Gözlər insan bədəninin ən ifadəli orqanlarından biridir. Onlar görmə funksiyası ilə yanaşı, həm də emosiyalarımızın, mədəni kimliyimizin və genetik mirasımızın güzgüsü rolunu oynayır. Əsrlər boyu müxtəlif xalqlar arasında gözlərin rəngi, forması və quruluşu həm bioloji, həm də estetik baxımdan diqqət mərkəzində olub.
Modern.az insan gözləri ilə bağlı maraqlı araşdırmaları təqdim edir.
Rəngə görə göz tipləri
Göz rəngi, bəlkə də, göz tiplərini bir-birindən ayıran ən diqqətçəkən vizual xüsusiyyətdir. Bu rəng ən tünd qəhvəyi çalarlardan ən açıq mavi və ya yaşıl tonlara qədər dəyişir, hətta boz və kəhrəba kimi nadir rəngləri də əhatə edir.
Göz rəngi genetika və irisdəki melanin miqdarından asılıdır. Bu göstərici müxtəlif xalqlar arasında, hətta eyni ailənin üzvləri arasında belə ciddi fərqlənə bilər.
Göz rənginə nəzər salmaqla biz həm əcdadlarımızın mənşəyini və genetik irsi, həm də minilliklər ərzində insanların yaşadıqları mühitə necə uyğunlaşdıqlarını daha yaxşı anlaya bilirik.
Gözlərin etnik mənsubiyyətə görə təsnifatı müxtəlif xalqlar arasında göz xüsusiyyətlərinin zənginliyini dəyərləndirməyə imkan verir. Bu yanaşma həm də genetik irsin və coğrafi mənşəyin gözlərin xüsusiyyətlərinə necə təsir etdiyini göstərir. Müxtəlif göz formaları üzün tanınmasında və ifadəsində mühüm rol oynayır. Onlar insanların emosiyalarını və hisslərini necə qavradığımızı da təsir edir. Göz formaları çox geniş spektrdə dəyişə bilər: badamşəkilli, dairəvi, qapaqlı (hooded), monolid və başqaları. Bu formalar genetika, etnik mənsubiyyət və təkamül faktorları ilə müəyyən olunur.
Genetikanın göz xüsusiyyətlərində rolu
Genetika rəng, forma və digər xüsusiyyətlər daxil olmaqla bizim hansı tip gözlərə sahib olacağımızı müəyyənləşdirməkdə əsas rol oynayır. Göz rəngi irisdəki melanin adlı təbii piqmentin miqdarından asılıdır və bu da genlərimiz tərəfindən müəyyən olunur. Məsələn, müəyyən genlər bizim mavi, yaşıl, qəhvəyi və ya başqa rəngdə gözlərə sahib olub-olmayacağımıza qərar verir. Göz forması da (dairəvi, badamşəkilli və ya qapaqda dəri qatı olan – monolid tipli) valideynlərdən miras qalır. Alimlər artıq bu xüsusiyyətlərə cavabdeh olan spesifik genləri müəyyənləşdiriblər. Bu isə göstərir ki, gözlərimiz vasitəsilə biz ailəmizlə və əcdadlarımızla bağlıyıq, həm də insanların zamanla yaşadıqları mühitə necə uyğunlaşdıqlarını görmək mümkündür.
Formaya görə göz tipləri və onların mənaları
Monolid gözlərin sadə zərifliyindən tutmuş, çıxıntılı gözlərin ifadəli dərinliyinə qədər hər bir forma özünəməxsus gözəlliyə və məna daşıyır.
Badamşəkilli gözlər
Uclarında yüngülcə sivrilik, ortasında isə daha enli quruluşla seçilən badamşəkilli gözlər adını aldığı badama bənzəyir. Bu forma ən universal cəlbedici və balanslı hesab olunur. Badam gözlər çox vaxt ideal göz forması sayılır, çünki onların nisbətləri harmonikdir. Bir çox mədəniyyətlərdə gözəllik idealları ilə əlaqələndirilir.
Dairəvi gözlər
Dairəvi gözlər daha iri və yumru formaya malikdir, buna görə də daha açıq və parlaq görünürlər. İrisin üst və alt hissəsində göz ağları daha çox görünür. Onlar açıqlıq və maraq hissini çatdırır, çox vaxt insana gənc görkəm verir.
Monolid gözlər
Monolid gözlərdə qapaqda göz qapağı görünmür. Bu, Şərqi Asiya mənşəli insanlarda geniş yayılıb. Qapaq qaşdan kirpik xəttinə qədər hamar görünür. Bu forma səliqəli və modern estetikaya sahibdir, çünki qapaq qatının yaratdığı kəsinti yoxdur.
