Azərbaycanda avtomobil yolları və nəqliyyat sahəsinin idarə edilməsi 100 ildən çox bir müddət ərzində müxtəlif mərhələlərdən keçib və bu dövr ərzində həm təşkilati, həm də struktur dəyişikliklərinə məruz qalıb.
Hələ 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk hökumət təsisatlarında biri Yollar, Poçt və Teleqraf Nazirliyi yaradılması olub. Bir il sonra bu sahəyə diqqət daha da artırıldı, ayrıca nəqliyyat və yol məsələləri üzrə ixtisaslaşmış Yollar Nazirliyi təsis edildi.
Sovet işğalından sonra, 1921-ci ildən etibarən nazirliyin adı dəyişdirilərək "Rabitə və Yollar Nazirliyi" adlandırıldı. Bu qurum həm rabitə xidmətlərini, həm də yol şəbəkəsini idarə edən vahid struktur idi. 1946-cı ilə qədər xalq komissarlığı adı altında fəaliyyət göstərən qurumun bazasında Avtomobil Nəqliyyatı Nazirliyi yaradıldı. Bu nazirlik avtomobil nəqliyyatının inkişafını və avtomobil yollarının təmiri və yenidən qurulmasını həyata keçirirdi.
1953-cü ildə növbəti islahatlar nəticəsində Yol və Nəqliyyat Təsərrüfatı Nazirliyi yaradıldı. 1955-ci ildə nazirlik Avtomobil Nəqliyyatı və Şose Yolları Nazirliyi adı ilə fəaliyyətini davam etdirdi.
1956-cı ildən başlayaraq Avtomobil Nəqliyyatı Nazirliyi adı altında fəaliyyət göstərən qurum ölkənin avtomobil yolları və avtomobil nəqliyyatı sisteminin idarəçiliyinə davam etdi.
Müstəqillik illərində bu sahə üzrə fəaliyyət bir qədər parçalandı və nəticədə “Azəravtonəqliyyat” Dövlət Konserni və “Azəravtoyol” Dövlət Şirkəti yaradıldı. 2003-cü ildən sonra, Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat Nazirliyinin yaradılması ilə bu sahədə fəaliyyət yenidən mərkəzləşdirildi, “Azəravtonəqliyyat” Dövlət Konserni və “Azəravtoyol” Dövlət Şirkəti ləğv edildi. Həmin qurumlar Nəqliyyat Nazirliyinin tərkibində fəaliyyət göstərən "Avtonəqliyyatservis" və "Yolnəqliyyatservis" departamentləri kimi fəaliyyətini davam etdirdi.
2015-ci ildən sonra avtomobil yollarının tikintisi və istismarı “Azəryolservis” ASC, daha sonra isə “Azəravtoyol” ASC tərəfindən həyata keçirilməyə başlandı. 2017-ci ildən etibarən bu fəaliyyət Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyinin (AAYDA) tabeliyinə verildi. Bu illər ərzində avtomobil yollarında xidmətin təşkili əvvəlcə Nəqliyyat Nazirliyinin, sonra isə Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin səlahiyyətində olub. 2021-ci ildən sonra isə Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin yaradılması ilə avtomobil yollarında xidmətin təşkili bu nazirliyin aidiyyəti struktur bölməsi tərəfindən həyata keçirilir.
Beləliklə,1 əsrlik dövr ərzində Azərbaycanda avtomobil yolları sahəsində çox sayda struktur dəyişiklikləri baş verib, lakin ümumi tendensiya əsasən fəaliyyətin vahid qurum tərəfindən həyata keçirilməsi olub.
Bu yanaşma ölkənin digər nəqliyyat sistemlərində də tətbiq olunur. Məsələn, "Azərbaycan Dəmir Yolları" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti dəmir yolu infrastrukturunu yaradır və istismarını təmin edir, həmçinin sərnişin və yük daşınmasını həyata keçirir.
Bakı Metropoliteni də həm infrastrukturun yaradılması, həm də xidmətin təşkilini həyata keçirir. Mülki hava nəqliyyatı sahəsində isə Azərbaycan Beynəlxalq Hava Yolları (AZAL) həm infrastrukturun yaradılması, həm də xidmətin təşkilini təmin edir. Dəniz gəmiçiliyi sahəsində "Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti həm infrastrukturun yaradılmasına, həm də xidmətin təşkilinə məsuliyyət daşıyır.
