdi. Bu dəfə yazan yox, susan idi. O zaman o hadisələri görüb yazmışdı, indi isə onları yaşayan bir kişinin gözlərindən dinləyirdi.
İsmayıl bəyin danışdıqları “Qanlı illər”in davamı idi – sadəcə yeni bir fəslində, daha qaranlıq bir səhifəsində yazılmışdı. Əvvəllər yazdığı o ağrılar indi bir nəfərin həyatında cəmlənmişdi – tanıdığı, dəyər verdiyi, bir vaxtlar məktəb yoldaşı olan İsmayıl bəyin...
Ordubadi gözlərini yumdu. Deyəcək çox sözü vardı, amma bu dəfə sözlərin gücü yetmirdi. Çünki tarix artıq yazılmışdı – qana bulaşaraq, göz yaşı ilə möhürlənmişdi.
Sükut uzun çəkdi. O qədər uzun ki, sanki hər iki nəfərin nəfəsi belə bu susqunluğun ritminə tabe olmuşdu. Otaqda yalnız çöldə sürünən küləyin səsi eşidilirdi. Divardakı kölgələr yerində durmurdu – yavaş-yavaş sürünür, hər şeyə bir növ narahatlıq çiləyirdi.
Birdən qapının dəmir barmaqları arxasında addım səsləri eşidildi. Qapı zorla, cırıltı ilə açıldı.
— Vəkilov, qalxın! – sərt bir səs əmr etdi.
İsmayıl bəy başını Ordubadiyə tərəf çevirdi, heç nə demədi. Amma baxışları danışırdı: “Əgər bu son görüşümüzdürsə... əlvida.” Ayağa qalxdı, addımları ağır idi. Hərəkət edərkən beli azacıq bükülmüşdü, amma məğrurluğu hələ də ən hündür zirvədən asılmış bir bayraq kimi dik dururdu. Əsgərlər onu aparandan sonra, otaq daha soyuq, daha dar görünməyə başladı. Bir neçə dəqiqə sonra qapı yenidən açıldı. Bu dəfə içəri girən, qərargahda Ordubadi ilə ilk görüşən iri bığlı bolşevik idi. Çiynində palto, gözlərində isə narahat bir gərginlik vardı.
— Yoldaş Məmməd Səid, nə xəbər var? – deyə soruşdu. Səsi əvvəlki mehribanlığından uzaq idi. Ordubadi azca duruxdu. Susdu. Sonra təmkinlə dilləndi:
— Hələ danışmamışıq o barədə.
Zabit bir anlıq gözlərini onun üzünə zillədi. Nəfəsini sinəsinə çəkib əsəbi şəkildə buraxdı. Əlindəki dəri əlcəkləri bir-birinə çırpdı.
— Bəs sən niyə burdasan, yoldaş Ordubadi? Biz sənə bu işin öhdəsindən gələcəyinə görə güvəndik. Güvən çox tez itən şeydir. Unutma. — O, bir anlıq susdu, sonra əlavə etdi — Bu axırıncı fürsətin ola bilər.
Qapını çırpıb çıxdı. Ordubadi dodaqlarını dişlədi. İçindəki sözlər boğazında ilişdi. Bu nə idi? Bir ədibin missiyası, yoxsa vicdanla vəzifə arasında qalan adamın susqunluğu?
Bir az sonra qapı yenidən açıldı. İki əsgər İsmayıl bəyi geri gətirirdi.
Amma bu, o İsmayıl bəy deyildi. Onun sifəti göyərmiş, dodaqları çatlamışdı. Qolunun birindən qan süzülürdü. Gözlərində ağrı vardı, amma yalvarış yox idi. Sakitcə gəlib küncdəki samanın üstünə çökdü. Başını qaldırmadı. Nə Ordubadiyə baxdı, nə də bir söz dedi.
İsmayıl bəyin çökdüyü saman təbəqəsinin kənarına Ordubadi asta addımlarla yaxınlaşdı. Onun hərəkətləri ehtiyatlı idi, sanki bu susqunluğun kövrəkliyini pozmaqdan çəkinirdi. İsmayıl bəyin başı aşağı idi, nəfəsi isə qırıq-qırıq gəlirdi. Gözləri boşluğa baxırdı – amma o boşluqda nə vardı, bunu yalnız özü bilirdi.