Qapaqlı (Hooded) gözlər
Qapaqlı gözlərdə üst qapaq qatı qismən çıxıntılı olur və qatlanma xətti görünmür. Bu, qapaqları daha kiçikmiş kimi göstərir. Qapaqlı gözlər insana çox vaxt sirlilik və zəriflik bəxş edir, təbii olaraq “smokey eye” effekti yarada bilir.
Çıxıntılı gözlər
Çıxıntılı gözlər göz yuvasından bir qədər irəliyə doğru çıxıntılı görünür və böyük göz qapağı sahəsi yaradır. Bu forma makiyajla daha çox eksperiment etməyə imkan verir. Belə gözlər çox vaxt dramatik və ifadəli sayılır, dərin emosiyaları əks etdirmək və baxışın təsirini artırmaq gücünə malikdir.
Rəngə görə göz tipləri
Qəhvəyi gözlərin tipləri
Tünd qəhvəyi gözlər – o qədər dərin çalarlıdır ki, demək olar qara görünür. Ən çox Şərqi Asiya, Cənub-Şərqi Asiya və Afrikada müşahidə olunur. Melaninlə zəngin olan bu göz rəngi işığı güclü udmaq qabiliyyətinə görə sirli və cazibədar görünür. Belə gözlərin təbii dərinliyini vurğulamaq üçün tünd bənövşəyi, dərin yaşıl və ya metalik göz kölgələri seçilə bilər.
Orta qəhvəyi gözlər – melanin miqdarının mükəmməl balansına sahibdir və dünyanın bir çox etnik qruplarında geniş yayılıb. Bu rəng çox yönlüdür və isti mis və bürünc çalarlarından tutmuş, soyuq lavanda və dəniz mavisinə qədər bir çox rənglə ahəng yaradır.
Açıq qəhvəyi və ya fındıq (hazel) gözlər – qızılı, yaşıl və boz çalarların qarışığı ilə hipnotik görünür. Bu rənglər xüsusilə Avropa və Amerikada rast gəlinir. Onların unikal xüsusiyyəti odur ki, işığa və ətraf rənglərə görə ton dəyişir.
Mavi gözlərin tipləri
Tünd mavi gözlər – çox intensiv rəng çaları ilə seçilir, əsasən Şimali Avropada geniş yayılıb. Onlar valehedici görünüş versə də, melanin miqdarının azlığına görə işığa qarşı daha həssasdırlar. Tünd mavi gözlərə sahib insanlar açıq havada UV-filtrli gün eynəklərindən istifadə etməlidirlər ki, zərərli günəş şüalarından qorunsunlar. Vaxtaşırı göz müayinələri də vacibdir, bu, günəşdən qaynaqlanan potensial problemləri (məsələn, fotokeratit) vaxtında aşkarlamağa kömək edir.
Açıq Mavi gözlər – demək olar ki, şəffaf, yüngül və incə görünüşlüdür. Daha çox Şərqi və Şimali Avropa xalqlarında rast gəlinir. Bu göz rəngi parlaq işığa və UV şüalara çox həssasdır. Açıq mavi gözlərə sahib insanlar genişsahəli UV qoruyucu gün eynəkləri və şlyapadan istifadə etməlidirlər. Pəhrizə lutein və zeaksantinlə zəngin qidalar (ispanaq, kələm) əlavə etmək də retina sağlamlığı üçün faydalıdır.
Boz-mavi gözlər – mavi rəngin üzərinə boz alt tonlarının əlavə olunması ilə yaranır. Bu rəng dərinlik və estetik cazibə yaradır. İşığa və parıltıya həssas olduğuna görə polarizasiya olunmuş eynəklər görmə rahatlığını artırır. Omega-3 yağ turşuları ilə zəngin qidalar (somon balığı, kətan toxumu) göz quruluğunu önləyir və görmə qabiliyyətini gücləndirir. Müntəzəm göz müayinələri (katarakta, makula degenerasiyası üçün) tövsiyə olunur.
Yaşıl gözlər
Meşə yaşılı gözlər – parlaq, dərin rəngli olub çox nadir rast gəlinir. Əsasən İslandiya və Şimali Avropada görülür. Açıq rəngli gözlər kimi, onlar da işığa həssasdır. Bu səbəbdən yüksək keyfiyyətli UV qoruyucu eynəklər vacibdir. Ekran qarşısında fasilələr vermək və işıqlı mühitdə işləmək gözlərin gərginliyini azaldır. Vitamin A ilə zəngin qidalar (yerkökü, şirin kartof) zəif işıqda görməni yaxşılaşdırır.
