(Xalq yazıçısı Bayram Bayramovun ədəbi portreti)
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının sovet mərhələsi nəsrinin ən görkəmli, müqtədir ədiblərindən biri olan Bayram Bayramov böyük ədəbiyyata öz yaşıdlarına nisbətən gec gəlsə də, hədsiz yaradıcılıq zəhməti və bənzərsiz isdedadı hesabına ədəbi aləmdə ləyaqətli yerini sürətlə zəbt etdi. Bu da ondan irəlı gəlirdi ki, tale elə gətirmişdi Bayram Bayramov yazıçılığa başlamazdan öncə böyuk və zəngin həyat təcrübəsi qazanmişdı, başqa sözlə həyat universiteti keçmişdi.
Azərbaycan xalq yazıçısı (1984), Azərbayan Dövlət Mükaftı laureatı (1990), Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı (1990) Bayram Bayramov 1918-ci il dekabrın 11-də ( aprelin 7-də göstərilir) Gəncə guberniyasının Ağdam bölgəsinin Şıxavənd kəndində ( Əlimədədli adlanır) Məşədi Qurban oğlu Salman bəyin ailəsində doğulmuşdur. Atası dövrünün seminariya təhsili almış, ərəb, fars, rus, erməni, türk dillərini bilən, Cümruhiyyət dövründə Müsavat partiyasının bölgə üzrə idarə heyətinin üzvü olan, buna baxmayaraq sovet dönəminin başlangıcında mühüm dövlət işlərinə cəlb edilən, erməni böhtanları nəticəsində 1937-ci ilə qədər iki dəfə həbs edilən, sonda isə 1938-ci ilin martın 5-də Bayıl türməsində güllələnən repressiya qurbanlarındandır... Talelərinə belə qismət düşənlər bilər ki, bü nədir,bu nə deməkdir?!..
Və keçən əsrin 50-ci ıllərinin sonlarına qədər jazıçı Bayram Bayramov sovet quruluşunun xofundan və məngənələrindən özünün bacarığına, isteda- na,mübarizliyinə,vətənpərvərliynə sığınaraq qoruna-qoruna həyatda irəliləyə bilmiş, apelasiyadan sonra nisbətən daxilən rahatlanmışdır.
Müştərək taleli,bəy oğlu, tanınmış yazıçı-publisist Cəmil Əlibəyov yazır:
“Bayram müəllim mənim nəinki yzıçı aləmində, şəxsiyyət kimi polad iradəsi ilə mənəviyyatımda da iz buraxıb. Salman bəyin oqlunu mən, onün əlli illik yubileyində Şıxavənd kəndinə gedərkən tanıdım desəm, təəccüblənməyin. Ona qədər əkinçi oğlu Bayramı tanıyırdım. Və hər bir agayana hərəkətində (cod, sözü şax deyən, saxta sığal-tərif xoşlamayan adam kimi) məndə şübhə
oyadardı. Haradandır bu ağa amirliyi?! Və kənddə xəbər tutdum ki, rəiyyət və ya Qarabağın “pambıq” bəylərindən yox, köhnə bəylərindən imiş Bayramın nəcabət siqləti”.
Yazıçı Bayram Bayramov həyatının bu sıxıntılarını, fərəhli-fərəhsiz çağlarını xatirə-memuar janrında yazdığı “Üzlü-astarlı günlər”(1991) romanında realist, ancaq kövrəklirik bir üslubda, ətraflı bir şəkildə qələmə almışdır. Ömürlüyündən məlum olur ki, o, yeddillik kənd məktəbini bitirib, Aqdam Pedaqoji məktəbində təhsilini davam etdirmiş (1934-1938) və müəllim ixtisasına yiyələnərək Tərtər rayonundakı Hüsənli kənd natamam orta məktəbində müəllimlik fəliyyətinə başlamış və göndərişlə müxtəlif kənd məktəblərində 1942-ci ılə - müharibəyə çağrışa qədər müəllim,tədris hissə müdiri, məktəb direktoru vəzifələrində çalışmış, müharibədə faşızmə qarşı ağır döyşlərdə iştirak etmiş, Mozdok uğrundakı döyüşlərdə yaralanaraq müalicə ücün arxa cəbhəyə - Yevlaxda yerləşən hərbi xəstəxanaya göndərilmişdir.
Natamam sağaldiqdan sonra müəllimə entiyaca ğörə Yevlağın Qoyunbinəsi kənd məktəbində alti ay müəllim işləmiş, özünün təkidi ilə 1943-cü ilin aprelində cəbhəyə qayitmiş, yenidən yaralanmış 1944-cü ildə ordudan tərxis edilmişdir.Sonralar yazıçı müharibədə müşahidə etdiyi, çiyin-çiyinə vuruşduğu azərbaycanlı döyüşcülərinin şücaətindən, ağır həyatlarından, onların döyüş yollarından bəhs edən “Üç gün, üç gecə”( 1967) romanını qələmə almışdır.
Ordudan tərxis edildikdən sonra 1945-ci ilə qədər doğma kəndində müəllimlik etmiş, sonra ali təhsil almaq üçün Bakıya gələrək Azərbaycan Dövlət Universitetnin filologiya fakültəsinə daxil olmuş, 1950-ci ildə Universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Bu illərin çox maraqlı faktlarindan birini – diplom işi ilə əlaqədar faktı xüsusi fəxarətlə, gülümsəyrək belə xatirlayardı: “Tələbə yoldaşarimin,demək olar ki, hamısından yaşlıyıdım. Əksinə, müəllimlərimizin bir çoxu ilə həmyaşıydım.Müharibədə olmağım,ictimai fəaliyyətim, yaxşı oxumagım, yazı-pozuya meylim,müəllimlərim arasında mənə xüsüsi mövqe və hörmət qazandırmışdı. Əli Sultanlı, Mirzə Feyzulla, Həmid Araslı, Məmmədhüseyin Təhmasib, Muxtar Hüseyinzadə kimi müəllimlərimin xoş,həlim, qayğılı münasibətlərini unutmağmı olar?!.. Xüsüsən, o vaxtlar artıq mötəbər yazıçı,
tənqidçi, ədəbiyyatşünas kimi tanınmış, məşhürlaşmış, bizə dərs deyən professor Mir Cəlal müəllim Paşayevin mənə fərqli rəğbətini həmişə hiss edirdim. Bu hisslər bizim aramızda mərhəm münasibətlər yaratmışdı və bu sonralar da, davamlı şəkildə olduğu təkin qaldı, yaradıcılıq dostluğuna çevrildi.
