Mətbuat heç vaxt indiki qədər qayğı ilə əhatə olunmayıb - Baş redaktor | Modern.az

«Yeni Azərbaycan» qəzetinin baş redaktoru

Milli mətbuatın təşəkkülü tarixi hadisə kimi

Son dövrlərdə ölkəmizdə mətbuatın inkişafı ilə bağlı Azərbaycan dövləti və Azərbaycan Prezidenti tərəfindən müxtəlif tədbirlərin keçirilməsi artıq ənənə halını alıb. Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixi uzun və mürəkkəb yol keçib. Ümumiyyətlə, mətbuatın özünün ictimai institut kimi formalaşması tarixi o qədər qədim olmasa da, sevindirici haldır ki, Azərbaycanın mətbuat tarixi Orta Asiya və Şərqi Avropa ölkələri sırasında birincilərdəndir.

Mətbuat ilk növbədə intellektual sahə olduğu üçün heç şübhəsiz ki, onun formalaşmasını təmin edəcək intellektlərin, ziyalıların, qələm sahiblərinin, yazarların olması, bunun üçünsə əlbəttə ki, cəmiyyətin bu cür insanları yetişdirməsi vacibdir. Əgər hər hansı bir sosium bu işin öhdəsindən tarixi missiya olaraq vaxtında gəlmirsə, o ölkələrin mətbuatının inkişafı da, mətbuatının tarixi də bir qədər daha sonraki dövrlərə təsadüf edir. Ancaq heç şübhəsiz ki, gec və ya tez hər bir millətin milli mətbuatı onun inkişaf tarixində təkanverici bir mərhələdir. Çünki mətbuat milli kimliyi formalaşdıran vasitə olmaqla bərabər, eyni zamanda, milli maarifləndirməni həyata keçirir, milli mentalitetin formalaşmasında aparıcı komponentlərdən biri kimi iştirak edir. Bu mənada Azərbaycan mətbuatının tarixinin məhz 1875-ci ildən başlanması onun göstəricisidir ki, Azərbaycan cəmiyyəti hələ o dövrdə mətbuat nümunələrini ortaya qoya biləcək ziyalıları yetişdirmək iqtidarında olan intellektual gücə və potensiala sahib bir xalq, Azərbaycan cəmiyyəti isə hələ o dövrdə kifayət qədər intellektual əsaslarda formalaşan bir cəmiyyət idi.

"Əkinçi"nin nəşri ərəfəsində sosial-siyasi və mədəni-intellektual şərait

Bildiyimiz kimi, 1875-ci il iyul ayının 22-də Azərbaycan mətbu tarixinin əsasını qoyan "Əkinçi" qəzetinin nəşrinə başlanıb. Əgər bir qədər geriyə qayıtsaq, 1875-ci ildə milli mətbuat yaratmağın hansı şəraitdə mümkün olduğunu gözümüzün önündən keçirsək, görəcəyik ki, o dövrdə olan istər siyasi, iqtisadi, sosial şərtlər, istərsə də intellektual və maliyyə şərtləri arzuolunan səviyyədə deyildi. Ona görə ki, 1875-ci ildə Azərbaycan müstəqil respublika deyildi. Siyasi müstəqilliklə bərabər, digər bütün müstəqillikləri, yəni iqtisadi, maliyyə, ideoloji, mənəvi, mədəni və s. müstəqillikləri olmayan bir ölkənin məhz işğal altında bir mətbuat nümunəsi yarada bilməsi tarixi nöqteyi - nəzərdən mühüm bir hadisə idi. İlk növbədə siyasi şərtlər ona görə uyğun deyildi deyirik ki, o dövrdə hər nə qədər mətbuat bir maarifləndirmə vasitəsi kimi düşünülürdüsə, eyni zamanda, hamı mətbuatın siyasi və ideoloji vasitə olduğunu da dərindən başa düşürdü. İşğal altında olan Azərbaycanı işğal altında saxlayan qüvvələrin əlbəttə ki, əsla marağında ola bilməzdi ki, ölkəmizdə mətbuat yaransın, inkişaf etsin. İqtisadi şərtlər isə ona görə məqbul deyildi ki, o dövrdə bütövlükdə əhalinin maddi vəziyyəti aşağı idi, qəzet çıxarmaq yeni bir peşə olduğundan o dövrün ən müasir texnika və texnologiyasını tələb edirdi və bu texnologiyalar olduqca baha idi. Həmçinin, qəzetin maliyyələşməsinin heç bir əsası - nə ictimai stimullaşdırıcı vasitələr, nə ictimai dəstək, nə də digər maliyyə mənbələri yox idi. Bu şərtləri nəzərə alsaq, görəcəyik ki, Azərbaycanın böyük ziyalısı Həsən bəy Zərdabi nə qədər ağır, çətin şərtlər altında bir tarixi işi həyata keçirməyi bacarmışdı. Məsələ ondadır ki, o dövrdə müəyyən ziyalı təbəqəsi formalaşsa belə, heç də onların mətbuata münasibətləri, ümummilli ideoloji məsələlərə ortaq baxışları məqbul deyildi və üst-üstə düşmürdü. Çünki o dövrdə yeni ictimai-siyasi münasibətləri, yeni ideoloji nəzəriyyələri mənimsəyən ziyalılarımızın böyük əksəriyyətinin düşüncələrində daha çox Avropaya inteqrasiya, daha çox müsəlman-xristian inteqrasiyası, daha çox müsəlman-Qərb inteqrasiyası, daha sonra isə bunların əsasında cücərəcək yeni Rusiya Federasiyasının tərkibində müsəlman-xristian icmalarının birgə bərabər hüquqlu yaşaması ilə bağlı tezislər formalaşacaqdı. Bu isə ən azı 30-35 il sonra baş verəcəkdi. Amma 1875-ci ildə bunların heç biri yox idi. Ona görə də hesab edirik ki, o dövrdə Həsən bəy Zərdabi tərəfindən "Əkinçi" qəzetinin çap etdirilməsi həm də bir neçə onillik sonra müşahidə edəcəyimiz milli düşüncənin, siyasi, ideoloji dünyagörüşünün əsaslarını təşkil edəcəkdi.

