1.    Tərəflərin Konfransı – Conference of the Parties (COP)

Çərçivə Konvensiyasının tərəfdarları iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə irəliləyişi qiymətləndirmək üçün 1995-ci ildən etibarən hər il keçirilən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Konfranslarında (COP) görüşürlər.
COP Konvensiyanın ali qərar qəbuledici orqanıdır. Konvensiyanın iştirakçısı olan bütün dövlətlər COP-da təmsil olunurlar və burada onlar Konvensiyanın və COP-un qəbul etdiyi hər hansı digər hüquqi sənədlərin icrasını nəzərdən keçirir və Konvensiyanın səmərəli icrasını təşviq etmək üçün institusional və inzibati tədbirlər də daxil olmaqla zəruri qərarlar qəbul edirlər.

COP üçün əsas vəzifə Tərəflər tərəfindən təqdim edilmiş milli rabitə və emissiya inventarlarını nəzərdən keçirməkdir. Bu məlumat əsasında COP Tərəflər tərəfindən görülən tədbirlərin nəticələrini və Konvensiyanın son məqsədinə nail olmaqda əldə edilmiş tərəqqini qiymətləndirir.

Tərəflər başqa cür qərar vermədiyi təqdirdə COP hər il toplanır. İlk COP iclası 1995-ci ilin martında Almaniyanın Berlin şəhərində keçirilib. Tərəflərdən biri sessiyaya ev sahibliyi etməyi təklif etmədiyi təqdirdə COP katibliyin yerləşdiyi Bonn şəhərində toplanır.

2009-cu ildə inkişaf etmiş ölkələr 2020-ci ilə qədər inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqlim fəaliyyətini dəstəkləmək üçün birlikdə hər il 100 milyard dollar səfərbər edəcəkləri barədə razılaşıblar. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına görə, bu məqsədə ilk dəfə 2022-ci ildə nail olunub.

Lakin danışıqlar aparan tərəflər artıq yeni məqsəd üzərində işləyirlər. Və bu dəfəki hədəf daha yüksəkdir.
Ölkələr 2015-ci ildə Paris Sazişini imzalayanda, ildə 100 milyard dollarlıq mövcud hədəfi əvəz etmək üçün “İqlim maliyyəsi üzrə yeni kollektiv kəmiyyətli hədəf” (“new collective quantified goal on climate finance" - NCQG) təyin etmək qərarına gəliblər. Həmin hədəfin bu il Azərbaycanda keçiriləcək COP29-da qəbul edilməsi nəzərdə tutulur.

Yeni maliyyə hədəfi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təcili ehtiyac duyulan iqlim tədbirlərinə daha çox vəsait yönəldəcək. O, enerji, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və digər həyati vacib sistemlərdə aşağı karbonlu, iqlimə davamlı həllərin tətbiqini dəstəkləyəcək. Maliyyə dəstəyi artırmaqla, o, inkişaf etməkdə olan ölkələrə 2025-ci ildə nəzərdə tutulan milli iqlim planlarının növbəti raundunda iqlim hədəflərini gücləndirməyə imkan verməlidir.
Bununla belə, yeni hədəflə bağlı müzakirələr bu günə qədər ləng gedir. Danışıqlarda iştirak edənlər hələ ki, hədəfin dollar məbləğindən tutmuş hansı ölkələrin töhfə verməli olduğuna qədər yaranan əsas suallar üzrə razılığa gələ bilməyiblər.

COP29-da tərəflərinin ciddi müzakirə aparacaqları yeni hədəflərin əsas mövzuları aşağıdakılar olacaq: 

1.    İanəçilər - Yeni İqlim Maliyyə Hədəflərinə hansı ölkələr Töhfə verməlidir

100 milyard dollarlıq hədəfə çatmaq üçün məsuliyyət 1992-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyası imzalanan zaman İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının üzvü olan 24 inkişaf etmiş ölkənin üzərinə düşürdü. 

Bununla belə, bəzi inkişaf etmiş ölkələr artıq iddia edirlər ki, başqa dövlətlər də artıq qlobal məqsədə töhfə vermək iqtidarındadır və üstəlik, son üç onillikdə istixana qazları emissiyalarının artımındakı fəaliyyətlərinə görə bunu etmək üçün məsuliyyət daşıyırlar.