Yazıçı olmaq qənaətim qətiləşməyinə baxmayaraq dilçilik ürəyimə yaman yatirdı.Elə ona görə də, diplom mövzuları təqdim olunanda “Mir Cəlal yaradıcılığının ədəbi dil normaları” mövzusunda diplom işini göturdüm və yerinə yetirdim. Elmi rəhbərim də çox dəyərli dilçi Muxtar Hüseyinzadə idi... Samballı bir elmi iş alınmşdı və bəh-bəhlə təqdir olundu. Hətta namizədlik təkin müdafiyə etməyim məsləhət görüldü.” Sonra gülümsəyərək, zarafat tərzi ilə əlavə edərdi: -- Təklifdən şirnikmişdim. Amma hiss etdim ki, yazıçılıqla bu tutmaz. Dilçi alim dostlarimızın xətrinə dəyməsin, bəxtləri gətirdi ki, bu işin arxasnca düşmədim...
Xalq yazıçısı Bayram Bayramov “Körpü” adlı hekayəsi ilə ədəbiyyata gəlib.Onun bu ilk qələm təcürbəsinin üzə çıxması faktı da maraqlıdır.Yazıçı bununla əlaqədar müsahibələrinin birində deyir:
“1949-cu ildə “Azərbaycan gəncləri” qəzeti ən yaxşı hekayələr müsabiqəsi elan etmişdi. Mən o vaxtlar son kursda oxuyurdum və Bakı kitabxanaçılıq texnikumunda ədəbiyyatdan
dərs deyirdim. Müsabiqədə iştirak etmək qərarına gəldim, ancaq bunu heç yerdə demədim, hətta evdə də bildirmədim. Hekayənı yazıb redaksiyaya göndərdim. Bir qədər gözlədim, deyəsən, müsabiqəni də unutmuşdum.
Günlərin birində işlədiyim texnikumun o vaxtki direktoru Yaqub Həsənzadə məndən soruşdu ki, Bayram müəllim, siz ədəbi yaradıcılıqla da məşqul olursunuz? Dedim ki, necə bəyəm? Cavab verdi ki, qəzetdə hekayənizi oxumuşam. Bu şad xəbəri eşidəndə qulaqlarima inanmadim. Həmin illərdə Bakının meydanlarında radiolar qoyulardı.Bir gün şəhərdə gəzərkən radiodan eşitdim ki, hekayəmi səsləndirəcəklər. Durub gulaq asırdım. Mənə elə gəlirdi ki, hamı mənə baxır. Bərk sıxılır, həyəcan keçirirdim...
Hekayə çapdan çıxandan sonra hörmətli və qayğıkeş yazıçımız Mehdi Hüseyn məni yanına çağırdı. Hekayəmi oxuduğunu və bəyəndiyini dedi. Bu məni ədəbi yaradıcılığa daha da ruhlandırdı”.
Beləliklə, həmin vaxtdan Bayram müəllim dövrü mətbuatda hekayələri, povestləri, romanları, problematik publisist məqalələri, oçerkləri ilə müntəzəm çıxış edir. Ümumiyyətlə, ədəbi mühitdə Bayram Bayramovu ən məhsuldar və istedadlı, əsərlərində həmişə mühüm ictimai-sosial problemlər qaldıran yazıçı kimi tanımışlar.
Onun yaradcılığının birinci mərhələsində “Tək adam”, “Müqəddəs vəzifə”,
“Cehiz məsələsi” povestləri (1950-1956) , “Ayrılıq”(1957), “Yarpaqlar”(1961) romanları ədəbi-tənqid tərəfiindən çox yuksək qiymətləndirilmiş, oxucuların geniş marağına səbəb olmuş, onu yeni fikirli, maraqlı mövzuları qələmə alan, istedadlı bir yazıçı kimi tanıtmışdır.
“Körpü” yazıçının ilk hekayəsı olduğu təkin, “Ayrilig”da onun ilk romanıdır. Adın özü sətiraltı məna yükündə başlığa çıxarılan simvoldur, məcazdır, xalqımızı daima sıxıntıda saxlayan siyasi-sosial dərdə işarədir.
Romanin fabulasının alt qatında da, üst laynda da ayrılıq insanın ən böyük mənəvi, sosial, siyasi faciəsi hesab edilir. Bütün faciələr ayrılıqdan başlayır. Bütün məhəbbət dastanlarında sevənlərin faciəsinə səbəb ayrılıq olur. Bütün millətlərin faciəsi ayrılığın nətıcəsidir. Və bu sözü, belə bir anlayış yükündə nəsrə, epik ədəbiyyata, roman janrına hamıdan öncə gətirən Bayram Bayramov oldu!.. Onda hələ “Ayrılıq” mahnısı yaranmamışdı, ona görə də, yanıqlı-yanıqlı, yandıra-yandıra oxunmurdu ... Onda hələ “ayrılıq” kəlamı ədəbi fikrə bu mənada daxil edilməmişdi, sətiralti məna yükündə başlığa çixarılmamışdı... “Ayrılıq” romanının baş qəhrəmanının adının Ümid olması da təsadüfi deyil. Hər məqamda həyat uğrunda çətin mübarizələr aparmalı olan, həyatı boyu sixışdırlan, sındırılmağa cəhd edilən, məhəbbəti əlindən alınan bu yenilməz Ümid qəhrəman, əslində məcazi mənada zəmanənin, dövranın sıxıntılarına məruz qalan xalqımızın ümididir ki, “Ayrilıq” romanini başlığında ehtiva olunurdu...
Bayram müəllimin bacarıgını və yaradıcılıq ugurlarını nəzərə alaraq o, 1954-cü ildə Azərbaycan Yazıcılar İttifaqına üzv qəbul edilir.O çağlar üzvülüyə götürmək üçün iki nəfər tanınmış yazıçının zəmanəti tələb olunurdu. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının hələ canlı ikən klassikləri olan Süleyman Rəhimovun və Mir Cəlalın zəmanətləri, inam və etimadları ilə bu iş başa
gəlir. Və Bayram müəllim bu faktı da, xoş ovqatla, bir az da fəxarətlə xatırlardı. Qeyd etdiyim təkin o, yaradıcılığının ilk mərhələsindəcə bu nəhəng ustad sənətkarların onun istedadına olan inam və etimadını doğruldub. Onlara qürur gətirib...