Bu qəzetin işıq üzü görməsinə o dövrdə Azərbaycana hakim olan qüvvələr də razı deyildilər. Ona görə də, cəmisi 56 nömrəsinin nəşrindən sonra 1877-ci ildə qəzet bağlanmalı oldu. Göründüyü kimi, o dövrdə qəzet buraxmaq bir fədakarlıq idi. Dediyimiz xarici faktorlarla yanaşı, bir sıra daxili faktorlar da Azərbaycanda qəzet nəşrinin lehinə deyildi. Çünki o dövrdə din adı altında potensial oxucunu istismar edən, onların düşüncələrini bir növ işğal altında saxlayan "dindar" zümrə vardı. Əlbəttə ki, o dövrdə çox böyük üləmalar, alimlər, din xadimləri də vardı ki, biz onları nəzərdə tutmuruq. Amma bununla bərabər, dindən varlanmaq vasitəsi kimi, şəxsi məqsədləri üçün istifadə edən böyük bir kütlə də var idi ki, onlar əhalinin savadlanmasını, onların "boyunduruğundan" yaxa qurtararaq inkişaf etməsini istəmirdilər. Çünki mətbuat maarifləndirirdi, inkişaf etdirirdi, vətəndaş mövqeyi, ideoloji mövqe formalaşdırırdı, mətbuat intellektual insanlar yetişdirirdi və din adından istifadə edən fırıldaqçıların meydanı daralırdı. Ona görə də, daxili sosial, dini və ideoloji şərtlər də qəzet buraxmağın lehinə deyildi. Bütün bunlara baxmayaraq, Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanda qəzet çıxarmağı bacardı və ölkəmizdə qəzetçilik ənənəsini yaratdı.

Azərbaycan milli mətbuatının inkişafı, bütövlükdə çar Rusiyası müsəlmanlarının inkişafını şərtləndirən faktor kimi

 Əlbəttə ki, bundan sonrakı Azərbaycan mətbuatının inkişafı müxtəlif mərhələlərdə müxtəlif tendensiya və istiqamətlər üzrə inkişaf etməyə başladı. XIX əsrin sonlarında keyfiyyətcə yeni istiqaməti mənimsəmiş, qarşısına yeni məqsədlər qoymuş "Ziya", (1879), "Kəşkül" (1880), "Kaspi" (1880-90-cı illər) qəzetləri işıq üzü gördü. Bütün bunlar isə artıq Azərbaycanda mətbuat tarixinin inkişafının dönməz olduğunu göstərməklə dövrün də tələblərinə uyğun olaraq, Azərbaycan mətbuatının tarixi ənənələrini formalaşdırmağa başladı. Bu dövr həm də onunla xarakterik oldu ki, əslində, mətbuat müəyyən dəyərlərə xidmət vasitəsi kimi formalaşdırılırdısa, müəyyən mərhələdən sonra mətbuat özü elə bir dəyərə çevrildi ki, artıq onunla hər kəs hesablaşırdı.

Bundan sonrakı illərdə Azərbaycanda "Şərqi-rus" (1903), "Həyat" (1905), "Açıq söz" (1915), "Azərbaycan " (1918) kimi qəzetlər, 1906-cı ildə isə "Molla Nəsrəddin" jurnalı işıq üzü gördü. Bu dövr artıq Azərbaycan mətbuat tarixində mətbuatın kütləviləşməsi dövrüdür. Buna paralel olaraq, həmin dövrdə cəmiyyətin təşkilatlanmasının baş verdiyini də görürük. Artıq Qərbdə o dövrdə populyar olan ideya və ideologiyalar, demokratçılıq, sosial demokratçılıq, sonrakı mərhələdə kommunizm kimi siyasi və ideoloji dəyərlər Azərbaycan cəmiyyətində mətbuat vasitəsilə yayılmağa başladı. XX əsrin əvvəllərində müxtəlif qəzet və jurnallar mövcud ictimai-siyasi sistemin keyfiyyətini dəyişəcək, eyni zamanda, yeni mentalitet əsasları formalaşdıracaq bir missiyanı öz üzərlərinə götürmüşdülər və buna nail olmağa çalışırdılar. O dövrdə tənqid kimi yararlı bir tendensiya da meydana gəldi ki, biz bunun bariz nümunəsi kimi "Molla  Nəsrəddin" jurnalında işıq üzü görən yazıları misal çəkə bilərik. Bu dövrdə Azərbaycan mətbuatının inkişafı elə bir tarixi mərhələyə qədəm qoydu ki, o təkcə Cənubi Qafqaz Türkiyə, İran və Orta Asiyada yaşayan azərbaycanlıların, türklərin deyil, çar Rusiyası ərazisində yaşayan digər müsəlmanların da mətbu tələbatını ödəməyə başladı. Diqqət etsək, görərik ki, regionda dominantlıq edən Azərbaycan xalqı ilə bərabər, digər çoxsaylı müsəlman xalqları da yaşayırdılar və onların hamısının da ortaq ünsiyyət dili Azərbaycan dili, yazı dili Ərəb əlifbası olduğu üçün mütləq şəkildə Azərbaycan mətbuatının yaxşı mənada təsirinə məruz qalırdılar. Onlar da maariflənirdilər, dünyada baş verən hadisələrdən xəbər tuturdular və s. Ona görə də, hesab edirik ki, Azərbaycan milli mətbuatının inkişafı təkcə Azərbaycan mətbuatının inkişafı kimi yox, yuxarıda adı çəkilən coğrafiyada yaşayan bütün müsəlmanların mətbuatının inkişafı kimi səciyyələndirilməlidir.

