Fazil Mustafa: "Siyasətdə özlərini ağır seyid kimi aparırlar, amma kəramətlərini ortaya qoya bilmirlər"
"Məgər bu millətin əxlaqsızı, narkomanı yoxdur?"
Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri Fazil Mustafa Modern.az saytının redaksiyasında qonaq olub. Əməkdaşımız deputatla bir sıra məsələlər ətrafında söhbət edib.
Fazil Mustafa ilə müsahibəni təqdim edirik:
- Fazil müəllim, əvvəlсə səhhətiniz barədə soruşmaq istərdik: sui-qəsdə uğramışdınız. Hazırda vəziyyətiniz necədir?
- Səhhətimdə yaranan problem Allaha şükür, artıq aradan qalxıb. İdmanı bərpa etmişəm. Futbol oynamağa başladım, həkimlərin etirazına baxmayaraq, üzgüçülüklə də məşğul oluram. Yaxın vaxtlarda basketbola da başlayacam. İnsan hərəkətsiz qalmamalı, motivasiyasını həmişə yüksək tutmalıdır. Fəsadların aradan qalxması üçün kifayət qədər vaxt keçməli idi. Düşünürəm ki, artıq kifayət qədər vaxt keçib. Daha normal fəaliyyətə başlamaq imkanı əldə etmişik.
- Sizə qarşı sui-qəsd edənlərin istintaqında son durum nə yerdədir?
- Sui-qəsdlə bağlı məhkəmə prosesi gedir. Bu hadisə qonşu ölkədən maliyyələşən, orada yetişdirilmiş və burada həmin ölkənin tapşırıqlarını yerinə yetirən qrupun fəaliyyəti kimi təsdiq olunub. Bunun başqa açıqlaması yoxdur. Məhkəmədə də proses özünü daha aydın şəkildə göstərir. Onlar yalnız mənim düşmənlərim deyillər, bütövlükdə Azərbaycan dövlətinin düşmənləridir. İstənilən vaxt həm İranın, həm də Ermənistanın maraqlarına xidmət edə biləcək zehniyyətə sahibdirlər. Təəssüf ki, ölkəmizdə bu cür insanların sayı az deyil.
- İranla Azərbaycan arasındakı münasibətlər artıq bərpa olunub. Bununla bağlı mövqeyinizi öyrənmək istərdik...
- Bizim heç bir ölkə ilə hansısa problemimiz yoxdur. İran özü dövlət olaraq terroru dəstəkləyir. İran təkcə Azərbaycanda yox, digər ölkələrdə bu cür fəaliyyət həyata keçirir. İranın dəstəklədiyi terrordan əziyyət çəkən çox ölkə var. Bu dövlət nəhayət sivilləşməlidir. İran qonşu ölkədir, onunla xüsusi problem yaşamırıq. İran durduq yerə səfirliyə hücum edir, onun maliyyələşdirdiyi şəxslər sui-qəsd törədir. Bu, bir ölkənin imici baxımından bərbad hadisədir. İran isə həmişə bunu müsbət hadisə kimi dəyərləndirir.
Amma münasibətlərin normallaşmasını biz də arzulayırıq. İran Azərbaycanda terrora dəstək verməsə, qarışıqlıq elementləri ortaya qoymasa, narkotikin Azərbaycanda yayılmasını xüsusi dövlət siyasəti kimi həyata keçirməsə, bizim İranla heç bir problemimiz olmaz. Ermənistanı dəstəkləyir, qoy, dəstəkləsin. Bu onun seçimidir. İran Ermənistanı dəstəklədiyi üçün öz xalqı qarşısında cavab verəcək.
Bütün bunların üstündən keçərək, siyasi-iqtisadi əlaqələrin qurulmasında maraqlı olduğumuzu göstərdik. Prezident İlham Əliyev su bəndlərinin açılmasından tutmuş, başqa fəaliyyətlərlə əlaqədar İrana yönəlik normal, anlaşıqlı səviyyədə elə mesajlar verdi ki, bunu normal ölkələr qəbul etməlidir. Mesaj bu idi: "Bizim sizinlə problemimiz yoxdur, gəlin, münasibətlərimizi qarşılıqlı maraqlar üzərində quraq".