Xalq yazıçısı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Bayram müəllimin ən yaxın qələm dostü və gayğıkeşi olan, azman ədib Süleyman Rəhimov yazırdı: “Bayramın hər bir əsəri mənə, ədəbiyyatımıza töhfə təsiri bagışlayır.Onun özü və əsərləri ilə qürur duyuram.”
Geniş ürək sahibi, xeyirxah insan, böyük yazıçı, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, professor Mir Cəlal Yazıçılar İttifagının 1959-cu ildə kecirilən plenar iclasında “Yarpaqlar” romanının jürnal variantının müzakirəsində söyləmişdi: “Mən Bayramın “Yarpaqlar” romanını diqqətlə, özü də maraqla
oxudum. Yaxşı əsərdir. Yaxşı yazılıb. Onun əvvəlki əsərləri də ( “Tək adam”, “Müqəddəs vəzifə” povestləri və “Ayrılıq” 1957 / romanı nəzərdə tutulur-Q.B.) məndə xoş təəssurat oyatmışdı. “Yarpaqlar”ı tezliklə kitab şəklində görməyi arzulardım. Onun yazıçılıq istedadının gələcəyinə və inkişafına inanıram.” Bu arzunun dəyərini bilənlər bilir...
Bu fikirlər təkcə ustad sözləri deyildi, ustad istəyi, xeyirxahlığı və ustad xeyir-duası idi... Və bu günlərimiz üçün əvəzsiz örnəklərdir...
Bayram Bayramov öz masştabli, geniş spektirli, zəngin yaradıcılıqı ilə nəinki genişürəkli ustadların, həmnəsil qələm dostlarının, ədəbi mühitin, eləcə də, geniş oxucu siferasının rəğbətini, xalqının məhəbətini qazandı. Bu isə, son dövr, müstəqillik dövrü oxucusunun--Gültəkin Ağdamlının mətbuatda dərc edilmiş fikirləridir, olduğu təkin təqdim edirəm: “Adam var ki, doğulduğu torpağa da, böyüdüyü ailəyə də, mənsub olduğu millətə də, həmişə başucalğı və şərəf gətirir. Adam da var əksinə. Bayram Bayramov torpağımız üçün də, xalqımız üçün də şərəf gətirənlərdən idi.
Gözümü açandan Qarabağın saf havasını udub, təmiz suyunu içmişəm. Bu yerlərin musiqisi də, şeri, nəğməsi, bayatısı da ürəyimə, qəlbimə onun müdrik , istedadlı adamlarının dillərindən süzülübdür.
Bir də onun bu qədim diyarın milli koloriti ilə dolu əsərlərini oxuya-oxuya o torpağa bir könüldən, min könülə yenidən vurulmuşuq. Qarabağa məxsus dad-duz, torpağa bağlılıq, yanmcıllıq Bayram müəllimin demək olar ki, bütün əsərlərində duyulurdu. Biz bu torpaqda doğulsag da, böyüsək də, bəzən o torpağı təkrarən Bayram Bayramovun əsərlərindən öyrənirik.
“Karvan yolu” təkcə unudulmaz Mirzə Cəlilin və onun vəfalı ömür- gün yoldaşı Həmidə xanımın həyatı deyil. Bütün külli Qarabaqın dünəni, bu günü, sabahıdır. Onun neçə-neçə ogullarının , qızlarının , əbədiyyətə uzanan karvanıdır. Bu karvan indən belə həm də Bayram Bayramovun bizə qalan yaradıcılıq ömründən keçir.
Bayram Bayramov bütün Azərbaycanı ürəyinə sıxan , onun sevgisi ilə yaşayan , qəmi ilə qəmlənən yazıçı ıdı. Təsadüfi deyildi ki, qayğılı illərin dalğalarında üzə çıxan balaca formatlı, səkkiz səhifəli ilk müstəqil qəzetin adı da “Azərbaycan” və onun əsas yaradicilarından biri də Bayram Bayramov idi.
Xeyli vaxtdır Qarabağın bərəkətli torpaqları, buz bulaqları , oylaqları, yaylaqları düşmən tapdağı altındadır. Bu yerlərin əsl sahiblərinin taleyinə isə qaçqınlıq nəsib olubdu. İnanirıq ki, o yerlərə qayıdacağıq. İnanırıg ki, hər kəndi, hər obası, uşağı, böyüyü Bayram Bayramovu bu qayıdış karvanında ruhən öndə görəcək. Axı, Bayram müəllim bu nisgili yaşayan narahat qarabağlıların ən narahatı idi.” Məncə oxucu məhəbbətinin,istəyinin və müstəqil düşüncə tərzinin və qənaətinin əlavə şərhinə və izahına ehtiyac yoxdur...Həm də bu sadə oxucu fikri ustadların fikir karvanının davamıdır...
Xronologiyani pozsag da, həssas oxucunun məktubunda “Karvan yolu” romanı xatrlandiğından bu monumental tarixi roman barəsində fikrimizi buradaca bildirmək istərdik.
Xalq yazıçısı Bayram Bayramov öz dövründə, əsasən müasir mövzular müəllifi kimi taninmışdı. “Karvan yolu” onun tarixi roman janrında yazdığı və milli iftixarımız olan, dahi sənətkar Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin, onun ömür-gun yoldaşı və məslək dostu Həmidə xanim Cavanşirin—bu böyük tarixi şəxsiyyətlərin həyat və fəliyyətlərinin fərəhli,sevincli, iftixarlı çağları ilə yanaşı, əzablı, müsibətli günlərindən bəhs edən, onların parlaq bədii obrazlarını yüksək sənətkarlıgla canlandıran ilk monumental , geniş epik vüsətli, ayri-ayrı , iki cilddən ibarət 60 x 90 formatda 1986 və 1993-cü illərdə çap edilən, 1230 səhifəlik kitablardir. Bu, Bayram Bayramovun samballı roman yaradıcılığının sağlığında çap üzü görən sonuncu romanıdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, mətbutda bir-iki kiçik parçası dərc olunan “Qırmızı güllə”(1993-94) sənədli-sübutlu roman adlandırdığı iki cilddən ibarət sonuncu tarixi-xronikal əsəri müəllifin özü tərəfidən tam çapa hazirlanmış tərzdə nəşrini gözləyir.