Milli mətbuat siyasi prosesləri istiqamətləndirən vasitə kimi

Sonrakı mərhələdə Azərbaycan mətbuatının həm də siyasi bir vasitəyə çevrildiyinin şahidi oluruq. Belə ki, o dövrdə baş verən hadisələr yeni siyasi şərait formalaşdırmışdı. Artıq XX əsrin əvvəllərində I Dünya Müharibəsi qurtardıqdan sonra yeni ictimai-siyasi və iqtisadi mənzərə yaranmışdı. Bütün dünyada olduğu kimi, Çar Rusiyasında, bütövlükdə Qafqazda da ən müxtəlif keyfiyyətdə, ideoloji əsaslarda müxtəlif hadisələr cərəyan edirdi. Sevindirici haldır ki, həmin dövrdə Azərbaycan mətbuatı milli kompas rolunu oynamaqla azərbaycanlılara və Qafqazdakı digər müsəlman xalqlarına doğru yol göstərdi. Bütün bunlar isə onunla nəticələndi ki, məhz 1918-ci ildə dünyada və regionda baş verən mürəkkəb hadisələrin fonunda Azərbaycan öz müstəqilliyini elan edə bildi. Düşünürük ki, bu böyük tarixi-siyasi hadisədə və siyasi proseslərin məhz Azərbaycanda müstəqil dövlət qurulması ilə nəticələnməsində o dövrdə nəşr olunan Azərbaycan mətbu nümunələrinin böyük xidmətləri olmuşdur. Biz həmin dövrün mətbuatını izləyərkən məhz bunun da şahidi oluruq.

1920-ci il aprel ayının 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikasının XI Qırmızı ordu tərəfindən işğal olunmasından sonrakı illərdə Azərbaycan mətbuatında durğunluq dövrü yarandı. O dövrün milli mətbuatımızı xarakterizə edərkən belə bir fikir söyləmək mümkündür ki, həmin dövrdə mətbuat öz axtarış dövrünü yaşayırdı. Bu dövrdə burjua, kapitalist dəyərlərindən, həqiqi sosial demokratçılıqdan imtina etmək və yeni sosial ideyalarla, yeni kommunist ideologiyası ilə silahlanmaq və bunu intellektual təfəkkürün süzgəcindən keçirərək ictimailəşdirərək, mətbu məhsula çevirmək bir qədər çətin idi. Çünki bunun üçün ilk növbədə insan yetişməli idi. O dövrdə də qısa müddətdə yeni dövrün şərtlərinə uyğun olaraq rotasiya olunan Azərbaycan ədibləri, şairləri, yazarları, eyni zamanda, Azərbaycan mətbuatı və o dövrün siyasi hadisələrinin diktəsi altında keyfiyyətcə yeni bir üslub yaratmağa başladılar. Beləliklə, Azərbaycan Sovet mətbuatı kimi xarakterizə edəcəyimiz yeni keyfiyyətdə, yeni ideoloji əsaslarda yeni mətbuat formalaşdı və o dövrkü Azərbaycan mətbuatı da öz üzərinə düşən, məhz o dövrün tələblərinə cavab verən tarixi missiyanı yerinə yetirməyə başladı.

Təbiidir ki, o dövrün mətbuatı daha çox siyasi, ideoloji mətbuat idi. Buna baxmayaraq, Azərbaycan mətbuatı ədəbi dilin, siyasi leksikonun, ictimai münasibətlərin, bədii-estetik zövqün formalaşmasında, əhalinin maarifləndirilməsində, cəmiyyətin saflaşdırılmasında və s. istiqamətlərdə çox böyük işlər gördü. Buna görə də, elə Sovet dövründə də Azərbaycan mətbuatı tam bir milli dəyər, milli nümunə kimi öz varlığını qoruyub saxlamağı bacardı.

