Modern.az saytı "Ədəbiyyat və incəsənət” portalının əməkdaşı Aida Eyvazlının Saxa Yakutiya Respublikasından olan tanınmış yazar Nikolay Luginov ilə müsahibəsini təqdim edir:
“... Qədimlərdə böyük türk xaqanlığı var idi ki, çoxlu tayfaları birləşdirirdi... Nədənsə bu xaqanlıq zamanın tufanlarına tab gətirə bilmədi. Bəlkə elə o dövrün də öz insanlarının günahı idi... Bəlkə onlar da öz oturduqları ağacın budağını kəsmişdilər...
Belə insanlara ən gözəl və firavan həyat versən də, yenə narazı qalacaq, başqa həyat tələb edəcəklər... Lakin nə istədiklərini də bilməyəcəklər... - Timurçin öz tənhalığını, tək uçuşuna belə acı düşüncələrlə təskinlik verirdi. Bəzən də öz-özünə deyirdi: - Bəlkə mən də Carıqıday dədə kimi çıxıb gedim bu insanlardan, gedib dəmirçilik edim?
O öz düşüncələrinə gülməyə başladı. Yox belə olmaz. Geriyə yol yoxdur”.
Bu fikirlər Nikolay Luginovun üçcildlik “Çingizxanın hökmü ilə...” kitabından götürülüb. Onun yaradıcılığının son 20 ili Böyük Asiyanın tarixi ilə bağlıdır. Görəsən onu bu tarixə bağlayan nədir axı?
Nikolay Alekseyeviç Luginov 1948-ci ildə Lena çayının sahilində - Kobyay ulusunun Tıayu aymakında doğulub. Deyir ki, "Lenanın geniş sinəsinə baxanda sevinirəm. Sağıma baxıram Lena, soluma baxıram Lena. Çayın başladığı yerdən Göy Səma da başlayır. Elə bil ki, Göy səmanın ətəyindən axır çay. Sonra elə bil ki, Daş burundan qalxıb, yerə enir, Taas Tumasdan keçib əylənir... Möcüzədir, möcüzə... Sonra da göyün şimalına qovuşur. Bir də baxırsan ki, dağın arxasından qalxan Günəşin əlvan şəfəqləri altında bərq vurur, naz edən gəlin kimi Sanki kənardan ona baxan sevgilisinə naz satır.
Bəzən də elə bilirsən ki, Günəş də odunu Lenanın üzərindəki parlaqlıqdan alır".
Yakutlar ona “Sirrləri bilən adam” deyirlər. Onun dünyası bir başqadır. Çünki o, daha böyük toyonlar və sərkərdələrlə, Çingiz xanla, Əmir Teymurun ruhu ilə danışa bilir. Onun aləmində Saxa mifik bir insandır. Onun nitqi də o qədər gözəldir ki, o danışanda dinləyicinin gözlərinin önündə Avrasiya meqapolisi canlanır. Onun dediyi, yazdığı hər söz, hər söhbət, hər hekayət yenidir, ənənəvidir, millidir, dünyəvidir. Onun yazdığı əsərləri, danışdığı söhbətləri hansı dilə çevirsən, gözəldir, qəbulolunandır, onun sözü yaddaqalan və ibrətamizdir. Onun yazıçılıq taleyinin qəhrəmanları hunlar ölkəsindən gəlir. Mən onunla 2019-cu ildə Saxa Yakutiya Respublikasında Platon Oyunskinin Azərbaycan dilinə uyğunladırdığım “Qırmızı şaman” kitabının təqdimatında tanış olmuşdum. O, həm də Platon Oyunksi adına Ədəbiyyat Muzeyinin direktorudur.
Bunun özünün də bir rəmzi mənası vardır. Çünki Luginov Oyunski yolunun və ideyalarının davamçısıdır. O da sələfləri kimi öz xalqının ədəbiyyatını yığıb tədqiq edir, qoruyur, bu ədəbiyyatı daha dərindən öyrənmək üçün gəncləri ətrafına cəlb edir.