“Karvan yolu” romanı təkcə yazıçının yaradıcılıgında deyil, ümümiyyətlə ədəbiyyatımızda ən dəyərli nümünəvi əsər təkin ən müxtəlif ədəbi nəsil nümayəndələri tərəfindən total şəkildə, yekdil fikirlə qiymətləndirilmiş, bütöv ədəbi mühitdə yaxşı mənada əks-səda doğurmuşdu. Onlardan birini, ən səciyyəvisini nümunə təkin misal gətirirəm. Qocaman ədəbiyyatşünas,ədə-
biyyatimizin yorulmaz təəssübkeşi,professor Abbas Zamanov bu əsəri belə qiymətləndirmişdi: “Bayram Bayramovun “Karvan yolu” romanını ölməz Mirzə Cəlilə ucaldılan ən layiqli abidə hesab edirəm!”.
Təsadüfi deyildir ki, bu roman olduqca istedadlı yazıçı-publisist, bacarıqlı tərcüməçi Elmira xanım Axundovanin rus dilinə mükəmməl çevirməsində kitab şəklində çap edilmiş,alınan çoxlu oxucu məktublarından məlum olur ki, rus dilli oxucular tərəfindən geniş rəğbətlə qarşılanmışdı.
Lakin, bu romana qədər 45 illik uzun və zəngin bir yaradıcılıq və fəaliyyət yolu varıdı... Müasir oxucuda təsəvvür yaratmaq üçün yenidən yazıçının ömürlüyünün xronologiyasna qayıdırıq...
Bayram Bayramov 1956-cı idən fəaliyyət sahəsini dəyişir-Azərbaycan Dövlət radiosunda ədəbi dram verilişləri üzrə məsul redaktor (1956-1958), Yazıçılar İttifaqının orqanı “Azərbaycan” jurnalında ədəbi işçi (1958-1960), Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında nəsr üzrə məsləhətçi (1960-1963) işləyir... Sonra üç il dövləti vəzifələrdən uzaglaşmış, bu müddətdə sərbəst bir şəkildə ancaq yaradıcılıqla məşgul olmuş, özünü və ailəsini qələmi ilə dolandırmışdır...
Bu müddətdə,yəni yaradıcılığının 60-cı illərində zəhmətkeş yazıçı “Qocalar”(1960),”İlk məğlubiyyət”(1960), “Cümləqayğı”(1961), “Tağızadə yoldaşını işə buraxmır” (1961), “Köhnə tanışlar” (1962), “Caxmaq daşı” (1962), “Xüsusi qonaq” (1962), “Qibtə” (1964), “Köhnə portfel” (1967) ... qəbildən onlarla klassik tipli hekayələr; “Sənsiz”- 1957, (bu əsərdə Azərbaycan nəsrində ilk dəfə dahi Üzeyir bəyin cox parlaq, xüsusi məhəbbətlə bədii obrazı yaradılıb), “Onun gözləri” (1958), “Mən ki, gözəl deyildim” (1959), “Gördüyüm günlər” ( 1960), “Sərinlik”- 1962 (“Firəngiz” adı ilı də taninir), “Sevirsə qayıdacaq” (1964), “Bələdçi” (1965), “Qoz agacı” (1966) təkin məşhur povestlərini, ilk romanlari olan “Ayrılıg”
(1957) və “Yarpaqlar”ın (1957-1960) ardınca “Xəzinə” (1964), “Bəlalı sevgim” (1965), “Üç gün üç gecə” (1966-67), iki cilddən, dörd kitabdan ibarət iri həcmli “Arakəsmələr” (1959-66; 1970) təkin maraqlı və problematik romanları qələmə alıb nəşr etdirir. Hələ biz bura müəllifin bu dövrdə yazdığı bir çox məzmunlu, aktual oçerklərini, silsilə bədii – publisistik məqalələrini, sissenarilərini , radio-pyeslərini də əlavə etsək yazıçının istedadının və zəhmətinin miqyasi haqqinda təsəvvür daha da aydin olar...
Yeri gəlmişkən, xatırladaq ki, Bayram Bayramovun “Mən ki, gözəl deyildim”, “Firəngiz”, “Onun bəlalı məhəbbəti” sissenariləri əsasında, görkəmli aktyorların və çəkliş qrupunun iştiraki ilə baxımlı, təsirli bədii filmlər çəkilmiş və uzun müddətdir ki, ekranlarımızda vaxtaşırı nümayiş etdirilir..
İş elə gətirmişdir ki, bu mərhələdə Bayram Bayramova mətbuat sahəsində məsul bir təşkilati sahə tapşırılır, 1966-cı ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Komitəsi sədrinin müavini vəzifəsinə təyin edilir və 1971-ci ilə qədər o, bu vəzıfədə çalışmış, sonra 1989-cu ilə gədər yenə də, heç bir yerdə işləmədən sərbəst, azad yaradıcılıqla məşğul olmuşdur...
Bayram Bayramovun yaradicılığını müntəzəm izləyən qələm və ürək dostu, taninmış yazıçı-publisist, ləyagətli və prinsipial tənqidçi-alim, filologiya elmlər doktoru, BDU-nun professoru Qulu Xəlilov (Xəlilli) yazırdı: “İnsanın bütün hissi, fikri,arzusu,qayəsi,fəaliyyəti,sevinci, kədəri, məhəbbəti – bir sözlə, yaşayışı, varlığı ilə əlaqədar bütün sahələr yazıçının mövzu mənbəyidir. Kənd həyatının müxtəlif və rəngarəng sahələri, arxeoloqlarımızın, memarlarımızın, geoloqlarımızın, həkimlərimizin, sevən-sevilən adamlarımızın, yaradan-quran ziyalılarımızın mənəvi dünyası Bayramın ilham mənbəyidir. Onun bütün əsərlərinin mərkəzində müasir inan və onun əməlləri, daxili varlığı dayanır”.
Göründüyü kimi, görkəmli sənətkarın mövzu və maraq dairəsi olduqca geniş və əhatəlidir. Elə buna görə də, yazıçı maraqlı, rəngarəng, müxtəlif xarakterli, realist, hamımızın müasirləri olan, tanıdığımiz, sevdiyimiz, yaxyd nifrət etdiyimiz, xoşlamadığımız insanların tipikləşdirilmiş, ümumiləşdirilmiş, yadda qalan , maraq doğuran obrazlar və surətlər qalareyasını, silsiləsini yaratmışdır.