O dövrü xarakterizə edərkən hesab edirik ki, II Dünya Müharibəsindən sonrakı və müharibə illəri dövrlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu dövrlərdə artıq hər nə qədər sovet vətənpərvərliyi olsa belə, Azərbaycan mətbuatı daha çox ideoloji rupor olsa belə, "kolxoz zəhmətkeşlərini" tərənnüm etsə belə, bunun özündə də bir dərin məzmun var idi. Çünki o illərdə bütün dünyanı xofa salan alman faşizmi baş qaldırmışdı. Azərbaycan xalqı da digər SSRİ, Avropa xalqları ilə, dünyanın demək olar ki, bütün xalqları ilə çiyin-çiyinə verərək məhz bu aqressiyaya qarşı mübarizə aparırdı. Azərbaycan mətbuatı da öz platformasında bu istiqamətdə çox dəyərli işlər görməyi bacardı. Amma hesab edirik ki, sovet dövrü Azərbaycan mətbuatının inkişafı tarixində olduqca əhəmiyyətli tarixi bir hadisə həm mətbuatın yenidən formalaşmasını təmin etdi, həm də mətbuatın məhz arzu etdiyimiz milli keyfiyyətlərdə formalaşmasının əsasını qoydu.

1978-ci il hüquqi-siyasi islahatı milli mətbuatın inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələyə yol açdı. 1978-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan SSR-nin konstitusiyasında Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycan dili dövlət dili kimi təsdiq etdirildi. Məhz Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsdiq olunması Azərbaycan mətbuat dilinin və bütövlükdə Azərbaycan dilinin inkişafı tarixində böyük bir hadisəyə çevrildi. Ona görə də, məhz dilin inkişafı ilə bağlı belə bir hüquqi-siyasi, konstitusion əsasın yaradılması Azərbaycan mətbuatının inkişafı qarşısında yeni üfüqlər açdı. Beləliklə, artıq Azərbaycan dilinin inkişafı istiqamətində çox böyük işlər həyata keçirilməyə başlandı.

Sonrakı dövrdə dünyada baş verən qlobal ictimai proseslərin nəticəsində Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini əldə etdi. Bundan əvvəlki dövrdə də mətbuat o qədər vacib institut idi ki, sovet dövrünün son illərində, istər elə sovet dövrünün özündə ayrı-ayrı şəxslərə və siyasətçilərə qarşı da mətbuatdan ən müxtəlif təzyiq, şantaj vasitəsi kimi istifadə edirdilər. Yaxud da hansısa siyasi xadimə daxili münasibətin formalaşması vasitəsi kimi istifadə edilirdi.

Bu qədər mürəkkəb proseslərin içərisində Azərbaycan mətbuatı inkişaf etdi, gözəl bir ənənə yaratdı, Azərbaycan dilinin səlisləşməsinə xidmət etdi, Azərbaycan dilində müxtəlif jurnalistika janrlarının inkişafını təmin etdi, oçerk, felyeton kimi janrların dilimizdə inkişaf etdirilməsi, bədii təsvir və bədii özünüifadə vasitələrinin formalaşdırılması işində Azərbaycan mətbuatı böyük rol oynadı.

Müstəqil mətbuatın formalaşdığı ilk illərdə mətbuata siyasi təsir faktoru

Əlbəttə ki, ən böyük hadisə 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini əldə etməsindən sonra baş verdi. O illərdə artıq yeni əsaslarda müstəqil Azərbaycan mətbuatı formalaşdı. Vaxtilə kommunizm ideallarını tərənnüm edən mətbuat avtomatik və qeyri-iradi olaraq keçiddən sonra demokratiyanı mənimsəməyə başladı. Hər iki ünsür bir-birindən nə qədər fərqli olsa da, bəlkə də bir-birilə ziddiyyət təşkil etsə belə, mahiyyət etibarilə hər ikisi ideologiya olduğu üçün hesab edirik ki, milli mətbuatın fərqinə varmadan bunu tərənnüm etməsi məzmunca fərqli olsa da mahiyyətcə eynidir. Çox təəssüf ki, o dövrdə ilkin mərhələdə formalaşan Azərbaycan mətbuatı cəmiyyətdə həqiqi demokratik əsasların formalaşmasına layiqli töhfə verə bilmədi. Bunun səbəbləri isə kifayət qədər aydındır. 1991-ci ildən əvvəlki dövrdə olan mətbuatın nümayəndələri kommunizmi ideallaşdırırdısa, 1991-ci ildən sonrakı dövrdə biz demokratiyanın ideallaşdırılmasını gördük. Bu, bizi sonrakı illərdə həqiqi demokratiyadan bir qədər uzaqlaşdırdı. Əgər o dövrün kommunistləri kommunizm ideallarını istismar edirdilərsə, 1991-1993-cü illərdə özlərini demokratik adlandıranlar isə demokratiya ideallarını istismar edirdilər.  Hesab edirik ki, bunların o qədər də ciddi fərqi yoxdur. Lakin həqiqi demokratiya daha geniş, daha dərin məzmun kəsb etdiyi üçün daha geniş kütlələrin və daha rəngarəng mətbuatın səmərəli fəaliyyətini şərtləndirirdi. Çox təəssüf ki, bu günə qədər də bəzi mətbu orqanlar demokratiyanı istismar cəhdlərini davam etdirilən hələ də bəzi qəzetlər "ən demokratik, ən çox tirajla çıxan qəzet bizik" kimi epitetlərlə istismar mövqeyində dayanmağı doğru hesab edirlər. Bütün bunlara baxmayaraq, 1990-cı illərin əvvəllərində müstəqil Azərbaycan mətbuatı formalaşırdı. Müstəqil Azərbaycan mətbuatı artıq yeni, həqiqi vətənpərvərliyi, ideoloji sovet vətənpərvərliyini deyil, məhz milli vətənpərvərliyi, milli müstəqilliyi, milli inkişafı, milli iqtisadiyyatı tərənnüm edirdi. Ona görə də, bu dövrdə Azərbaycan mətbuatının yeni keyfiyyətdə formalaşması məhz bu gün şahidi olduğumuz intellektual, inkişaf etmiş mətbuata gətirib çıxardı. Amma bu yol da asan olmadı. Bildiyimiz kimi, o dövrdə çox ciddi əngəllər var idi. Bunlardan biri mətbuata dövlət nəzarətini təmin edən baş idarə senzura idi. 1993-cü ilin əvvəllərində AXC-Müsavat hakimiyyəti dövründə hərbi sirlərin qorunması ilə bağlı xüsusi fərman imzalandı və bu mətbuat azadlığını, söz azadlığını bir qədər də məhdudlaşdırdı. Beləliklə, Azərbaycan mətbuatı yağışdan çıxıb yağmura düşmüşdü.