— İsmayıl bəy… — Ordubadi pıçıltı ilə səsləndi. — Halın necədir?
Heç bir cavab gəlmədi.
— Bəy, mən buradayam…
İsmayıl bəy yavaşca başını qaldırdı. Onun gözlərində əvvəlkindən tam fərqli bir şey vardı. O parlaq, qətiyyətli, cəsur baxışlar indi daş kimi donmuşdu. Gözlərinin dərinliyində nə kədər, nə qəzəb, nə ümidsizlik vardı – yalnız və yalnız sonsuz bir boşluq. Sanki hər şeyi artıq orada, içində dəfn etmişdi.
Ordubadi narahatlıqla bir daha soruşdu:
— Nə baş verib?
İsmayıl bəy gözlərini divara zilləyərək yavaş səslə danışmağa başladı:
— Dördü də burdadır, dördü də tutulub.
Səsi içindəki dərin ağrını gizlətmirdi. Ordubadi anlamağa çalışdı, söhbətin nədən və ya kimdən getdiyini bilmək üçün İsmayıl bəyə baxdı. O, sözlərini seçə-seçə, sanki hər birini qəlbindən qopararaq deyirdi.
— İkisi… Qafanda mühasirəyə düşüb. Camaatı qırğına verməmək üçün təslim olublar.
Bir anlıq nəfəsini dərindən aldı. Sanki növbəti cümləni demək üçün cəsarət toplayırdı.
— Pəpiş… O isə mənim planımı həyata keçirmək istəyib. Dəstək üçün Arazı keçmək. Amma… onu da gözləyirmişlər. Yolun yarısında tələyə düşüb.
Sakitlik yenidən otağı bürüdü. Ordubadi İsmayıl bəyin qardaşlarından danışdığını başa düşdü. Onlar beş qardaş idilər. Ən böyükləri İsmayıl bəy idi.
— Bəs… dördüncüsü?
İsmayıl bəy acı təbəssümlə başını yellədi. Səsi bir az dəyişdi — orada bir az istehza, bir az acı xatirə vardı:
— Ən kiçik... onu sən də tanıyırsan. Həmişə məsuliyyətsiz idi. Çox ərkəsöyün böyüdülmüşdü. Məsuliyyət yükünü heç zaman daşımaq istəməmişdi. Ən çox da kef məclislərində görünərdi. Elə bu dəfə də… bir məclisdə ikən, sərxoş halda tutublar. Hələ də ayılmayıb, buraya sərxoş gətirilib.
İsmayıl bəy gözlərini yumdu. Dodaqları titrədi. Amma bu dəfə ağlamaq üçün yox – qürurunu udmaq üçün. O, bir bəy kimi həmişə sarsılmaz görünmək istəmişdi. Amma indi… bu otaqda, bu divarların arasında, artıq heç nəyi gizlətməyə gücü yox idi. O, nəfəsini dərindən aldı. Çox yavaş və çətinliklə, amma sözləri aydın idi:
— Onları mən öz əlimlə bu yolun içində böyütdüm, Məmməd Səid. Biri silahı sevirdi, biri oxumağı, biri sadəcə azadlığı… Biz bu dünyaya qırıq gəlməmişdik. Amma bu rejim bizi qırır… kəsir… sonra isə susmağımızı istəyir.
O qədər dərin bir səssizlik çökdü ki, Ordubadi kameranın daş divarlarının belə dinlədiyini hiss etdi.
— Nə qədər davam edəcək bu? — Ordubadi pıçıldadı. İsmayıl bəy gözlərini yumdu. Sonra çiyinlərini çəkdi.
— Mən bilmirəm. Amma biz danışmadıqca, onlar hər şeyi özləri yazacaqlar. Tarixi də, həqiqəti də…
— Bəlkə… sən danışasan.
İsmayıl bəy başını yavaşca yellədi.
— Danışacaq heç nəyim qalmayıb. Amma sən danışmalısan, Məmməd Səid. Yazmalısan. Bu dəhşət… unudulmamalıdır.