Siz heç, muzeyin giriş zalında gələn qonaqlar üçün süfrə açıldığını, ziyafət verildiyini görmüsünüzmü? Mən görmüşəm. Nikolay Luginov ölkəsinə gələn qonaqlarının hamısını elə bu muzeydə qarşılayır. Deyir ki, Platon Oyunski özü də belə qonaqpərvər olub. Ədəbiyyat Muzeyi bütün xalqların nümayəndələrinin və ədəbiyyat, mədəniyyət xadimlərinin görüş yeridir. Ölkədə və dünyada baş verən qolbal və mühüm hadisələr də burada müzakirə olunur. Və buraya gələn qonaqlar Ədəbiyyat Muzeyindəki eksponatlar və nadir əlyazmaları ilə tanış olmaqla, bərabər, həm də mütləq Nikolay Luginovun süfrəsində çörək kəsirlər. Onun süfrəsi həmişə naz-nemətlə dolu olur. Naz-nemətlərlərlə dolu süfrə açmaq onun xobbisidir.
Süfrəsində olan balıq və ət yeməklərini isə bazardan almır. Özünün ovladığı heyvanların ətindən və tutduğu balıqlardan hazırlayır. Hələ bu azmış kimi, qonaqların özünə də ayrıca ov payı verir.
Onu tanıyanlar deyirlər ki, Nikolayın ruhu Kulikovskinin, Oyunskun ruhu ilə doğmalaşıb.
Haqqında danışdığım məşhur yakut yazıçısı Nikolay Luginov Yakutsk Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini 1972-ci ildə bitirib. Ancaq texniki elmlər adamı, günlərin bir günündə anlayıb ki, riyaziyyat öz yerində, onu daha çox qələm və tarix çəkir. Yuxularına Yakut dini inanclarının və məişətinin Toyon obrazı olan Çingizxan gəlib. Yuxularının birində ona söz verib ki, kitabını, həyatını yazacaq. 17 il Çingizxan sevdası başından çıxmayıb. Hara gedibsə, onu axtarıb. 1999-cu ildə isə Çingizxanın iqamətgahı yerləşən Karakoruma ilk səfərini edib. Söhbətə elə bu səfərdən başladıq.
- Həmin səfəri necə xatırlayırsınız?
- Yaxın dostlarımla Yakutiyadan Monqolustanın Karakorum vilayətinə olan 400 kilometrlik yolu qət etdik. Yol boyu heç birimiz yatmadıq. Bizi könlümüzdə tutduğumuz yolun həyəcanı bürümüşdü. Bizim Yakutiyanın da çölləri, meşələri, ormanları çox geniş ərazilərdədir. Uzandıqca uzanır. Buradakı təbiətin də başqa cazibəsi var. Mənə elə gəldi ki, bu cazibəni yaradan da elə Çingizxanın özüdür. Siz bilirsiniz, bizim inancımıza görə Çingizxanın ruhu Saxa torpaqlarına hakimdir. O bizi qoruyur. Ölkəmizin ad sahibi olan, şərəfli adamları da onun ruhunun razılığı ilə şərəflənirlər.
Səhərin alatoranında Zöhrə ulduzunun doğuşunda çatdıq Karakorum səhralarına. Çingiz xanın İmperiya iqamətgahına. Bu həmin Zöhrə ulduzu idi ki, nə vaxtsa bu yollarda Nikolay Konstantinoviç Rerixi qarşılamışdı. Bundan sonra o, bütün Asiya ölkələrini səyahət etdi. Türk tarixini əbədiləşdirdi. Bu Zöhrə ulduzu bir neçə yüz il bundan əvvəl Çingizxanı və onun ordusunu da müşayiət etmişdi. Mən bu sonsuz səhralarda göy üzünə baxanda anladım ki, Yakutiyada ulduzlar bizə bu qədər yaxın deyillər. Lakin onların şəfəqi, soyuğu və işığı eynidir. Elə bil ki, ulduzlar göy üzündə giləmeyvə idilər. Əlini bir az yuxarıya qaldırıb, tərpətsən, hamısı yerə töküləcəkdi. Moğollar bu yerin adını Xar Xorum adlandırırlar. 1899-cu ildə bu sirli səhranın itmiş yolunu bizim üçün, türk dünyası üçün məşhur Sibir tədiqatçısı, ictimai xadim Nikolay Yadrintsev açıb. Karakorumu uyğurların hakimiyyəti dağıldıqdan sonra, ikinci dəfə 1220-ci ildə Çingizxan Orxon çayının yuxarı axarında Monqol İmperiyasının paytaxtı kimi elan edib. Burada Ugedey xanın sarayı olub. Və həmin sarayın qalıqları üzərində tarixi məkan yenidən bərpa edilib. Bu şəhər haqqında avropalı səyyahlar, sərkərdələr öz əsərlərində yazıblar. Bu yerlər ona görə də müqəddəsdir.