Bununla belə bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr “hədəfə töhfə verənlərin kim olması” məsələsini müzakirə etmək üçün heç bir hüquqi əsas olmadığını bildirirlər. Onlar qeyd edir ki, ianəçilər Paris Sazişinin 9-cu maddəsində və Çərçivə Konvensiyasında artıq razılaşdırılıb. Hər iki sənəddə qeyd edilir ki, inkişaf etmiş dövlətlər inkişaf etməkdə olan ölkələri iqlim maliyyəsi ilə təmin etmək öhdəliyi daşıyır. 

2.    Əhatə dairəsi - yeni hədəfin əhatə dairəsinin və onun Paris Sazişinin 2.1(c) maddəsi ilə əlaqəsinin müəyyən edilməsi

İnkişaf etmiş ölkələr vəsaiti kimin alacağını sual altında qoyurlar. Onlar dəstəyi iqlim təsirlərinə ən həssas olan və ya iqlimlə bağlı ən iddialı öhdəlikləri olan ölkələrə uyğunlaşdırmaq istəyirlər. İnkişaf etməkdə olan ölkələr isə bəyan edir ki, onların hamısı Milli İqlim Planlarını və Milli Uyğunlaşma Planlarını həyata keçirmək üçün maliyyə almaq hüququna malik olmalıdırlar.

Paris Sazişinin 9-cu maddəsi inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf etməkdə olan ölkələrə iqlim maliyyəsi təmin etmək üçün ilk növbədə məsuliyyət daşıdığını qəbul edir. Lakin Sazişə digər maliyyə hədəfi də daxildir, maddə 2.1(c). Bu, bütün ölkələri “maliyyə axınını aşağı istixana qazı emissiyalarına və iqlimə davamlı inkişafa doğru yola uyğunlaşdırmağa” çağırır.

Maliyyə axınlarının daha geniş uyğunlaşdırılması həm beynəlxalq maliyyənin, həm də yerli dövlət və özəl resursların dəyişdirilməsi üçün bütün hökumətlərin iştirakını tələb edəcək. İnkişaf etmiş ölkələr vurğulayırlar ki, yeni hədəf hansısa şəkildə bütün tərəflərin, o cümlədən inkişaf etməkdə olan ölkələrin bu məsuliyyətini tanımalıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələr isə ümumiyyətlə iddia edirlər ki, yeni hədəf 2.1(c) maddəsindən kənar müəyyən edilməlidir.

3.    Kəmiyyət - İqlim Maliyyə Ehtiyaclarına cavab verən Yeni Hədəfin həcmi

100 milyard dollarlıq iqlim maliyyəsi hədəfi ehtiyaclara əsaslanmırdı. Əksinə, bu, inkişaf etməkdə olan ölkələrə maliyyə dəstəyi vermək üçün inkişaf etmiş ölkələrin məsuliyyətini qəbul edən siyasi öhdəlik idi. Yeni hədəf fərqli olacaq: Tərəflər artıq razılaşıblar ki, iqlim böhranı ilə mübarizə aparmaq üçün inkişaf etməkdə olan ölkələrin ehtiyaclarını və prioritetlərini nəzərə almalıdırlar.

Araşdırmalar göstərir ki, inkişaf etməkdə olan ölkələr iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və onun təsirlərini aradan qaldırmaq üçün hər il trilyonlarla dollara ehtiyac duyurlar. Bir hesabata görə ölkələrin milli iqlim planlarında qeyd olunan maliyyə tələbləri 2030-cu ilə qədər ümumi olaraq təxminən 5.8-5.9,  digər hesabatda 7.8-13.6 trilyon dollar təşkil edir.

İstər milli, istərsə də beynəlxalq bütün maliyyə mənbələrini əhatə edən bu məcmu hesablamalar ildə ən azı bir trilyon dollara ehtiyac duyur. BMT-nin Ticarət və İnkişaf Konfransı da 2030-cu ilə qədər zəruri illik maliyyə axınlarını 1,55 trilyon ABŞ dolları həcmində qiymətləndirib.