Senzuranın ləğvi mətbuat tariximizin parlaq səhifəsi kimi

Azərbaycan mətbuatının böyük hamisi və qayğıkeşi mətbuatın missiyasını və funksiyasını dərindən başa düşən, onu lazımınca qiymətləndirməyi bacaran Ulu öndər Heydər Əliyev 1998-ci ildə mətbuat üzərində senzuranı ləğv etdi. Ulu öndərin imzaladığı Fərmanla Nazirlər Kabineti yanında mətbuat və digər kütləvi informasiya vasitələrində dövlət sirlərini mühafizə edən baş idarə ləğv edildi, hərbi sirlərin yayılması ilə bağlı 16 aprel 1992-ci il tarixli fərman və bütün informasiya üzərində nəzarətin tətbiq edilməsi ilə bağlı 15 aprel 1993-cü il tarixli sərəncam qüvvəsini itirmiş elan edildi. Bundan başqa, 1999-cu ilin sonunda "Kütləvi informasiya vasitələri haq­qın­da" yeni Qanunun qəbulu media təsisatının inkişafını şərtləndirən, bəhs edilən sahəyə müvafiq surətdə sahəvi və ümummilli mü­na­si­bət­ləri tənzimləyən hüquqi bazanın zənginləşdirilməsi işinə əhə­miy­yətli töhfə oldu. 2000-ci ilin mart ayında Ümummilli lider Heydər Əliyevin Sə­rən­camı ilə "2000-2001-ci illərdə kütləvi informasiya vasitələrinin mad­di-texniki şəraitinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər Proqamı" təs­diq olundu. İdarəçilik sisteminin islahatı çərçivəsində Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi ləğv edildi, kütləvi informasiya va­si­tə­lə­ri­nin yaranması və fəaliyyətinin hüquqi əsaslarının möh­kəm­lən­di­ril­mə­si məqsədilə Milli Mətbuat, Teleradio və İnternet Şurası ya­ra­dıl­dı. Bir sıra qəzetlərin "Azərbaycan" nəşriyyatına olan borcları don­duruldu, sonradan isə ləğv edildi. 2003-cü ilin mart ayında Azər­baycan jurnalistlərinin qurultayında media-ictimaiyyət, me­dia-hakimiyyət münasibətlərini tənzimləyən qurum - Azərbaycan Mət­buat Şurası yaradıldı. Bütün bunlar öz  növbəsində Azər­bay­can­da söz, fikir və mətbuat azadlığının bərqərar olunması üçün əla­mətdar tarixi hadisələr kimi qiymətləndirilməlidir.

Təbiidir ki, Ulu öndərin atdığı bu addımlar KİV ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilirdi. 2003-cü ildə Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Çingiz Mus­tafayev Fondu tərəfindən "Jurnalistlərin dostu" adına layiq gör­ülməsi bir daha onu göstərdi ki, milli mətbuatın inkişafına xü­su­si diqqət və qayğı göstərən Ulu öndər Heydər Əliyev jur­nal­ist­lə­rin gerçək hamisidir.

Mətbuata dövlət qayğısı mətbuatın inkişafı və peşə nüfuzunun artmasını təmin etdi

 2003-cü ildən - İlham Əliyev cənabları Azərbaycan Res­pub­li­ka­sının Prezidenti seçildikdən sonra bu sahəyə göstərilən diqqət və qay­ğı daha da artırıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin illərdə qar­şı­ya çıxan başlıca problemlərdən biri ondan ibarət idi ki, Azər­bay­can mətbuatında dərin bir tənəzzül baş verirdi. Bu isə öz növ­bəsində Azərbaycan cəmiyyətinin leksikonunda, hətta "reket jur­na­lis­tika" kimi öz əksini tapan söz  birləşməsinin meydana gəlməsi ilə yadda qaldı. Eyni zamanda, həmin mərhələ obyektivliyin təhrif olun­ması, qərəzli fikirlərin həqiqət kimi yayılması mənfi ten­den­siyalarla səciyyələndirilirdi. Məhz bu cür situasiyada Prezident İl­ham Əliyev bütün baş verənləri dərin təhlil edərək belə bir doğru qəna­ətə gəlmişdi ki, mövcud mənfi tendensiyaların əsasında duran baş­lıca səbəb mətbuatın maddi əsaslarının zəif olması problemidir. Çün­ki həmin dövrdə mətbuat artıq ənənəvi missiyasından - in­for­ma­si­ya ötürücüsü rolunu oynamaq missiyasından tamamilə kənara çıx­mışdı. Belə ki, mətbuat ucuz yollarla - şantaj, böhtan, ma­ni­pul­ya­si­ya və təhqir yolu ilə maddi qazanc vasitəsinə çevrilmişdi. Məhz belə bir şəraitdə Prezident İlham Əliyev Azərbaycan mət­buatının "xəs­təliyi"nə düzgün diaqnoz qoyaraq mövcud prob­lem­lərin həlli ilə bağlı xüsusi addımlar atmağa başladı. Bunlardan biri, hətta birin­cisi jurnalistlərin peşə nüfuzunun artırılması ilə bağlı idi. Bu is­tiqamətdə fundamental önəm kəsb edən ciddi tədbirlər gö­rül­dü. Ey­ni zamanda, paralel olaraq Prezident İlham Əliyevin rəh­bər­li­yi ilə həyata keçirilən rasional siyasət kursu nəticəsində iqtisadi qüd­­rə­timiz artdıqca mətbuatın maddi probleminin həlli ilə bağlı çox cid­di addımlar atıldı və müvafiq tədbirlər görüldü. İlk növ­bə­də, öz pe­şəsini dürüst və obyektiv surətdə yerinə yetirən, Azər­bay­can mət­buatının inkişafına xüsusi xidmət edən ayrı-ayrı jur­na­list­lə­rin müx­təlif problemlərinin həlli ilə bağlı fundamental addımlar atıl­ma­ğa başlandı.