Biz bu müqəddəs məkanda dünyanı lərzəyə gətirən o müqəddəs Çingiz xanın sirli məzarını axtarırıq. Mən bu yerlərdə gəzməsəydim, “Çingiz xanın hökmü ilə” romanını yaza bilməzdim. Karakorumda olduğum günlərdə, hamı yatarkən mən Zöhrə ulduğunun doğuşu ilə bərabər yatağımdan durub o yerləri gəzirdim, havasını, küləyini, yovşan ətrini sinəmə çəkirdim. Sonra da elə oradaca, oturub qeydlərimi aparır, Çingiz xanın mənə çatdırdıqlarını yazırdım. Böyük şəxsiyyətlər haqqında yazanda, bu işi bir gün də yarımçıq qoymaq olmaz, yoxsa fikirlərin muncuq kimi dağılacaq... Mən də ömrümün 10 ilə yaxın hissəsini bax beləcə işlədim. Bu kitabı yazanda özümü o böyük sərkərdənin əsgəri hiss edirdim. Onun mənim üçün qoyduğu qaydalardan bir dəqiqə də kənara çıxmadım. Nizam-intizama əməl etdim. Üçcildlik kitabım dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunub. Kitabım əsasında ən çox baxılan “Çingizxan” filmi çəkilib.
- Hər bir yakut üçün Olonxo hər şeyin məhvərdir. Siz həm də doğma yurdun adət-ənənlərinin, Olonxonun, böyük yakut oğullarının kitablaşan həyatının qoruycususunuz. Şaman inancının Yuxarı, Orta və Alt dünyanın sirrlərini bilirsiniz.
- Çox adamlar bunu hiss ediblər yəqin. ... Dünyanı ideyalar idarə edir. İdeyalar çox olur. Lakin əsasən həyata keçən ideyalar Tanrı, Yaradan tərəfindən bəyənilən və ya insanın zehninə göndərilən ideyalardır. Xalqlar isə bu müxtəlif zaman kəsiklərində ideyaların daşıyıcılarıdır. Hamımız şahidi olmuşuq. Qabağa çıxan bir lider üçün deyirlər ki, onu Tanrı seçib, hamı onun ideyaları ətrafında birləşir, onun çağırışlarına əməl edir... Hətta fikirləşmirlər ki, bunun sonu nə ilə nəticələnəcək...
Belə insanlara həqiqətən də yaradan özü izn və güc verir. Biz olonxomuzla bu ideyaları yaşatmışıq. Olonxo dünyaya baxmaq üçün bir pəncərədir. Biz ənənələrsiz yaşasaq, xəlqiliyimiz itib gedəcəkdi. Xalq yaddaşımızı itirəcəkdik. Kimliyimiz olmayacaqdı. Mən deyərdim ki, bütün xalqların yaşamaq inadı öz mənbəyini bu əsaslardan götürür.
Əsrlər, qərinələr bundan əvvəl bir xalq kimi bizim öz qonşularımızdan, başqa dünyadan xəbərimiz olmayıb. Biz ətrafımızda başqa dünyanın, millətlərin olduğunu aşkar etmişik. 3-4 əsr bundan əvvəl aşkar etmişik. Müəyyən bir zaman kəsiyində Saxa öz sirli təbiətinə görə, soyuğuna, şaxtasına görə dünyaya yol tapmayıb. Söhbət əlbəttə bizəqədərki sivilizasiyadan deyil, XVI- XVII əsrlərdən gedir. Biz öz çaylarımız, meşələrimiz, yaratdığımız mədəniyyətimiz və inancımız ilə ilə baş-başa olmuşuq. Bununla belə, bizim dünyanı dərk etmək fəhmimiz olub. Hansısa təbiət hadisələrindən sonra biz buralara gəlmişik... Bu böyük sirrdir. Sonra burada oturuşmuşuq. Burada xalqımızın öz fəlsəfəsini, xəlqiliyini, təbiətini qorumuşuq. Ona nizam vermişik. Ana təbiət özü də bizə yardımçı olub, sözün əsil mənasında ANA olub. Burada yaşayan evenlər, evenklər, dolqanlar, yukagirləri də özümüz kimi qəbul etmişik. Biz öz yaratdığımız mədəniyyətimizin içərisində var olmağı, onu qorumağı bacarmışıq. Uşaqlığımdan özümü olonxo məclislərində görmüşəm. Burada sinədəftər kişilər söz söyləyib yarışırdılar. Çox cəlbedici bir atmosfer idi.