Zəngəzur dəhlizi ilə yanaşı, İran ərazisindən Naxçıvana yolun çəkilməsi məsələsini ortaya qoyduq. Zəngəzur dəhlizinə etiraz edən İrana insanlıq dərsi keçdik ki, bax, sizin ərazinizdən də yol çəkməyə hazırıq. Ona görə də bizim atdığımız addımlar münasibəltərin qurulmasına konstruktiv təsir edən addımlardır. İranın indiyə qədər atdığı addımlar konsturktiv əlaqələrin qurulmasına mane olurdu. Bundan sonra bu kurs dəyişəcəksə, qonşuluq əxlaqına uyğun davranış sərgilənəcəksə, biz də buna adekvat cavab verəcəyik.
- İran prezidenti İbrahim Rəisi helikopter qəzasında öldü. Hadisənin qəza olduğunu düşünənlərlə yanaşı, təxribat, yaxud sui-qəsd olduğunu iddia edənlər də var. Siz hansı versiyanı ağılabatan hesab edirsiniz?
- İran kimi ölkələrdə belə hadisələr şübhə ilə qarşılanır, çünki verilən informasiyaları həqiqətə uyğun gəlmir. Buna görə də belə anlayışlar yaranır ki, müəyyən sui-qəsdlə, təxribatla bağlı elementlər var. Mənim versiyam hadisənin həqiqətən qəza olmasıdır. Çünki bir ölkə başçısını bu formada aradan götürmək bir az riskli görünür, inandırıcı gəlmir. Bu, adi bir qəzadır. Mərhumun Azərbaycanla münasibətləri normallaşdırmağa çalışdığı söylənilir. Belə olsaydı, bir neçə il əvvəl qoşun çəkib sanki sərhədimizi təhdid edən fəaliyyət göstərməzdi.
Hər halda, biz daha çox rəsmi versiyanın üzərində duraq. Çünki biz siyasət adamlarıyıq, hüquqşünas kimi də bilmədiyimiz şeylər var. Bilmədiyimiz nüanslarla yola çıxsaq, səhvə yol verərik. O baxımdan mən qəza ehtimalı üzərində daha çox dururam.
- Parlament seçkiləri gündəmdədir. Sizin siyasi partiya olaraq seçkilərdə iştirakınız necə olacaq? Hazırlıq işləri gedirmi?
- Bizim hazırlıq prosesimiz artıq Prezident seçkilərindən sonra başlayıb. Qərargahlarımız yaranıb. Bütün rayon təşkilatlarımızı səfərbər etmişik. Seçkilərdə iştirak etmək, namizədlərə dəstək verməklə bağlı təlimatlarımız var. Qərargahımız işlək vəziyyətdədir. O baxımdan qarşımıza hər hansı çətinlik çıxmayacaq. Məntəqə üzvlərimizdən tutmuş MSK üzvlərimizə qədər hamısı kifayət qədər təcrübəli şəkildə seçki prosesinə bilavasitə köklənmiş vəziyyətdədir.
Parlament seçkilərində daha çox namizədlə işitrak etməyə çalışırıq. Çünki 60-dan çox namizəd olanda televiziyada ödənişsiz efir vaxtı verilir. Bütün dairələrdən namizəd verməyə çalışacağıq. Amma real namizədlərimizi çək-çevir edib, baxacağıq. Əsas məsələ televiziyada ödənişsiz efir vaxtı almaqdır. Bununla da üzvlərimiz həm də partiyanın proqramını, məramnaməsini cəmiyyətə çatdıra biləcək.
- Özünüz yenə eyni seçki dairəsindən namizədliyinizi irəli sürəcəksiniz?
- Mənim dairəmi dəyişmək niyyətim yoxdur. Çox güman ki, yenə eyni seçki dairəsindən namizədliyimi irəli sürəcəm. Amma hansısa namizədimizin məhz mənim seçildiyim dairədən, mənim isə hansısa başqa dairədən seçilə bilmək şansı real olarsa, bu barədə düşünə bilərik. Hələlik ümumi proqnozlaşdırdığımız odur ki, seçildiyim dairədən namizədliyimi irəli sürüm. Çünki orada bazamız güclüdür və dəstəyimiz var. Seçicilərin əksəriyyətini də tanıyırıq. Hansısa problem yaşayacağımızı düşünmürük.
- Sizcə, yeni dövr üçün seçiləcək deputatlar hansı xüsusiyyətləri daşımalıdır?