Fındıq-yaşıl gözlər – yaşıl və qəhvəyi qarışığıdır, çox vaxt pupilin ətrafında “ulduz” formasında naxış görünür. Bu gözlər qarışıq piqmentə görə işığa müxtəlif reaksiya verə bilər. Onları qorumaq üçün gün eynəyi və qoruyucu linzalar vacibdir. Göz damcıları quru və kondisionerli mühitlərdə nəm balansını saxlamağa kömək edir. Vitamin E (qoz, badam, toxumlar) gözləri oksidləşmə stresindən qoruyur.
Dəniz yaşılı gözlər – açıq tonlu, bəzən qızılı ləkələrlə müşayiət olunur. Bu gözlər işığı unikal şəkildə əks etdirir, lakin açıq piqmentasiyaya görə çox həssasdır. Onların sahibləri tam UV qoruyucu gün eynəkləri taxmalıdır. Polarizə olunmuş eynəklər xüsusilə dəniz kənarında və ya maşın sürərkən faydalıdır. Sinklə zəngin qidalar (istiridyə, mal əti) retina sağlamlığını dəstəkləyir və gecə görməsini yaxşılaşdırır.
Boz gözlər
Tünd boz gözlər –mrast gəlinən bu rəng müəyyən dərəcədə günəşdən qoruyur, amma yenə də UV qoruması olan eynəklər vacibdir. Bu eynəklər həm günəş zərərinin, həm də parıltının qarşısını alır. Müntəzəm göz müayinələri az melaninlə bağlı risklərin (katarakta və s.) vaxtında aşkarlanması üçün zəruridir.
Açıq boz gözlər – demək olar ki, gümüşü çalara malikdir, işıq altında bəzən mavi, bəzən yaşıl tonlar göstərir. Bu dəyişkənlik onların cazibəsini artırır, amma işığa həssaslığını da çoxaldır. Onları qorumaq üçün UVA və UVB qoruyuculu eynəklər taxmaq lazımdır. Vitamin A, C və E ilə zəngin qidalar (yerkökü, portağal, badam) göz sağlamlığını dəstəkləyir və yaşla bağlı zəifləmənin qarşısını alır. Vaxtaşırı müayinələr göz sağlamlığını qorumaq üçün önəmlidir.
Heteroxromiya: Rənglərin ayrılığı
Tam heteroxromiya – hər iki gözün fərqli rəngdə olmasıdır. Buna çox nadir rast gəlinir. Belə gözlər günəşə qarşı fərqli reaksiya verə bilər, buna görə 100% UV qoruyucu gün eynəkləri tövsiyə olunur. Müntəzəm müayinələr bu xüsusiyyətin yalnız kosmetik olub-olmadığını yoxlamaq üçün vacibdir.
Qismən heteroxromiya – bir gözün müəyyən hissəsinin qalan hissədən fərqli rəngdə olmasıdır. Qoruma tədbirləri – UV qoruyuculu eynəklər, C və E vitamini ilə zəngin qidalar qəbul etmək. Müntəzəm göz yoxlamaları iris sağlamlığını izləməyə kömək edir.
Mərkəzi heteroxromiya – irisin mərkəzi ilə kənarında iki fərqli rəngin görünməsidir (məsələn, iç halqa başqa, kənar halqa başqa rəngdə). Bu, gözlərə çoxqatlı parıltı verir. Göz sağlamlığını qorumaq üçün vaxtaşırı müayinələr aparılmalı və parlaq günəş altında qoruyucu eynəklərdən istifadə olunmalıdır.
Etnik mənsubiyyətə görə göz tipləri
Asiya gözləri
Əsasən tünd qəhvəyi rəngdə olan Asiya gözləri zəngin mədəni irsi əks etdirən özünəməxsus gözəllikləri özündə daşıyır. Bu qrup daxilində göz qapağı formaları da çox müxtəlifdir, xüsusilə monolid (qatı olmayan qapaq) Şərqi Asiyalılar arasında fərqləndirici xüsusiyyət kimi tanınır. Bu quruluş gözlərə zərif və səliqəli görünüş bəxş edir. Qapaq quruluşunun düzgün anlaşılması vizual sağlamlıq baxımından da önəmlidir. Belə gözlərdə qoruyucu eynəklərdən istifadə və müntəzəm göz müayinələri quru göz və ya gərginlik kimi problemlərin qarşısını almağa kömək edir.