Olonxonun içərisinə düşən onun musiqisinin, mahnısının, sözlərinin cazibəsindən çıxa bilmir. Bu, insanın iliklərinə yeriyir. Bəlkə də ana bətnində olanda belə biz bunu eşitmişik deyə, ona bu qədər yaxınıq. Olonxo ilə biz ağız ədəbiyyatımızı qorumuşuq. Tariximizi, dünyanı dərk etmə anlayışımızı saxlaya bilmişik. Olonxoda bizim teatrımız, ədəbiyyatımız, musiqimiz, fəlsəfi fikirlərimiz, kosmoqonik ideyalarımız bir araya toplaşıb, simbioz yaradıb. Bəlkə də olonxosutları hər gün eşitdiyimizdən hər birimizdə ədəbiyyata, sözə belə maraq yaranıb. Bu, bizim genetik kodumuzdur, yaddaşımızdır. YUNESKO da Olonxonu bizim qeyri maddi irs siyahısına yazdı. Olonxo bizim milli sərvətimizdir.
- Nikolay Alekseyeviç, Yakut Ədəbiyyatının yaşı 100-ü ötüb. Bildiyim qədər siz bu hesabla razılaşmırsınız. Sizin üçün ədəbiyyat da hesabdır.
- Bəli, mən razı deyiləm. Bizim yazılı ədəbiyyatımızın yaşı 100 ildən artıqdır. Lakin yakutların qədim yazıları daşlarda yazılıb. VII əsrdən bizə əmanət qalan Kul Tegin daş kitabələrini dəqiq oxusanız, müasir yakut dilini görəcəksiniz. Saxalılar zadəgan xalqdırlar. Mən niyə belə düşünürəm? Ona görə ki, hər bir saxalı sözə böyük önəm verir, mənasını anlayır. Sözü ücalara qaldırır. Tarixin içərisinə mən riyaziyyatçı kimi gəlmişəm.Onun dərinliyinə elə riyaziyyatçı kimi enmişəm. Ona görə də məndə hər şey ciddi ierarx şəklindədir. Riayaziyyatda olduğu kimi, aşağılar yuxarılara tabe olmalıdır. Hər şeyin öz hesabı vardır. Mənim üçün həqiqət əsasdır. Müzakirəsiz həqiqətlərə daha çox üstünlük verirəm. O ki qaldı humanitar elmlərə - onlarda subyektivlik əsasdır. Subyektivliyin dairəsi çox genişdir. Orada çoxlu özbaşnalıq vardır. Humanitarlıq heç nəyi üst-üstə yığmır, tarixi faktları təsdiq etmir, əvvəlcə özü üçün, özünə xoş gələn bir ideyanı ortalığa atır, sonra ona uyğun gələn faktları toplaylıb, özü üçün yeni aləm və tarix yaradır. O demək olar ki, faktları üz-üzə qoymur. Əlbəttə bu da lazımdır. Tarix isə elmdən asılıdir. Siyasətlə bağlıdır, həyatın müxtəlif mərhələlərində dünyagörüşü və qloballığı əsas götürürərək, siyasi sifarişi yerinə yetirir. Tarix də hansısa ideyanın əsasında yazılır. Bu ideyaların əvvəlində xalqlar, onların qələbələri, fəthləri dayanır. Və o tarixləri bu günə qədər də köçürməkdəyik. Köçürə-köçürə bir çox faktları dəyişir və saxtalaşdırırq da. Ona görə də bir çox xalqların tarixləri siyasi sifariş kimi yazılıb. Bizim Yakutiyanın da tarixi siyasi sifarişlə yazılıb.