İqlim Maliyyəsi üzrə Müstəqil Yüksək Səviyyəli Ekspert Qrupu (IHLEG) təklif edir ki, Çin istisna olmaqla, inkişaf etməkdə olan bazarlar və inkişaf etməkdə olan ölkələr iqlim və təbiət məqsədlərinə çatmaq üçün 2030-cu ilə qədər ildə 2,4 trilyon dollara yaxın sərmayə qoymalı və xərcləməlidirlər. Ekspert Qrupu təklif edir ki, bu vəsaitlərin ildə təxminən 1 trilyon dolları beynəlxalq maliyyə mənbələrindən gəlməlidir. Bunun təqribən yarısı dövlət sektorundan (ikitərəfli, çoxtərəfli və digər inkişaf maliyyəsi, eləcə də innovativ maliyyə daxil olmaqla), digər yarısı isə özəl sektor investisiyalarının səfərbər edilməsindən gələcəkdir. Hindistan və Ərəb qrupu inkişaf etmiş ölkələri inkişaf etməkdə olan ölkələrə ildə təxminən 1 trilyon dollar yardım etməyə çağırıb.

4.    Əhatə edilən mövzular - Uyğunlaşma, Təsirlərin Azaldılması, İtki və Zərər

100 milyard dollarlıq hədəf iki kateqoriya altında iqlimlə bağlı fəaliyyətləri əhatə edir: təsirlərin azaldılması (istixana emissiyalarının azaldılması səyləri) və uyğunlaşma (iqlim təsirlərinə davamlılığın yaradılması səyləri). Bu istiqamətlərdə fəaliyyət olsa da, ölkələr iqlim təsirlərinə görə itkilər və zərərlərlə üzləşməyə davam edəcəklər. 

Yeni hədəfin  itki və zərəri ödəyib-ödəməməsi hələ də müzakirə olunur. İnkişaf etməkdə olan ölkələr yeni hədəfin uyğunlaşma və təsirlərin azaldılması ilə yanaşı, itki və zərəri də əhatə etməsini təklif edirlər.

İlk Qlobal Stocktake göstərdi ki, inkişaf etməkdə olan ölkələr maliyyə itkisi və zərər baxımından əhəmiyyətli problemlə üzləşirlər. Təkcə iqtisadi xərclərin 2030-cu ilə qədər ildə 447-894 milyard dollara çatacağı təxmin edilir. Stocktake itki və zərərin aradan qaldırılması üçün fəaliyyətlərə dəstək verməyi inkişaf etmiş ölkələrdən "tələb edir" və digər ölkələrə "tövsiyyə edir".

5.    Maliyyənin keyfiyyəti - Yüksək Keyfiyyətli İqlim Maliyyəsini dəstəkləmək üçün yeni hədəfin layihələndirilməsi
Yeni hədəfin məbləğindən əlavə, çatdırılan maliyyənin keyfiyyəti də vacibdir. "Yüksək keyfiyyətli" iqlim maliyyələşdirmə mexanizmləri maliyyələşdirmənin ən təsirli və səmərəli istifadə edilməsini təmin edir.
Tərəflər vurğulayırlar ki, “İqlim maliyyəsi üzrə yeni kollektiv kəmiyyətli hədəf” aşağıdakıları nəzərə almalıdır:

•    Güzəştlilik: 

Güzəştli maliyyə bazarla müqayisədə daha cəlbedici dərəcələr və şərtlərlə təmin edilən maliyyələşdirmədir. İqlim Maliyyəsi üzrə Müstəqil Yüksək Səviyyəli Ekspert Qrupu bəyan edib ki, 2030-cu ilə qədər güzəştli maliyyənin beş dəfə artırılması lazımdır.

•     Əlçatanlıq: 

Əlçatanlıq ölkələrin dövlət və özəl beynəlxalq iqlim maliyyəsinə çıxış asanlığına aiddir. Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr xahiş edirlər ki, maliyyələşdirmənin daha əlçatan olmasını təmin etmək öhdəliyi yeni hədəfə daxil edilsin. 

•    Proqnozlaşdırıla bilənlik: 

İnkişaf etməkdə olan ölkələr vurğulayırlar ki, uğurlu yeni hədəf aydın, kəmiyyətləşdirilmiş maliyyə hədəfləri və vaxt qrafikləri ilə proqnozlaşdırıla bilən olmalıdır. Onlar iddia edirlər ki, mövcud maliyyənin həcmini, onun nə vaxt ayrılacağını və hansı potensial maliyyə alətləri vasitə ilə olacağını bilmək benefisiarlara milli siyasətlərə və beynəlxalq öhdəliklərə uyğun olaraq iqlimlə bağlı investisiyalarının həyata keçirilməsini daha yaxşı planlaşdırmağa imkan verə bilər.