Belə ki, sözün həgigi və geniş mənasında Bayram Bayramov bir sənətkar kimi bəədiyyatın bütün istiqamətlərində müasir yazıçıdır. Bu müasirlik təkcə onun əsərlərinin mövzularında deyl, təsvir etdiyi adamlarin bir-birinə münasibətlərində, həmçinin yazıçının özünün fakt və hadisələrə orjinal, bənzərsiz münasibətində, təsvirlərində, şirin, oxunaqlı lirik təhkiyyəsində, ədəbi-bədii
üslubunda, gerçəkliyə modern-realist baxışlarında, yeni, dəyərli estetik yozumlarında da özünü parlaq,aydın bir şəkildə göstərir. Bir çəhəti xüsusilə vurğulamaq lazımdr ki, Bayram Bayramov bütün irihəcmli əsərlərinin- povest və romanlarının, demək olar ki, hamısında namuslu, qeyrətli, agıl və dərrakəli, mənən və fikrən intellektual səviyyəli, örnək milli ənənələrin daşıyıcıları olan, müasir təfəkkürlü gadın qəhrəmanlarına, obrazlarına, surətlərinə daha çox üstünlük və yer verirdi. O, Azərbayçan qadınının yerini, mövqeini “nənəmin cəhrəsi” mühitində, siferasnda yox, Məhsəti, Natəvan, Möminə Xatun, Həmidə xanım Cavanşir mühitində, haləsində görürdü.
Həmçinin, o millətimizin, xalqımızın inkişafını da, gələcəkli olmasını da, yeni təfəkkürlü, milli xarakterli yeni nəslin yetişməsinin də əsas bünövrəsini, özülünü bu tipli qadınlarımızın cəmiyyətdə çoxluğunda, üstün mövqedə olmasında görürdu və bütün ziyalılıq gücü ilə bunun tərəfində-təbliğində idi.
Ümumiyyətlə, bu qüdrətli yazıçının əsərləri bütövlükdə “dəyərsizlik kompleksindən” uzaqdır. Streotip, gəlmə, yad, həyatdan uzaq, imitasiyali mövzu və süjetlər tamamilə onun yaradıcılığına yaddır.Heç vaxt, heç vədə nə özünü, nə də özgələrini təkrarlamadı!.. Bütün mövzüları və yaratdığı xarakterlər bir-birindən fərqldir, orjinaldır, ilkindir, yetgindir... Antey gücü, qüvvəti torpaqdan aldığı təkin, Bayram Bayramovun yaradıcılıq gücünün sirri də, bu orjinallıga, ilkinliyə və bu yetginliyə baglıdır... Bütün bu yaradicılıq keyfiyyətləri və fəalliğı ilə o, 60-cı illər ədəbi prossinə davamlı dinamika, yetgin və milliliyə söykənən müasirlik gətirdi...
XX əsr Azərbaycan ədəbi fikrinin, tənqidinin və ədəbiyyatşünaslığının digər azman nümayəndələrindən biri, akademik Məmməd Cəfər müəllim “Mənalı konfliktlər” məqaləsində Bayram Bayramovun 70-ci illərə qədərki yaradıcılığının birinci mərhələsinin mühüm cəhətlərini müəyyənləşdirərək, bir növ, yazıçının ədəbi fəliyyətinin bu mərhələsinin yekunu təkin onun bədii- estetik qiymətini belə ymumiləşdirir: “Sənətdə canlı həyat müşahidələrinə əsaslanmaq Bayram Bayramovun yaradıcılığı üçün səciyyəvidir.Bay-ram müşahidələrində diqqətli, ayıq və təmkinlidir. Onun təsvir etdiyi adamlara, hadisələrə münasibəti aydın və anlaşıqlıdır”.
Xalq yazıçısi, akademik Mirzə İbrahimov da, qələm dostunun yaradıcılığındakı həyatiliyi və konfliktin təbiiliyini görərək yazırdı: “Bayram Bayramovun əsərləri canlı həyatiliyi, konfliktinin təbiiliyi ilə secilir.Onun povestlərinin süjetinin mərkəzində müasir həyatın inandırıcı lövhələri durur”.
Belə ki, görkəmli yazıçının tapındığı ən böyük və müəddəs mehrab Azərbaycan və Azərbaycan həqiqətləri idi... Yaşadığı mühıtin,müasirlərinin həyatı, qayğıları, əxlaq və mənəvyyatları onun bədii düşüncəsini ən çox məşğul edən sahə idi... Bayram müəllim yaradıcı ziyalıya məxsus bu mənəvi-əxlaqi enerjini ən çox Üzeyir bəydən alırdı. Üzeyir bəy Hacıbıyli onun üçün milli,vətənpərvər ziyalı etalonu idi və Üzeyir bəyin ağ mərmərdən düzəldilmiş kiçik büstü bəxt amuleti təkin daima onun yazı masasının üstündə, gözlərinin qənşərində olardı. Bu kiçik büst sanki, yazıçının qələminə güc, qüvvət, qüdrət, dəyanət və dözüm verirdi...
Belə bir ədəbi missiyanı çiyinlərinə götürən ədibin 70-ci illər mərhələsində yaradıciliq siferası, mövzu əhatəsi daha da genişləndi və bu illərdə böyük yaradıcılıq potensialına malik Bayram Bayramov bir-birinin ardınca “Sarı baba”, ”Qaşsız üzük”, “Çəpər”, “Ürəkdə yaşayanlar”, “Bizim kəndin axşamları”, “Quru çayın sahillərində”, “Bahar soyuğu”, “Oğul həsrəti” təkin müxtəlif , orjinal mövzularda, müasirlərin həyatından bəhs edən povestlərini, “Fəhlə qardaş”, “Yazılmamış kitab”, “Cıdır düzü”, dörd cilddən, iki kitabdan ibarət “Arakəsmələr” romaninin bir kitabda cəmlənən 3-4-cü cildləri təkin böyük, həcmli, ictimai-sosial məzmunlü , analitik bədii təfəkkürün məhsulu olan , təsirli xarakter və obrazlar silsiləsinə malik romanlar qələmə almışdır...
Müasirlik və müasir həyat hadisələrinə müraciət onun estetik idealının mahiyyəti və cövhəri idi. Bayram Bayramov müasirlərini olduqca dərin məhəbbətlə sevirdi və onlari böyük sevgi ilə də əsərlərinə gətirirdi. Hətta o mənfi obrazlarına da humanizm mövqeyindən yanaşirdı, onlarin mənfilikləini nifrətlə deyil, onlari düzəltmək, yola gətirmək xatirinə edirdi. Sırf satirik janrda yazdığı “Kərəməlinin sərgüzəştləri” hekayələr silsiləsində belə, janrın tələblərindən qismən uzaqlaşır, boyalari qatılaşdırmır, elə orjinal məzahlar, eyhamlar tapırdı ki, bunlar mənfiliklərin islahına sərt tənqiddən daha təsirli olurdu.