- İnsanlar müxtəlif formalarda özünə meyarlar təyin ediblər. Cəmiyyətin qiymətləndirməsinə çox da aldanmaq olmaz. Cəmiyyət populizmə, qışqırığa inanır. Düşünürlər ki, susan adamların vətənpərvərliyi azdır. Amma bəzən susan adam daha dürüst davranır və çox iş görür. Danışmaqla cəmiyyəti aldatmaq olmaz. Bəzən deyirlər ki, susmaq qızıldır. Əlbəttə, mənasız danışmaqdansa, susmaq qızıldır. Yoxsa normal danışığa görə susmaq qızıl deyil. Ona görə də məsələyə bu kontekstdə yanaşmalıyıq. İnsanlar gərək özünə uyğun yükü götürsünlər. Belə olmayanda həmin şəxslər cəmiyyətə də ziyan vururlar.
Millət vəkilliyi fərqlidir. Bu, cəmiyyətin seçimi ilə bağlıdır. Partiyalar gərək öz sıralarından verdikləri namizədlərin cəmiyyətin gələcəyi ilə bağlı bəlli vizyon sahibi olmasını düşünsünlər. Amma hamı eyni ixtisasda olmamamlıdır. Bu, paylaşılmalıdır. 10 nəfər savadlı iqtisadçı, savadlı hüquqşünas və digər müxtəlif sahələrdən adamların olması parlamentin səviyyəcə yüksəlişidir. Mən məsuliyyətlə deyim ki, hazırkı parlament ən azı idarəetmə baxımından ən sanballısıdır. Parlamentin sədri hər ay 3-4 səfərdə olur. Hər səfərdə də fundamental, Azərbaycanın maraqlarını təzahür etdirən çıxışlar edir. Parlament diplomatiyası, bu çağırışda olduğu qədər heç vaxt belə aktiv olmayıb. Bu, olduqca önəmlidir. Parlament daha ixtisaslaşmış kadrlarla zəngin olsa, bu, dövlətə böyük fayda gətirər.
- Belə məlumatlar var ki, deputatların bir çoxu tezislə işləyirlər...
- Hər kəsin imkan və qabiliyyəti fərqli ola bilər. Hər halda kolleqalarım haqqında bu məsələyə dair konkret bir şey deməyim doğru olmaz. Prezident Administrasiyasında müvafiq şöbə yaranandan sonra deputatların fəallıq meyarları daha çox diqqətdə saxlanılmağa başladı. Məclis rəhbərliyi tərəfindən də fəal deputat olmaq tələbi olub. Fəallıq bəzən müəyyən imkanlarla üst-üstə düşmür, bəzən də onun inandırıcılığı olmur. Bir xeyli deputat da var ki, xaricdə özlərinə aid sahədə onların rolunu danmaq olmaz. Daxili auditoriyada bir çoxlarımızın çıxışları daha çox diqqət cəlb edir. Beynəlxalaq arenada isə biz həmən mövqeni daha yüksək səviyyədə sərgiləyə bilmirik. Deməyim odur ki, hansısa bir platformada daha peşəkar görünmək Milli Məclisin imici üçün çox önəmlidir. Hesab edirəm ki, Milli Məclis fəallığına görə əvvəlki illərdən xeyli fərqlənir.
- Proporsional sistemin bərpasını istəyənlər də çoxdur. Sizin bu barədə mövqeyiniz necədir?
- Belə arzular var. Lakin arzu hələ həqiqət demək deyil. Çünki bu barədə referendum keçirilməlidir. Artıq referendum olmadı. Parlament seçkiləri qapıya dirənib, onun vaxtı qabağa çəkiləcək. Bu barədə MSK sədri də bəyanat verib. Ona görə də bu məsələni referenduma çatdırmaq mümkün deyil.
Əvvəldən referendum çağırılmalıydı. Ona görə də budəfəki seçkilər yalnız majoritar qaydada keçirləcək.
Proporsional seçkilər bundan sonrakı dönəmdə ola bilər. Amma biz də proporsionalı istəyirik ki, partiyanın gücü görünsün. Belə olan halda partiyaya axın olacaq. Çünki şəxs istəyəcək ki, seçkidə iştirak edəndə siyahıya düşsün. Bütün bunlar partiyanın inkişafına kömək edən amillərdir. Proporsional sistem partiyaları daha da populyarlaşdırır. Majoritar sistem partiyaların dirçəlməsinə imkan vermir. Bu, bir reallıqdır.
- Referendum demişkən, bu nə qədər zəruridir?