•    Effektivlik: 

İnkişaf etmiş ölkələr vurğulayırlar ki, maliyyələşdirmə nəzərdə tutulan iqlim məqsədləri üçün istifadə edilməli və vəsaitlər davamlılıq və emissiyalara aydın təsirlərlə nəticələnməlidir. 

6.    Vaxt çərçivəsi

Müzakirə olunan digər mövzu iqlimin maliyyələşdirilməsinin yeni hədəfinin hansı dövrü əhatə edəcəyidir, yəni inkişaf etmiş ölkələrin hədəfə çatmaq üçün nə qədər vaxta ehtiyacı olacaq. Danışıq aparanların seçdiyi vaxt çərçivəsi hədəfin ölçüsünə və tərəqqinin necə izlənəcəyinə təsir edəcək. Əksər ölkələr beş ildən 10 və ya 20 ilə qədər vaxt çərçivələri ilə dəqiq başlanğıc və bitmə tarixlərinə ehtiyac olduğunu ifadə edirlər. Hər birinin müsbət və mənfi tərəfləri var.

Beş illik vaxt çərçivəsi Milli Səviyyədə Müəyyən Edilmiş Töhfələri Paris Sazişinin Milli İqlim Planları və Qlobal Stocktake (Qlobal Stocktake (GST) iqlimlə bağlı fəaliyyət üzrə dünyanın tərəqqisinin hərtərəfli qiymətləndirilməsidir) prosesləri ilə daha sıx əlaqələndirə bilər, hər ikisi beşillik dövrlərdə işləyir.
10-20 illik müddətdə isə daha uzun zaman çərçivəsi ölkələrə qarşıya qoyacaqları hədəflərin daha sabit və proqnozlaşdırıla bilən göstəricisini təmin edə bilər. Lakin müddətin uzunluğu inflyasiya, dəyişən texnologiya xərcləri və gələcək iqlim təsirlərini nəzərə alaraq nə qədər maliyyə tələb olunacağını proqnozlaşdırmağı çətinləşdirir.

7.    Şəffaflıq

2009-cu ildə 100 milyard dollarlıq hədəf razılaşdırılarkən, onun yerinə yetirilməsinə görə inkişaf etmiş ölkələri məsuliyyətə cəlb etmək üçün institusional mexanizm yox idi. Hədəf vaxtında yerinə yetirilmədikdə bu, inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında ciddi məyusluğa səbəb oldu.

2021-ci ildə COP26-da Çərçivə Konvensiyasının Maliyyə üzrə Daimi Komitəsinə (Standing Committee on Finance  - SCF) 100 milyard dollarlıq hədəfə doğru irəliləyişi qiymətləndirmək tapşırılıb. Yeni iqlim maliyyəsi hədəfi, çox güman ki, belə izləmə mexanizmlərini əvvəlcədən özündə birləşdirəcək. Ölkələr ümumiyyətlə razılaşırlar ki, yeni hədəf hesabatı Paris Sazişi çərçivəsində mövcud alətlərdən, xüsusən də Genişləndirilmiş Şəffaflıq Çərçivəsindən (Enhanced Transparency Framework - ETF) istifadə edə bilər.

ETF-nin Prosedur və Təlimatlarına uyğun olaraq, inkişaf etmiş ölkələr öz hesabatlarında istifadə olunan əsas fərziyyələr, metodologiyalar və təriflər daxil olmaqla maliyyə dəstəyi haqqında məlumat təqdim etməlidirlər. Bu çərçivə beynəlxalq ictimaiyyətə, o cümlədən resipiyent ölkələrə yeni hədəfə doğru irəliləyişə nəzarət etməyə və töhfə verənləri öz öhdəliklərinə görə cavabdeh olmağa imkan verəcək.

Bunun işləməsi üçün Paris Sazişinin Tərəfləri Genişləndirilmiş Şəffaflıq Çərçivəsinə yeni iqlim maliyyəsi hədəfinə doğru axınları izləmək səlahiyyəti verən mandat qəbul etməlidirlər. Bundan əlavə, Maliyyə üzrə Daimi Komitəyə yeni hədəf ilə bağlı irəliləyiş hesabatlarının hazırlanması tapşırıla bilər, çünki o, 100 milyard dollarlıq hədəflə bağlı tapşırılmışdı.

Davamı var...

Təhmin Şəkibəyov
Hüquqşünas