Müasirlik və müasir mövzuya müraciət etmək yazıçıdan xüsusi, deyərdim ki, əlahiddə istedad, fəhm, dəqiq müşahidə, sürəkli təhlil, dürüst nətiçələr çxarmaq, həqiqəti təhrif etmədəh dərin ümumiləşdirmələr aparmaq bacariğı tələb edir. Çünki, həyat ətrafda sürətlə davam edir, gözləmir, həmçinin baş verən hadisələrin hamısının çanlı şahidləri var, Sən bir sənətkar kimi bunları elə təsvir etməlisən ki, hami sənə inansın və baş verənlərin mənalandırılmasinda da orjinal olmalisan, hamının gördüyündən haminin görmədiyini tapıb, deyərdim ki, kəşf edib yazıya gətirməlisən.
Keçmiş hadisələrə, əhvalatlara, tarixi mövzulara müraciət nisbətən asandır.
Düşünüb-daşınmaqa , təhlil və tədqiqata imkan, sərbəst seçim etməyə vaxt olur. Müasir mövzularda isə bunlarin heç biri olmur...
Yazıçının bu mərhələdə yazdiğı və tamamladığı əsərlərin içində “Arakəsmələr”, “Fəhlə qardaş” və “Cidir düzü” romanlari xüsusən fərqlənir, dövrün ədəbi hadisəsinə çevrilərək diqqəti cəlb edir,nümunəvi ədəbi-bədii fakt təkin tənqidin, ədəbi mühitin müzakirə obyektinə çevrilir, müxtəlif rakurslardan təhlil və tədqiq olunur... Bunun ən ümdə səbəbi o idi ki, bu əsərlərdə müəllif müraciət etdiyi mövzuların tamamilə fərqli və orjinal bədii şərhini tapmişdi...
“Arakəsmələr” romanı ayır-buyur, çəpərləmə əxlagına (müəllifin “Çəpər” adlı hekayəsi də var), həyatda, məişətdə, sosial-mənəvi mühitdə olan və cəmiyyəti gözəgörünməz mənəvi iflasa aparan “arakəsməçiliyə” qarşı yazılan, ciddi sosial məzmunlu, monumental epikliyə malik romandır.
Görkəmli ədəbiyyatşünas-tənqidçi, Bayram Bayramovun yaradıcılığını ardicıl izləyərək onun haqqında bir sıra maraqlı nəzəri-estetik dəyərdə məqalələr qələmə alan professor Pənah Xəlilov yazır: “Arakəsmələr” romanında müasir şəhər quruculuğunda memarlığımızın bugünkü nailiyyəti, keçmiş ənənələrə münasibəti və gələcək perspektivləri, üslub rəngarəngliyi, maddi rifahın artması ilə bağlı olarağ yaşayış komplekslərinə verilən tələblər, indiki məişət tələblərinə uyğun gələn mənzillər tikintisi və s. problemlər bədii mətndə mühüm yer tutur”.
Göründüyü təkin romanda şəhərsalma problemi, Bakının yenidənqurma məsələləri (təsadüfi deyildi ki, əsərin baş qəhrəmanlarından biri, həmişə şəhərsalma işinə böyük ürəklə cəlb edilən, qüdrətli memar-qurucu, tarixi şəxsiyyət olan Əliş Ləmbərənski idi ) bu romanın süjet xəttində əsas yer tutsa da, alt qatda şərəf gətirən Azərbaycanğurma, cəmiyyətgurma problemləri laylanırdi və bu əsər yeni oxunuşda müasir, çağdaş ictimai –sosial məsələlərlə səsləşdiyindən daha müasir səslənir, daha lazımlı olduğu görsənir...
“Fəhlə qardaş” romanını bir çoxları adına görə o vaxtların tənqid anlayışlarına uyğun olaraq “istehsalat romanı” təkin qəbul edir və bu istiqamətdə də təhlillər aparırdılar. Elə bununla da yanılırdılar, romanın estetik məna və mahiyyətini dürüst təyin etmirdilər, bəlkə də, bilərəkdən, o
dövrün tələblərinə uyğun olaraq bu cür təhlillə güya, yazıçıya uğur qazandırmaq istəyirdilər. Məram xoş niyyət daşısa da, əsərin daşıdığı məram örtlü qalırdı.
Romanin baş qəhrəmanı Ziyadaxan cəmiyyətdə elitar bir mövqe tutmuş böyük bir ailənin övladıdır. Bu ailənin , demək olar ki, bütün üzvləri “ailə birliyi” yaradaraq yaradı-yaramadı, istedadı oldu-olmadi hamısı idarəetmənin yüksək pillələrinə qaldırılmalıdı... Ziyadxan öz ailə prinsiplərinə qarşi üsyan edir, zavoda yollanir, adi fəhləliyi secir və beləliklə də, tituliyar bir ailənin prinsiplərini təhdid edən fəhlə qardaşına çevrilir.
Əslində, bu “fəhlə qardaş” adında ciddi bir sosial məzmunlu ironiya vardı. Fəhlə hökuməti və fəhlə hakimiyyəti adlanan bir guruluşda gizli garşıdurma səviyyəsinə çatan bir sosial təbəqə yaranmışdı. Yuxarılar nəinki aşağıları bəyənmirdi , hətta gizlidə, arxada onlara nifrət edir, aşağı eşalonu qoruq elan etdikləri siferalarına yaxın belə buraxmırdılar. Bu ailənin gələcəyinin ümid yeri olan sonbeşiyin adini da, elə belə Ziyadxan qoymayiblar və ona xanlığa bərabər ziyadə hakimiyyət kreslosu yaratmaq istəyindədilər.
Romanin süjeti və ədəbi estetik qayəsi bu sosial-siyasi bəlanin ifşasına yönəlib və fabula belə bir sosial problemin yaratdığı həyati konflikt üzərində qurulub. Vaxtilə bir çoxlari bu mətləbdən yayınmış, romanın adnı “sinifiliyə baglayarag onu “istehsalat romanı” təkin qəbul etmişlər...