Ordubadi baxışlarını onun gözlərində saxladı. İlk dəfə idi ki, öz içində nəyinsə doğulduğunu hiss edirdi — təslimiyyət yox, ehtiyac. Yazmaq ehtiyacı.
* * *
M.S. Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” romanı üçün qələmə aldığı, lakin nəşriyyata təqdim etmədiyi ön söz. Bakı, 1933-cü il.
…Bu illər ərzində çox şeyi görmüşdüm: aclıq, sürgün, sədaqət, satqınlıq... Amma bu həbsxana günlərində keçirdiyim hisslər — onlar başqa cür idi. Bura yalnız daş divarlar deyildi. Bura sükutun, itkinin, tədricən əriyən insan iradəsinin divarları idi.
İsmayıl bəy sorğuya aparılırdı — hər dəfə bir az daha solğun, bir az daha dərin baxışlarla qayıdırdı. Amma o baxışlarda hələ də bir köz vardı. O közlə danışmaq mümkün idi. Hərdən, qaranlıq çökəndə, biz uzun-uzadı susur, sonra isə danışırdıq.
Danışırdıq… Təbrizdən.
Səttərxanın üsyanından.
1905-1911-ci illərin İran inqilabından. İsmayıl bəy yüksək ruhla danışırdı: “Təbriz bizim üçün sadəcə bir şəhər deyildi, Məmməd Səid. O, azadlıq idi. Ümid idi. Onun küçələrində dolaşan hər adam inqilabçı deyildi, amma hər nəfəsində bir oyanış vardı. Səttərxan ayağa qalxanda bütün xalq qalxardı. Sən bilirsənmi, kim ona ilk yardım göndərdi? Naxçıvan, Ordubad, Şərur, İrəvan mahalından olan azərbaycanlılar. Qafandan, Zəngəzurdan silah daşıdıq biz. Bəzən kəndin yeganə tapançasını söküb gizlincə Arazdan keçirdik. Qadınlarımız çörək kisəsinə güllə tikib yolları aşırdı. O zamanlar bizim evdə gündə bir dəfə yemək bişərdi — amma silah, barıt üçün hər şeyə qənaət edilərdi. Mən bir dəfə Təbrizə keçəndə Səttərxanın köməkçilərindən biri mənə dedi: “Əgər sizin camaat olmasaydı, biz çoxdan susdurulmuşduq.” Biz o zaman başqa dövlətin torpağında, amma öz azadlığımız uğrunda döyüşürdük.”
Və mən fikirləşirdim: “O günlərdə xalq ayağa qalxmışdı. Təbriz ayağa qalxmışdı. Nə dəyişdi? O ruh indi haradadır?”
Amma hər dəfə söhbət dogma elə, obaya və bu el-obada baş verən faciələrə dönürdü. İsmayıl bəy gözlərini tavana zilləyərək pıçıltı ilə danışmağa başlayanda otaq sanki daralırdı. “Bilirsən, Məmməd Səid… biz o vaxt da döyüşürdük. Sadəcə, o vaxt düşmənin adını, sifətini bilirdik. 1905-ci ildə Qafanda kəndlərimiz bir-bir yandırılırdı. Oxtar, Dovrus, Qaraçimən, Şəhərcik... Mən o kəndlərin adlarını unuda bilmərəm. Mən orada qucağında körpəsini bağrına basaraq yandırılmış qadın görmüşdüm. Mən daşnaqların məscidlərə od vurduğunu, adamları diri-diri yandırdığını görmüşdüm.
Susardı. Sanki həmin sükutun içində o səslər hələ də yaşayırdı. “Məmməd Səid, sən o illərdə yazmışdın axı... "Qanlı illər" — deyə əlavə edərdi.
* * *
Hər dəfə bolşeviklərdən biri — o iri bığlı zabit — məni sorğuya çağırırdı. Yenə eyni suallar: “Nə öyrəndin?”, “Qızıllar haradadır?”, “Silahlar hara gizlədilib?”
Və mən özümə sual verirdim: “Bunlar doğrudanmı sadəcə qızıl axtarırlar? Yoxsa İsmayıl bəyin susqunluğu onları qorxudur?”