- Həm proporsional seçki sisteminin bərpası, eyni zamanda işğaldan azad olunmuş ərazilərdə və Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaradılmış Prezidentin Xüsusi nümayəndəliklərinin Konstitusiyada təsbit olunması üçün referendum zəruridir. Referendumda biz ən vacib məsələləri qoymalıyıq. Naxçıvan Muxtar Respublikasında idarəetmə qarışıqlığı var: Prezidentin Xüsusi Nümayəndəliyi, baş nazir, üstəgəl Ali Məclisinin sədri mövcuddur. Kimin hansı məsuliyyəti daşıdığı bilinmir. Bu məsələyə baxılmalı, konkretlik olmalıdır. Bütün rayonların iqtisadi zonalar üzrə idarə olunması da Konstitusiyada öz əksini tapmayıb. Ona görə də referendumun keçirilməsi zəruridir.
- Referendumla Konstitusiyaya əlavələr edilməlidir, yoxsa yeni Konstitusiya qəbul olunmalıdır?
- Yeni Konstitusiya da qəbul oluna bilər. Amma bu, ağır prosesdir. Biz referendumda vacib məsələlərin dəyişilməsini nəzərdə tuturuq. Bu da dediyim isiqamətlərdə müəyyən problemləri həll edə bilər.
- Müsavat Partiyasında İsa Qəmbər yenidən başqan seçildi. Bu dəyişiklik Azərbaycan siyasəti üçün nə vəd edir?
- İsa Qəmbər təbii ki, təcrübəli siyasətçidir və cəmiyyətdə nüfuzu var. Amma partiya model olaraq öz fəlsəfəsini dəyişmədikcə, lider onun yenidən canlanmasını bərpa edə bilməz. Müsavatın kifayət qədər imkanları vardı ki, yeni dövrə transformasiya olsun. Azərbaycan 27 sentyabr 2020-ci ildən sonra yeni dövrə qədəm qoyub. Bu, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunduğu dövrdür. Bu dövrün də əsas yükünü indiki iqtidar daşıyıb. Bugünkü iqtidar ərazi bütövlüyünü bərpa edib. Bu istqamətdə ona qarşı hər hansı siyasət yürütmək, hadisələri manipulyasiya etmək mümkün deyil. Belə olan halda uduzacaqsan. Bu cür vəziyyətdə konstruktiv yol tutulmalıydın. Yəni artıq leqal institutlarda iştirakını, təmsilçiliyini təmin edərək güclərini göstərə bilərdilər. Müsavat da AXCP də leqal institutlarda iştirak etməyə lazımi səviyyədə cəhdlər göstərmədilər. Legitim platformadan da kənarda -meydanlarda, küçələrdə real güc ortaya qoya bilmədilər və populizm yolunu tutdular.
Bu gün Azərbaycanda ən leqal platforma parlamentdi. Onlar burada təmsil olunmaq istəmirlər. Eyni zamanda yeni dövrə uyğunlaşa bilmirlər. Başa düşmürlər ki, əsas məsələ Azərbaycanın maraqlarıdır. Sonuncu estafet bayrağını hazırkı iqtidar Xankəndidə dalğalandırırsa, sonra da Qazaxın 4 kəndinə aparıb asırsa, onu dəstəkləmək mənim vətəndaş kimi tarix qarşısında borcumdur.
Xankəndi alınanda bu partiyalar iqtidara dəstəklərini bildirən təbrik yollaya bilərdilər. Elə bilirlər ki, hamamın yanında qalırlarsa, pakdırlar. O qədər insan var ki, hamamın yanında qalsa da, təmiz deyil. Bəzən də məsələlərə ağır seyid psixologiyası ilə baxırlar. Yəni mən Rəsulzadənin, Elçibəyin yaratdığı partiyanın sədriyəm. Sanki bir müqəddəs ocağın üzərində oturduğu üçün bunlara nəzir verilməlidir. Siyasətdə özlərini ağır seyid kimi aparırlar. Amma kəramətlərini ortaya qoya bilmirlər.
- Amma İsa Qəmbər başqan seçiləndən sonra Müsavat bu yaxınlarda siyasi partiyaların Prezident Administrasiyasındakı görüşündə iştirak etdi...