Romanın adının “Fəhlə qardaş” adlandırılmasının özü yazıçı tərəfindən qəsdən yaradılmış aldadıçı zahiri effekt idi, şahmat terminologiyası ilə desək “at gedişi” idi... Bir də, bu fəhlə qardaş, elə müəllifin öz obrazına daha çox yaxın idi. O, istedadlı, zəhmətkeş və məhsuldar bir romançı kimi əsərlərinin və yüksək ədəbi, insani ideallarının həm memarı idi, həm fəhləsi!.. Iyirmi altı il sovet dövlətinin idarələrində işləmək imkanından məhrum olan, məvacib almayan, öz qələmqardaşlarının arasında – onların yazıçı-fəhlə qardaşı idi, Bayram müəllim!.. O, elə əsl insanı da belə düşünürdü, belə qəbul edirdi - işinin-gücünün fəhləsi İNSAN! Başqa sözlə, Bayram Bayramova görə İNSAN bir sosium kimi mənəviyyatının, əxlaqının, həyatının halallığa dirənişli FƏHLƏSİ olmalıdır!.. Şəxsiyyətinin fəhləsi olan şəxsiyyət olur!! Özünütanımağın, özünüdərkin, özünütəsdiqin yolu bu cür fəhləlıkdən keçir!!..
Bu sıradan “Cıdır düzü” romaninn mövzusu, məzmunu və ideyası daha aktualdır. Və bu günümüz üçün – Şuşamızın, igidlər meydani, gözəllər seyrangahı Cıdır düzünün erməni yağmaçılarının tapdağı altında olan bir məqamda müasirlərimiz üçün cox dəyərli bir əsərdir bu roman ...
“Cıdır düzü” romani 1979-cu ilin sonlarında isıq üzü gördü və sonra görəcəyimiz məşum illərə hələ düz 10 il qalırdı və Bayram Bayramov ağlının, fəhminin gücü ilə Şuşanin, Garabağın faciəsini öncədən gördüyundən, bu faciəni önləməkdən ötəri haray çəkirdi və bu romanı yazmaqla bütün Azərbaycan cəmiyyətinin yatmış, soyumuş diqqətini Azərbaycanın içərisindəcə ermənilər tərəfindən təklənmiş lacivərd Şuşaya yönəltmək istəyirdi... Təkcə bu romanlamı?!
Yazıçı bədii-publisitik məqalələrində də, ardıcıl olaraq Qarabağ – Şuşa problemlərini ciddidən-ciddi qaldırırdı, bu problemlərin həlli yollarını “karlara və korlara” eşitdimək, göstərmək istəyirdi. Məqsədinə çatırdimi, bu başqa məsələ...“Qarabağda bağ olar”- 1977, “Daglar gözəli Şuşa”- 1977, “Şəhər qayğıları”(Şuşa şəhəri haqqında) – 1978,“Gələcəyə gedən yollar” -1985, “Hər daşın da qədir, qiyməti var”-1987, “Şuşanın qayğıları”-1987, “Qarabaqın tacı – Cıdır düzü”- 1988 bu silsilədən olan məğalələrin bir qismidir...
Yeri gəlmişkən deyim ki, Bayram Bayramov külli Qarabağı, onun paytaxtı hesab etdiyi Şuşani canından artıq sevirdi. Şuşanı tək qoymaq istəmirdi, hər ıl yay aylarında vaxtini orada keçirərdi. Dostları, qohumları da ora səsləyirdi ki, qoy ermənilər görsünlər Şuşa yiyəsiz deyil, onun ziyalıları həmişə onunla birlikdədir. Özü də bunlar sadə gediş-gəlişlər deyildi. Yazıçı öz nüfuzundan istifadə edərək Şuşa şəhərinin ictimai həyatında yaxından iştirak edirdi, yeri
düşəndə daşnak xislətli Gevorkovlarla qoç kimi döyüşməkdən çəkinmirdi...
Qarabağ problemləri ilə yaxından məşğul olmaq üçün onün əlinə daha konkret fürsət düşür. Azərbaycan xalqının müsibətləri başlarkən, Qarabağın başının üstündə erməni-daşnak buludları sıxlaşanda bu müdrik, mübariz, yuxarıdan, aşağıdan heç bir təmənnası, umaçağı olmayan xalq ağsaqqalını qələm və əqidə dostlarının təklif və təkidlərilə özünün xəbəri və iştirakı olmadan yeni təsis edilmiş Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsinə (1989) sədr vəzifəsinə seçirlər. Bu illərdə (1994-cü ilə qədər) o, zavala düçar olunmuş xalgına, millətinə, qaçqın və köçkünlərin bütün qayğılarına vəzifəsinin yetəri imkanları çərçivəsində əlindən gələn köməklikləri etmiş, Sabir Rüstəmxanlının təbirincə desək “ ictimai təşkilat səviyyəsində, zahiri görüntü xatirinə dövlət tərəfindən yaradılmış bu kiçik komitəni o, böyük enerji ilə işləyən ən nüfuzlu nazirlik səviyyəsinə yüksəltdi”.
70 yaşında olan bu qoca nər ( yazıçının “Qoca nər” adında hekayəsı də var) bütün varlığı ilə
Xalqı ilə, Qarabağı ilə birgə idi və hər cür siyasi konyukturalardan çox-çox uzağlarda dayanırdı, heç buna vaxtı da yox idi. Yazıçı bütün bu çətin, qarışıq, ağrılı prosesləri “Qırmızı güllə” (1993-1994) sənədli-sübutlu iki cildlik romanında əks etmişdir...
80-90-cı illərdə Bayram Bayramovun yaradiciliq tempi eyni ritmdə davam edir, yaradıcılıq imkanları daha da, müdrikləşə-müdrikləşə genişlənir. O, bir-birinin ardınca “Gün batanda”,”Şəhərdən gələn qız”, “Üzlü-astarlı günllər” (xatirə-memuar), “Çox sözdən sonra”, dörd cilddən, iki kitabdan ibarət “Karvan yolu” romanlarini yazır, üç cilddən ibarət “Seçilmiş əsərlər”ini çap etdirir...
Xalq yazçısı Bayram Bayramovun yaradıcılığı lirik-epık üslubu, şirin, oxunaqlı təhkiyyəsi, zəngin həyat materialı ilə həmişə fərqlənmiş, müasirlik ruhunda olmuş, mövzuları və ideya-estetik qayələri günün, dövrün milli-əxlagi, sosial – iqtisadi problematikasını qaldırmış, xalqımızı indi də düşündürən, əhəmiyyətini bu gün də itirməyən istək və arzularını əks etdirmiş, ümümiyyətlə Azəbaycan həyatı onun çoxşaxəli zəngin yaradıcılığının aparıcı tematikasını təşkil etmişdir.