Bir dəfə iradəmi toplayıb soruşdum: “Sizi əmin edirəm, o, bu qədər varlı biri olmayıb. Bəlkə başqa məsələ var?”
Zabit bir anlıq susmuş, sonra yarımgizli səslə, sanki öz səsinə özü də inanmırmış kimi pıçıldamışdı: “Musavat hökuməti 1918-ci ildə 1 milyon, 1919-da isə əlavə 500 min Naxçıvana pul göndərib. Amma o pullar tapılmayıb.”
Mən onu başa düşdüm: artıq burada söhbət nə təkcə qızıldan gedirdi, nə də silahdan. Bu bir təqib idi. Simvolik bir cəza. Düşmən artıq top-tüfənglə yox, unutdurmaqla və əzizləri bir-bir aparmaqla qisas alırdı.
İsmayıl bəy bir dəfə demişdi: “Əgər biz sussaq, onların yalanı tarix olar.”
Bu sözləri yazıram ki, yaddaşda qalsın.
Bəlkə də bu sətirləri oxuyanlar məni anlamayacaqlar, məni bir xalq düşməni, ya da əksinqilabçı bir ünsir kimi təqib edərlər, bəlkə də, hətta güllələyərlər. Lakin gələcək nəsillər qarşısında mən vəzifəmi layiqincə və vicdanla yerinə yetirəcəyim üçün təmiz olduğuma inanıram.
Mən o vaxtı bilmirdim, amma sonralar öyrəndim ki, bolşevik plaşına bürünmüş daşnaqların təkidi və təzyiqi ilə İsmayıl bəyin istintaqını sürətlə bitirmək istəyirdilər. Hətta bu təzyiq o dərəcədə güclü və inadlı idi ki, İsmayıl bəydən almağa çalışdıqları qızıllardan da vaz keçdilər. Onlara təkcə bir şey lazım idi – onun adı üzərindən intiqam almaq. Onun xalq yaddaşında yaşamasının qarşısını almaq.
İsmayıl bəy...
O, təkcə bir zadəgan deyildi. O, ağrılı torpaqların yaddaşı idi. Danışanda səsi elə bil dağların qoynundan gəlirdi – əsrlərin yükü ilə. O susanda, sanki millət susurdu. Onun gözləri çalın-çarpaz hücumlara sinə gərmiş kəndlərin qapısı idi. Onun içində nə qədər sarsıntı, nə qədər səbir vardı... Mən indi başa düşürəm ki, o, mənim də bir hissəmi oyatdı – yazmaq, anlatmaq, qorumaq istəyini.
Onları həbsxananın həyətində, birlikdə güllələdilər. Eyni gündə, eyni saatda. Və yalnız ən kiçik qardaşı – sərxoş və xəbəri olmadan azad edilən... Bu da tarixin ironiyası idi. Qəhrəmanlar yox olur, xatirələr isə ya təsadüf, ya səssizlik içində sağ qalır.
Məni Bakıya yola saldılar. Rəsmi qeyd: Bayıl həbsxanasına.
İsmayıl bəy son gün məndən bir şey istədi – “Barış, Məmməd Səid, bu hökumətlə barış! Xalqın sənin qələmindən başqa silahı yoxdur. Əgər bu xalq yaşamalıdırsa, onun tarixini sən yazmalısan.”
Bu gün, bu sətirləri yazdığım vaxt, o baxışlar gözlərimin qabağındadır. Mən “Dumanlı Təbriz” romanını yazarkən onun izlərini daşıdım. Bəlkə də bu romanın qəhrəmanı Səttərxan olsa da, onun kölgəsində İsmayıl bəyin qüruru, acısı və ləyaqəti gizlidir.
Bir gün bu gündəliklər tapılacaqmı?
Bəlkə.
O vaxt kim bilir, bu adlar nə ifadə edəcək? Amma bir şeyə inanıram: həqiqət qaranlıqda qalmaz. Hətta dumanın içində itən izlər belə bir gün görünər.
Anonimliyi qorumaq məqsədilə müəllifin adı qeyd edilmir.