Hazırda avtomobil nəqliyyatı sahəsində infrastrukturun yaradılması və istismarı bir qurumda, xidmətin təşkili isə başqa bir dövlət qurumunda həyata keçirilir. Bu sahədə mövcud olan iki ayrı qurumdan biri - "Azəravtoyol" Dövlət Agentliyi avtomobil yollarının infrastrukturunun yaradılmasından və istismarından məsuldur, digər qurum isə xidmətin təşkilini həyata keçirir.
Azərbaycanda ümumilikdə 18,9 min km avtomobil yoluna xidmət göstərilir. Bunlardan 4,8 min km respublika əhəmiyyətli, 14,1 min km isə yerli əhəmiyyətli yollardır. Bu yollardan 17,7 min km-i Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi tərəfindən istismar olunur, bunlardan 4,5 min km respublika, 13,2 min km isə yerli əhəmiyyətlidir.
Mütəxəssislər hesab edirlər ki, avtomobil yolları sahəsində vahid qurumun yaradılması və dövlət strukturunun təkmilləşdirilməsi müsbət nəticələr verə bilər. Belə bir islahat resursların daha yaxşı idarə edilməsinə, funksiyaların təkrarlanmasının qarşısının alınmasına və bürokratik yükün azalmasına kömək edə bilər.
Nəqliyyat məsələləri üzrə ekaspert Elməddin Muradlı Modern.az-a bildirib ki, nəqliyyat sisteminin bir mərkəzdən idarə olunması ilə bağlı hazırda müzakirələr gedir. Bütün nəqliyyat sistemin bir mərkəzdən idarə olunması artıq müsbət nəticələr verməkdədir.
“Hazırda Nəqliyyatı Əlaqələndirmə Şurası, eyni zamanda ASCON-da nəqliyyata aid bir çox qurumlar birləşir. Sistemin bir mərkəzdən idarə edilməsi nəticəsində müəyyən irəliləyişlər var. Cənab Prezident də jurnqalislərlə görüşündə bildirmişdi ki, Azərbaycan Hava Yolları, həm də Azıərbaycan Dəmir Yolları son 2 ildə gəlirlə işləyib. Dövlətə ziyan vurmur, əkinə xeyir verməyə başlayıb. Eləcə də digər nəqliyyat qurumları kənarda qalmamalı, vahid mərkəzdən idarə olunmalıdır. Həqiqətən də Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi yol çəkir, amma hərəkətin təşkilini və təhlükəsizliyini başqa qurumlar həyata keçirir. Həmin qurumlar təkliflər verir. Gələcəkdə ola bilər vahid bir mərkəzdən idarə oluna bilər. Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin isə ümumiyyətlə yol çəkmək məsələsi ümumiyyətlə absurddur. Ümumiyyətlə, rayon icra hakimiyyətlərinin də yol çəkməsi gülüncdür. Məhəllədaxili yolları rayon icra hakimiyyətləri çəkir. Ən yüksək səviyyədə çəkdikləri yol 2 ildən artıq getmir”
Xarici təcrübə də göstərir ki, avtomobil yolları ilə bağlı infrastruktur və xidmətlər, yerüstü nəqliyyat və rəqəmsal texnologiyalar arasında koordinasiya və sinxronizasiyanın artırılması mümkündür. Məsələn, avtomobil yolları ilə bağlı məlumatlar müasir texnologiyalarla, rəqəmsal xəritələr, trafikin izlənməsi və yol məlumatları ilə birləşdirilə bilər.
Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin inkişaf etmiş texnologiyalar üzrə təcrübəsi yol infrastrukturunun idarə edilməsində də istifadə oluna bilər. Ağıllı yollar, yol istifadəsinin izlənməsi və optimallaşdırılması üçün yeni texnologiyalar tətbiq oluna bilər. Bu yanaşma həm də ümumi nəqliyyat şəbəkəsinin idarə edilməsini daha səmərəli edər.