Afrika gözləri
Afrika xalqları çox piqmentli tünd qəhvəyi gözləri ilə tanınır. Bu gözlər qitənin zənginliyi və dərinliyini əks etdirir. Afrika xalqlarında göz formaları da müxtəlifdir. Hhəm geniş, həm də dar göz yarıqları (palpebral fissura) müşahidə olunur ki, bu da genetik müxtəlifliyi göstərir. Bu variasiya geniş yanaşmalı göz sağlamlığına ehtiyac yaradır. İntensiv günəş şüalarının təsirinə qarşı qorunma və müntəzəm müayinələr göz sağlamlığının qorunması üçün vacibdir.
Avropa gözləri
Avropalılar çox geniş rəng spektri ilə seçilirlər: ən açıq maviden ən tünd qəhvəyiyə qədər. Göz formalarında da müxtəliflik var, çox vaxt daha geniş göz yarıqları müşahidə olunur. Əsas diqqət UV qorunmasına və antioksidantlarla zəngin qidaların qəbuluna yönəldilməlidir ki, göz sağlamlığı bu rəng və forma palitrasında qorunsun.
Latın gözləri
Latın xalqların gözləri rəng müxtəlifliyi ilə tanınır - tünd qəhvəyi, yaşıl, qəhvəyi. Göz formaları isə yerli, Avropa və Afrika xüsusiyyətlərinin qarışığından ibarətdir. Bu qarışıq onlara unikal estetik gözəllik verir. Belə gözlərin qorunması üçün inklüziv yanaşma vacibdir – günəş şüalarına qarşı UV qoruyucu eynəklərdən istifadə və müntəzəm göz müayinələri bu müxtəlif qrupun spesifik ehtiyaclarını qarşılamağa kömək edir.
Yaxın Şərq gözləri
Yaxın Şərq xalqlarında gözlər əsasən tünd qəhvəyi rəngdədir, lakin yaşıl və fındıq rənglərinə də rast gəlinir. Göz forması çox vaxt badam və ya oval, eyni zamanda uzun kipriklərlə müşayiət olunur. Bu regionda güclü günəş işığına görə UV qorunması xüsusilə vacibdir. Eyni zamanda, qum və toz kimi ətraf mühit faktorlarının idarə olunması da önəmlidir. Müntəzəm və geniş göz müayinələri sağlamlığın qorunması üçün əsasdır.
Göz Quruluşunun Gözəllik Standartlarında Yeri
Aesthetic Surgery Journal-də dərc edilmiş bir tədqiqat göstərir ki, Çin mənşəli qadınların "orta səviyyəli üst göz qapaq qatına" (medium upper eyelid crease) malik olması həm Qərbdə, həm Çin-Tayvan millətlərindən olanlar, həm də Çin-Tayvan mənşəli amerikalılar tərəfindən ən cəlbedici göz forması hesab edilib.
Keçmiş dövrlərdə isə, məsələn, Heian dövrü Yaponiyasındakı gözəllik idealına görə, yəni üst göz qapağı qatlı ideal sayılırdı. Ərəb və İran klassik ədəbiyyatında isə, böyük, badam formasında, qara və parlaq gözlər qadın gözəlliyinin əsas komponentləri hesab olunurdu
Müxtəlif platformalarda istifadəçiləri arasında edilən sorğularda İran, Türkiyə, Skandinaviya ölkələri (mavi və yaşıl gözlər) və Braziliya tez-tez “ən gözəl gözlərə sahib ölkələr” siyahılarında göstərilir. Dünya üzrə kompilyasiya edilmiş “ən gözəl gözlərə sahib 20 ölkə” siyahısında Hindistan birinci, ABŞ ikinci, Türkiyə üçüncü, İran, Skandinaviya ölkələri və digər yerlər isə davamında sıralanır. Elmi jurnal və antropoloji tədqiqatlarda göz quruluşu və estetiklik mövzusunda tədqiqatlara rast gəlinir (yuxarıda qeyd edilən kimi). Lakin bu tədqiqatlar subyektiv ölçülər əsasında aparılır, universal normdan çox, toplumlararası müqayisələrə söykənir. (Aesthetic Surgery Journal mənbə)
“Circassian beauty” yəni Qafqazlı çərkəz qadınların gözəl olması ilə bağlı XIX əsr Avropa mədəniyyətində yaranmış stereotiplər var. Bu da bir növ “gözəl gözlər” idealına aid ədəbi-mədəni təsəvvürdür.Cənubi Koreyada estetik ideal gözlərə də aiddir: "ikili qapaq" (double eyelid) və daha geniş, böyük gözlər estetik cəhətdən daha cazibədar sayılır ki, bu da Koreya plastik cərrahiyyəsindəki trendə təsir edir (The New Yorker mənbə)