Nəzəri-ədəbi təfəkkürünə hamının qibtə və hörmətlə yanaşdığı akademik Yaşar Qarayev ədibin yaradıcılığını və şəxsiyyətini belə qiymətləndirirdi: “Onun romanları onun öz şəxsiyyətinə bənzəyir – sərt və kövrək, təmkinli və əzəmətli, təbii və məğrur, milli və müasir...”.
Professor Pənah Xəlilov isə yazıçının ədəbi-bədii dilinin lirik-emosional keyfiyyətlərini nəzərdə tutaraq yazırdı: “Bayram Bayramovun əsərlərinin zəngin dili vardır. O, ümumən canlı danışıq dilinin əlvan imkanlarina arxalanır, surətləri fərdiləşdirməkdə dil materialından yaxşı istifadə edir, xalq hikmətindən, atalar sözlərindən, kənd camaatının işlətdiyi ifadələrdən gen-bol istifadə edə bilir.” Yazıçının ədəbi dilinin məhz bu cür zənginliyinə görə ədəbi dil normalarından danışan, üslubiyyati tədqiq edən əksər məşhur dilçilər, izahlı lüğətçıliklə məşqul olan alimlərimiz ardıcıl olaraq onun yaradıcılığına müracıət etmiş, ondan çoxlu dürlü misallar gətirmişlər...
Böyük və müqtədir yazıçı Bayram Bayramovun ədəbi yaradıcılığı həmişə ədəbi tənqidin və ədəbiyyatşünaslığın diqqət mərkəzindədir. Fikirlərinə müracıət etdiyim ədib və tənidçilərdən başqa ədəbiyyatımızın tanınmış və məşhür nümayəndələrindən, ədiblərindən olan Mehdi Hüseyin, İmran Qasımov, Rəsul Rza, Əli Vəliyev, Məmməd Rahim, İlyas Əfəndiyev, Ğasım Ğasımzadə, Nəbi Xəzri, İsmayıl Şıxlı, Salam Qədirzadə, İslam İbrahimov, Teymur Elçin, Şixəli Qurbanov, Əlfi Gasımov, Fami Mehdi, Ayaz Vəfalı, Çingiz Hüseyinov və başqaları, ədəbiyyatşünas- tənqidçilərdən Məmməd Arif, Mehdi Məmmədov, Əkbər Ağayev,Kamal Talıbzadə, Bəkir Nəbiyev, Yəhya Seyidov, Nazim Axundov, Məsud Bəliyev, Seyfulla Əsədullayev, Kamran Məmmədov, Rasim Tağıyev, Xalid Əlimirzəyev, Camal Əhmədov, Təhsin Mütəllibov,Cahangir Məmmədov, Tofiq Hüseynov, Elməddin Məmmədov (yazıçının yaradıcılığına həsr edilmiş “Həyat nəfəsli nəsr” samballı monoqrafiyanın müəllifi), Əhəd Hüseynov, Elçin, Akif Hüseynov, Şamıl Salmanov, Qəzənfər Kazımov, Abbas Hacıyev, Xeyrulla Əliyev,Vilayət Quliyev, Nizaməddin Şəmsizadə, Muxtar İmanov, Vaqif Yusifli və digərləri (bu natamam biblioqrafik məlumat olduğundan adlarını çəkmədiklərim məni üzürlü hesab etsinlər) Bayram Bayramovun əsərləri haqqında dəyərli məqalələr yazmışlar, fikir və mülahizələrini söyləmişlər...
Məsələn, Əli Vəliyev onu “Vətəndaş sənətkar” adlandırırdı, Məmməd Rahim isə onu “poetik lövhələr müəllifi” kimi görürdu, Süleyman Rəhimov isə Bayram müəllımi “Yaradıcı – fədai” hesab edirdi...
Pənah Xəlilov onun yazıcı həyatına “axtarışda keçən ömür”, Sabir Rüstəmxanlı isə “ Ümumi ışı öz mövqeyindən üstün tutmaği bacarirdi, demokratik adamıydı Bayram Bayramov!”—deyirdi. Ayaz Vəfalı onun bədii sözünün sambalını nəzərdə tutaraq məgaləsinə “Sözün siqləti” başlığını qoymuşdu. Vilayət Quliyev ədibin əsərlərini “həyatın kamil bədii əksi” təkin şərh edir, Nizaməddin Şəmsizadə isə “yazıçının əsərlərini oxuyarkən özünü nikbin adamlar arasında hiss etdiyini” yazırdı... Və bütün bunlar Xalq yazıçısı Bayram Bayramovun yazıçı şəxsiyyəti, yaradıcılığı barəsində söylənən, həqiqəti əkc edirən fikir xəzinəsidir...
Olduqca istedadlı, qüdrətli söz ustasi, ədəbi zəhmətkeş, qələmini söz -tişəsinə çevirən nasir Bayram Bayramov 40-a qədər roman və povestdən, yüzlərlə hekayə və məqalələrdən, 50-dən çox kitablardan ibarət zəngin ədəbi irs qoyub getmiş, şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə xalğının yaddaşında və doğmadan-doğma ədəbiyyatının tarıxındə əbədiləşmişdir. Onun əsərlərindən nümunələr ,demək olar ki, kecmiş SSRİ-də yaşayan əksər xalqlarin və eləcə də türk, bolqar, macar, monqol, çin, polyak, rumın, çex, alman, fars, ərəb dillərinə tərcümə olunub yayılmışdı. Bu proses Türkiyədə davam etməkdədir...
Xalq yazıçısı Bayram Bayramov sovet dönəminin “Şərəf nişani”(1968), “Xalqlar dostluğu” (1978), “Qırmızı Əmək Bayrağı” ( 1988 ) ordenləri ilə təltif olunmuşdu.
Bayram Bayramov 1994-cü il noyabrin 9-da uzun sürən xəstəlikdən sonra Baki səhərində vəfat etmiş, Fəxri Xiyabanda qələm dostlarının sırasında dəfn olunmuşdur. Allah hamısına rəhmət eləsin!..
Famil Mehdi “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc olunan vida sözündə haqlı olaraq yazırdı: “Bayram müəllim öldü. Onu Allahdan aşağı Qarabağ dərdi öldürdü. Bayram Bayramov Qarabağ şəhididir!”.
Bayram müəllimin rühünün dili olsaydı deyərdi: - Allah Qarabağı şəhid etməsin!!..
Qurban Bayramov,
tənqidçı - ədəbiyyatşünas