- Siz həm də imperialist ideyalarının təbliğatçısısınız. “Çingiz xanın hökmü ilə...” haqqında romanınızı oxuyandan sonra mən bu fikrə gəldim.
- İmperiyanın tarixi, imperiya üsul-idarəsi çox qlobal bir məsələdir- bu insanlığın tarixidir. Yaranma tarixi, məişəti, çiçəklənməsi, enişi, dağılması, sonra isə bu və ya başqa bir şəkildə ya tamam silinib getməsi var -- bax budur insanlığın tarixi. İnsan ümumiyyətlə subyektivlikdən yüksəkdə dayanır. Real olanı, obyektiv olanı təkzib edir və bu reallığın fonunda özü dəyişmir. Məsələn, sovet dövründə imperialism bizə çox yad olan bir təfəkkür və dünya idi. Bu bizə belə gəlirdi. Çünki bizi buna hələ məktəb illərindəki təbliğat və ideologiya ilə inandırmışdılar. İmperializm bizdən çöldədir, içimizdə deyil. Bu, aqressiv siyasətin tutqusudur. Əslində Sovet İttifaqı özü də bir İmperiya idi. Bütün kommunist ideyası kommunizm imperiyasına çevrilmişdi. İmperiyanı İmperiya edən onun ordusudur. Ordu həm də firavan həyatın qarantıdır. Bu belə olub, gələcəkdə də belə olacaq. Güc- qarantdır. Məzmundan fikri çıxarıb, bir şeyi təsdiq etmək başqa bir şeydir, təyinat vermək isə tamam başqa şeydir, bunun xoşagəlməz nəticələri olur.
- Siz deyirsiniz ki, müasir Rusiya Monqol İmperiyasının varisidir?
- Bəli, deyirəm. Bunu qərəzli irqçilik yönümündə tərbiyə alanlar çətin qəbul edirlər. Baxın: deyirlər ki, qıyıqgöz, enlisifət monqollar- rusların əcdadıdır, yəni, Rusiya İmperiyasının? İndi mən sizə deyim, siz də nəticə çıxarın. Əlbəttə, hər bir rusun qanında hun qanının olmasını deyəndə, onlar üçün inanmaq çətin olur. Daha dəqiq desəm, əsil həqiqət isə budur ki, indiki rusların əksəriyyəti Hun imperiyasının tərkinbində olan türk millətindən, onun tərbiyəsindən, onun dünyagörüşündən, onun ədalətindən yaranıblar və onların özlərinə desək ki, sizin başqa dövlətiniz olub, buna inanmaq istəməyəcəklər. Bunu qəbul etmək onlar üçün çox çətindir. Lakin bu faktdır. Rus İmperiyası Monqol İmperiyasının əhatəsində, türk dövlətlərinin çiynində böyüdü, yüksəldi, gücləndi. Rusiya dövləti vaxtı ilə Monqol İmperiyasının bir hissəsi, bir sancağı idi. Sonradan Moskva Monqol İmperiyasının Muxtar bir vilayəti oldu. Rusiya İmperiyası Monqol İmperiyasının dövlət siyasətini, dövlətçilik ideyasını, idarəçilik metodlarını, siyasətini zəbt etdi. Bu, göz önündə olan həqiqətdir. Baxın, elə götürək Sibir və Şimal məkanını ... Kazaklar 20-30 dəstə ilə, lap deyək ki, 50 nəfər adamla, bütün Şərqi Avrasiyadan Sakit Okeana qədər və Amerikadan- Alyaskaya qədər olan əraziləri necə gəzib, ələ keçirə bilərdilər? Və bu əraziləri fəth edəndə, və ya zəbt edəndə bir dəfə də olsun müqavimətə rast gəlmədilər? Belə olmur. Bunun izahı belədir: kazaklar yeni dağılmış moğol dövlətçilik sistemini buralarda müvəqqəti olaraq bərpa etdilər. Yeri gəlmişkən, vaxtı ilə “kazak” dediklərimizin özləri də elə türk əsilli tatarlar idilər ki, dilimizi də bilirdilər. Onların təsiri, gücü və əməyi sayəsində qədim imperiya torpaqlarını yeni rus imperiyası əsasları ilə qurmağa başladılar. Yakutlar həmin kazakların gəlişini Şahzadə Ağ Ordanın – Yuryunq Iraaxtağının elçiləri kimi qəbul etdilər. Ona görə də rusların ilk gəlişində müqavimət göstərmədilər. Müqavimət rus kazaklarının insanlara zülmü, ədalətsizliyindən sonra başladı.