Bunun ardınca bütövlükdə mətbuatın maddi problemlərinin həl­li istiqamətində xüsusi önəm kəsb edən bir tədbir görüldü. Pre­zi­dent İlham Əliyevin 2008-ci il 31 iyul tarixli "Azərbaycan Res­pub­likasında kütləvi informasiya vasitələrinə birdəfəlik maliyyə yar­dımı göstərilməsi haqqında" Sərəncamı ilə bəhs edilən missiyanın ye­rinə yetirilməsi üçün hüquqi substrat oldu. Kütləvi informasiya va­sitələrinin (KİV) "Azərbaycan" nəşriyyatına olan borcları ta­ma­mi­lə ləğv edildi. Məlum olduğu kimi, bu borcların ödənilməsi pro­se­si Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən dondurulmuşdu. Məhz cə­nab Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə məlum borcların ləğv edil­məsi mətbuatın maddi problemlərinin aradan qaldırılması is­ti­qa­mətində atılmış fundamental əhəmiyyətli tarixi bir addım idi. Buna paralel olaraq,  jurnalistlərin peşə nüfuzunun artırılması üçün jur­nalist-məmur, jurnalist-vətəndaş, jurnalist-biznesmen çəkiş­mə­lə­rinə hüquqi müstəvidə son qoyulması istiqamətində müxtəlif tədbirlər gö­rül­dü. Məhz bundan sonra KİV-in və ayrı-ayrı jurnalistlərin fəaliy­yə­ti ilə bağlı məhkəmələrə müraciətetmə halları aradan qalxdı. Yə­ni, sözügedən çəkişmələr tədricən bitməyə başladı və nəticə eti­ba­rilə özünə və peşə dəyərlərinə hörmət edən jurnalistlərin sayı art­dı. Bu da mövcud jurnalistik meyillərin müsbətə doğru irə­li­lə­mə­sinə xüsusi töhfə və təkan verdi.

Mətbu azadlıqların təmin edilməsi və mətbuata qayğı keyfiyyətcə yeni KİV formalaşdırdı

Məhz bu ərəfədə Azərbaycan mətbuatında ilk fundamental key­fiyyət dəyişiklikləri meydana gəlməyə başladı. Bu isə bü­töv­lük­də müstəqil Azərbaycanın mətbuat tarixində keyfiyyət etibarilə ye­ni mərhələnin başlanmasını şərtləndirən əlamətdar bir hadisə idi. He­sab etmək olar ki, Prezident İlham Əliyev tərəfindən atılan bü­tün bu addımlar və görülən tədbirlər Azərbaycan mətbuatının in­ki­şa­fına xüsusi töhfələr bəxş etdi. Belə ki, Prezident İlham Əliyevin rəh­bərliyi ilə görülən tədbirlər və həyata keçirilən islahatlar nə­ti­cə­sin­də mətbuatda hökm sürən neqativ tendensiyaların tədricən sıra­dan çıxması müşahidə edilməyə başlandı. Beləliklə, konkret ci­na­yət­lər törətmiş və məsuliyyətə cəlb edilmiş - "KİV haqqında" Qa­nu­nun tələblərini pozmuş, Azərbaycan xalqının milli-mənəvi də­yər­lərinə zidd hərəkətlərə yol vermiş jurnalistlərin hüquqi və ic­ti­mai-mənəvi müstəvidə cəzalarının yüngülləşdirilməsi üçün mü­va­fiq addımlar atıldı. Nəticə etibarilə, Prezident İlham Əliyev tə­rə­fin­dən atılan addımlar və görülən tədbirlər mətbuat nümayəndələri tə­rə­findən uyğun qiymətləndirildi və media sektorunun təm­sil­çi­lə­ri­nin adekvat addımlar atmasını şərtləndirdi. Məhz bunun sayəsində jur­nalistikada özünə və peşə dəyərlərinə hörmət meyilləri artdı. Yə­ni, senzuranın ləğvindən sonra yaranmış korporativ maraqlara xid­mət edən, cəmiyyətin parçalanması yönündə dağıdıcı fəaliyyət gös­tərən "inqilabçı jurnalistika", yaxud "reket jurnalistikası" ya­vaş-yavaş sıradan çıxmağa başladı.