- Bizə oxutdurulan kitablarda Rusiya İmperiyasının tarixi Kiyev Rusundan başlanır.
- Kiyev Rusu bir neçə knyazlıqdan ibarət olan balaca dövlət idi. Bu bütün Rusiya deyildi. Kiyev Rusu- Kiyevin kiçik bir ərazisi idi. Sibir də sonradan ruslar tərəfindən zəbt olundu, əsası isə Moğol İmperiyasına bağlı idi. Moğol İmperiyası aşağıda deyil, hər zaman yüksəkdə idi, o barbar İmperiyası deyildi. Moğollar tam bir sivil imperiya idilər. Onların topu, tüfəngi , barıtı, hərb maşınları, od saçan silahları var idi. Onlar bütün planetdən öz inkişaflarına görə 500 min il irəlidə idilər. Kiyev Rusu tarixini ancaq belə izah etmək olar. Moğol imperiyası mövcud olanda Kiyev ərazisi də peçeneqlərin idi.
- Sizin inancınız Tanrıçılıqdır!
- Din mürəkkəb sualdır. Dini düşüncə hər kəsin qavramında vardır. Mən də dini inancı olan insanlardan biriyəm. Yaradana inanıram, onu dərk edirəm, özümü inanclı insan hesab edirəm. Mənim doğmalarım: həyat yoldaşım, uşaqlarım, nəvələrim—hamımız xristianlığı qəbul etmişik. Yakutlar Tanrıya –Tanqara deyirlər. Yakutların qədim dini inancı Tanrıçılıqdır. Qədim mənbələrdə də göstərilir ki, Tanrıçılıq-təkallahlılıqdır, insanlığın ən qədim dinidir. Tanrıçılıq bizim məişətimizdə və həyatımızda qorunub saxlanılmış çox mükəmməl dindir. Digər quruluşlarda, məsələn türk dünyasında onu buddizm və islamla aradan çıxarıblar. Bir çox dini qruplardan , dünyəvi dinlərdən fərqli olaraq, pravoslavlar da tanrıçılıq dininə daha yaxındırlar. Ona görə də Saxa xalqı dindəyişmə prosesində pravoslav qoluna sitayiş etməklə, Tanrıçılığı qoruyub saxlaya bilib. Və həm də Tanrıçılıq dininə məxsus olduqlarına görə özlərini qoruyub saxlaya biliblər.
SONDA ZƏRURİ QEYD: Ədəbiyyat insanı, insan isə dünyanı formalaşdırır,- deyən Nikolay Luginov Yakut klassik ədəbiyyatına və dünya ədəbiyyatına verdiyi töhfələrə görə ən böyük titullara və mükafatlara layiq görülüb: “Çingiz xanın hökmü ilə”, “Aygillə”, “Kustuk”, “Taas Tumus”, “Qara qarğa haqqında ballada”, “Şimal əfsanələri”, “Ağ durnaların mahnısı”, “İldəgiz haqqında əfsanə”, “Qocanın təbəssümü”, “Çay üüstündə ev”, "Nuoraljımın zəmisi” kitablarının müəllifidir.
“Çingiz xanın hökmü ilə” üç cildliyinə görə Rusiyanın Böyük Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülüb, Rusiya Federasiyasının əməkdar mədəniyyət xadimidir, Saxa (Yakutiya) Respublikasının Fəxri vətəndaşıdır, Saxa (Yakutiya) Respublikasının əməkdar mədəniyyət xadimidir, P.A.Oyunski adına Saxa (Yakutiya) Respublikasının Dövlət mükafatının laureatıdır, “ALJİR mədəniyyətlər qovşağında” Beynəlxalq Mükafatının və Qazaxıstan Respublikasının “Alaş” ədəbiyyat mükafatının laureatıdır.