Dövlət KİVDF vasitəsilə mətbuatı himayə edir

Bütün bunlardan sonra 2008-ci ildə Kütləvi İnformasiya Va­si­tə­lərinə Dövlət Dəstəyi Konsepsiyasının qəbul olunması ilə bağlı qə­rar qəbul edildi. Məhz bu Konsepsiyada mətbuatın inkişafını tə­min edəcək, Azərbaycan dövlətinin və xalqının maraqlarına xid­mət edəcək əsaslar öz əksini tapdı. Düşünürük  ki, Konsepsiyanın qə­bulu və Prezident İlham Əliyevin  3 aprel 2009-cu il tarixli Sə­rən­camı ilə Kütləvi İnformasiya Vasitələrinə Dövlət Dəstəyi Fon­du­nun (KİVDF) yaradılması müstəqil Azərbaycan mətbuatının in­ki­şaf tarixində növbəti dönüş mərhələsi kimi dəyərləndirilməlidir. Onu da xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, KİVDF-yə ayrılan büdcə Azər­baycan mətbuatının maddi əsaslarını formalaşdırmaqla media qu­rumlarını sadaladığımız neqativ tendensiyalardan müəyyən mə­na­da ayırdı. Çünki Konsepsiyada əksini tapan şərtlər istər-istəməz jur­nalistikanın özünün həqiqi məcrasına yönəlməsini və nəticə eti­bar­ilə qeyri-ənənəvi məcrasından uzaqlaşmasını tələb edirdi. Mə­sə­lən, Mətbuat Şurasının "Reket Jurnalistika" ilə Mübarizə Ko­mis­si­ya­sının siyahısına düşmüş qəzetlər artıq maddi vəsaitlərdən fay­da­la­na bilmirdilər. Bu, jurnalistlərin mətbuata yeni yanaşmasını və ba­xışını formalaşdırdı. Nəticə etibarilə bütün bunlar jurnalistikada mə­nəvi atributların və dəyərlərin yenidən bərqərar olunmasını şərt­lən­dirdi. Beləliklə, sadaladığımız tədbirlər və müsbət meyillər Azər­baycan mətbuatının inkişafı prosesinə önəmli töhfələr bəxş edən əlamətdar tarixi hadisələr oldu.

Fəxri  adların və titulların verilməsi, sosial problemlərin həlli KİV-in inkişafını stimullaşdıran vasitədir

Bundan başqa, jurnalistlərə fəxri adların verilməsi, obyektiv və qə­rəzsiz prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən media qurumlarının cə­miyyətin ictimai institutu kimi fəaliyyətinin təqdir edilməsi və sö­zügedən mətbuat subyektlərinin Prezident İlham Əliyev tə­rə­fin­dən yüksək səviyyədə qiymətləndirilməsi nəticə etibarilə jurnalist pe­şəsinin ictimai nüfuzunun artmasına gətirib çıxardı. Belə ki, Azər­baycan mətbuatının 135 illik yubileyində Prezident İlham Əliyevin "Azərbaycan milli mətbuatının 135 illiyi ilə əlaqədar tədbirlərin maliyyələşdirilməsi və Azər­bay­can Respublikasının kütləvi informasiya vasitələrinə birdəfəlik ma­liyyə yardımının göstərilməsi haqqında" Sərəncamı ilə öl­kə­mi­zin bir sıra bölgələrində silsilə tədbirlərin keçirilməsi, öz fəaliy­yə­tin­də fərqlənən 38 jurnalistə "Əməkdar jurnalist" fəxri adının ve­ril­məsi, onlarla jurnalistin "Tərəqqi" ordeni ilə təltif edilməsi, qə­zet redaksiyalarına, informasiya agentliklərinə birdəfəlik maliyyə yar­dımlarının edilməsi jurnalistlərin fəaliyyətinə stimullaşdırıcı tə­sir göstərməklə yanaşı, bu sahənin inkişafını daha da sürətləndirdi. Bü­tün bunlar, eyni zamanda, cəmiyyətin digər institutlarının da diq­qətini jurnalist peşəsinə yönəltmiş oldu. Bu isə jurnalistlərin pe­şə nüfuzunun artmasını şərtləndirən xüsusi amil oldu. Prezident İl­ham Əliyevin yüksəksəviyyəli qayğısını və diqqətini görən digər ic­timai-siyasi institutlar bu peşə sahəsi ilə hesablaşmağın və ona hör­mətlə yanaşmağın vacibliyini dərk etdilər. Beləliklə, Prezident İl­ham Əliyevin Sərəncamı həm fərdi qaydada jurnalistlərin müx­tə­lif problemlərinin həllinə yönəlmiş fundamental mexanizm oldu, həm də jurnalistlərin öz əməlləri nəticəsində itirdikləri ictimai sta­tus və nüfuzun yenidən qaytarılmasını təmin etdi. Məhz bu fakt öz növ­bəsində Azərbaycan mətbuatına münasibətdə böyük hamilik, qay­ğıkeşlik nümunəsi və ibrət dərsi idi.

Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan dövlətinin iqtisadi qüdrəti art­dıqca KİV-in və jurnalistlərin problemlərinin həlli istiqamətində xü­susi tədbirlər görüldü. Amma 2010-cu ildən etibarən bu problem küt­ləvi surətdə həll edilməyə başlandı. Bunun əyani təzahürüdür ki, jurnalistlərin böyük dostu və hamisi Prezident İlham Əliyev mət­buat işçilərinin mənzil probleminin həll edilməsi ilə bağlı Sə­rən­cam verdi. Bu isə öz  növbəsində jurnalistlərə münasibətdə yük­səksəviyyəli qayğının zirvəsi idi. Çünki Müstəqil Dövlətlər Bir­liyi məkanında heç bir dövlət başçısı tərəfindən mətbuata bu qə­dər yüksək qayğı və diqqət göstərilməyib. Təsadüfi deyil ki, ün­siy­yətdə olduğumuz müxtəlif ölkələrin media təmsilçiləri də Azər­bay­can Respublikasında dövlətin mətbuatın inkişafına göstərdiyi yük­səksəviyyəli dəstəyini dərin rəğbət və təəccüb hissi ilə qar­şı­la­yır­lar. Azərbaycan jurnalistləri xarici ölkələrdə olarkən dövlətin və Prezident İlham Əliyevin mətbuata yüksəksəviyyəli qayğısı, diq­qəti və dəstəyindən fəxarət hissi ilə bəhs edir, eləcə də, əksər öl­kə­lərdə belə bir təcrübənin  olmadığının şahidi olur.

Əlbəttə ki, Azərbaycan Mətbuat Şurasına xüsusi ofisin ti­kil­mə­si, onun açılışında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əli­ye­vin şəxsən iştirak etməsi, Mətbuat Şurasının İdarə Heyətinin üzv­lərini qəbul edərək onların və jurnalistlərin problemlərini din­lə­mə­si, bu problemlərin xüsusi müzakirə obyektinə çevrilməsi, sonra isə onların həlli ilə bağlı real addımların atılması - əsaslı təd­bir­lə­rin gö­rülməsi müstəqil Azərbaycan mətbuatının tarixində növbəti fun­da­mental mahiyyət daşıyan əlamətdar hadisə idi. Bu, təkcə maddi prob­lemlərin həlli demək deyildi, eyni zamanda, jur­na­list­lə­rin peşə nü­fuzunun  cəmiyyətdə artırılmasına xidmət edən növbəti mötəbər ad­dım idi. Əslində, mətbuatın inkişafı yönündə Prezident İlham Əli­yevin rəhbərliyi ilə qısa müddət ərzində xeyli sayda əhə­miy­yət­li addımların atılması, əsaslı islahatların həyata keçirilməsi mət­bu­at nümayəndələrindən məhz bu qayğıya layiq olmağı tələb edir. Ye­ri gəlmişkən, bir məqamı da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, dün­ya­nın heç bir ölkəsində Azərbaycanda olduğu qədər mətbuata xü­su­si diqqət və qayğı mövcud deyil. Məhz buna görə də, Prezident İl­ham Əliyevin mətbuata islahatçı yanaşmasına adekvat olaraq  jur­nalistlər də öz üzərinə düşən bütün öhdəlikləri ləyaqətlə yerinə ye­tirərək Azərbaycan mətbuatını ən azından MDB məkanında ən in­kişaf etmiş mətbuata çevirməyi bacarmalıdır. Çünki qayğı və dəs­tək etibarilə bu istiqamətdə dövlət öz üzərinə düşən bütün öh­də­likləri yüksək səviyyədə yerinə yetirir. Məhz buna görə də, jur­nalistlər öz üzərlərinə düşən bütün məsuliyyəti ləyaqətlə yerinə ye­tir­məklə Azərbaycan mətbuatını dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin mət­buatı səviyyəsinə qaldırmalıdırlar.

Beləliklə, sadaladığımız amillərin qanunauyğun nəticəsi kimi, həm iqtidar, həm də müxalifət cəbhəsindəki mətbuat nü­ma­yən­də­lə­rinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan Respublikası Prezidenti İl­ham Əliyevin 2010-cu ildə "Jurnalistlərin dostu" seçilməsinə səs ver­di. Sorğuda 30 gündəlik, 19 həftəlik qəzet, 2 jurnal, 11 in­for­ma­si­ya agentliyi, 13 jurnalist təşkilatı, 8 informasiya portalı, 7 te­le­vi­zi­ya və 3 radio kanalı, ümumilikdə isə 93 KİV iştirak edib. Bu, mət­buat təmsilçilərinin qəbul etdiyi ən obyektiv və doğru qərardır. Ey­ni zamanda, bu, onun göstəricisidir ki, Azərbaycan mətbuatı ob­yek­tiv və qərəzsiz  düşünməyi bacarır və Prezident İlham Əliyevin on­lara göstərdiyi yüksək diqqət və qayğını anlayaraq qiy­mət­lən­di­rə bilir.

Beləliklə, 137 yaşlı milli mətbuatımız ötən zaman ərzində böyük inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün isə mətbuata xüsusi dövlət qayğısı və diqqətinin mövcud olması, eyni zamanda, söz, fikir və özünüifadə azadlıqlarının ən yüksək səviyyədə təsbit edilməsi, mətbuatın maddi-texniki və maliyyə bazasının gücləndirilməsi, media institutunda təmsil olunan şəxslərin səmərəli fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması və digər bu kimi amillər milli mətbuatımızın inkişafını şərtləndirən fundamental faktorlar kimi dəyərləndirilməlidir.