- O, özü iştirak etmədi. Məsələ burasındadır ki, bəzən cəsarət tapıb özün iştirak etməlisən. Özün prosesin aparıcı rolunu daşıyan şəxs olmalısan. Təbii ki, bu onların öz işidir. Mən qarşımaq fikrində deyiləm. Sadəcə olaraq siz sual verirsiniz, mən də öz subyektiv fikrimi dilə gətirirəm. İsa Qəmbərlə qarşılıqlı hörmətimiz var, heç bir problemim yoxdur. Mən sadəcə istədiyimi deyirəm ki, bu partiya Azərbaycan siyasətində kifayət qədər rolu, əhəmiyyəti olan təşkilatdır. AXCP-dəkilər isə xəstə və militandılar. Onlar həqiqətən hələ də 90-cı illərdə qalıblar. Özü də ordakılar süni cəbhəçilərdir. Elçibəyi də düzgün anlamayıblar. Müsavat daha çox cəmiyyətlə, dövlət və hökumət arasında bir uzlaşma yarada bilən, dövlətin qurulmasında rolu olan partiyadır. Onun davranışı belə olmamalıydı. Daha leqal, legitim platformalardan istifadə edib, Azərbaycanda gerçək müxalifətçilik düşüncəsini ortaya qoya bilərdilər. Bunu etmədilər. Siyasətdə yol bağlana bilər. Yol bağlıdısa, cığır tapa bilməlisən. Bunlar ancaq standart maşınlarla getməyə öyrəşiblər. Yol bağlıdırsa, ləpir tapmalısan. Bu olmadıqda siyasətdə boş, mənasız, vizyonsuz vəziyyətdə varlığını sürdürürsən. Ancaq keçmişin xatirələri ilə yaşayırsan.
- Elçibəylə bağlı indiyə kimi danışmadığınız xatirələr varmı?
- Elçibəylə bağlı hakimiyyətdən əvvəl və sonrakı dövrlərdə xatirələrim olub. Mən Azərbaycanda Elçibəyi istismar etməyən bəlkə də yeganə adamlardan biriyəm. Elçibəyin ən yaxın adamlarından biri olsam da, siyasətdə onun nə mirasını, nə də adını istismar etməyi özümə rəva bildim. O vəfat etdikdən sonra yeni dövr başladı. Biz hədsiz xatirələrə aludə olan, keçmişi sevən millətik. Gələcəyə baxışımız da həmişə keçmiş üzərindən formalaşır. Mənim baxışım bir az fərqlidir. Artıq gələcəyə açılan qapıları təmir etməlisən ki, onlar istənilən vaxt açılsın. Xatirələrim var. Onlar daha çox gələcəkdə memuar janrında yazıla bilər. Ola bilər ki, bunları yazaram. Orada onun şəxsi düşüncə və baxışları ilə əlaqədar yox, ictimai-siyasi mühitimizlə, gələcəyimizlə bağlı fikirlərinə həm müsbət, həm də tənqidi baxış ortaya qoyan nəsə yaza bilərəm. Onun şəxsiyyətinə böyük hörmətim var. Mənim müəllimim idi, bizə həmişə güvənib. Kim nə deyirsə desin, Azərbaycanda Elçibəy kimi ləyaqətli, öz yolunu gedən çox az adam taparsınız. Biz onu yüksək qiymətləndiririk. Amma mənim üçün Elçibəyin Azərbaycan probleminə baxışlarında nəyin düzgün, nəyin yanlış olduğunu bilmək önəmlidir. Bunu biləndən sonra Azərbaycanın gələcəyində yenidən hansısa formada faciələrin qarşısını almış oluruq.
- 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra tez-tez “artıq 90-cı illərin Azərbaycanı yoxdur" ifadəsi ilə qarşılaşırıq. Həmin dövrdə hakimiyyətdə olmuş şəxs kimi bu barədə nə düşünürsünüz?
- 90-cı illərin əvvələrində əsas problem o idi ki, beynəlxalq siyasəti çox aşağı səviyyədə bilirdik. Dünyanın nə istədiyini anlaya bilmirdik. Rusiya amilinə qarşı tarixi nifrətin daşıyıcılarıydıq. Rusiyadan ayrılmağı, ondan gələn hər şeyin təhlükə olduğunu düşünürdük. Zaman keçdikcə, gördüm ki, Azərbaycan xalqı üçün əsas problem cəhalətdir. Cəhalətdən Azərbaycan xalqı ilk dəfə qismən 1828-ci ildən, yəni məktəb açılandan sonra xilas olmağa çalışıb. Bir tərəfdə Kərbəlaya getməyə hazırlaşan Məmmədhəsən əmi, digər tərəfdə Molla Şəfi Vazehtin təklifi ilə mollalığı atan, dünya elminə vaqif olan, Azərbaycan dramatrugiyasını yaradan Mirzə Fətəli Axundzadə vardı. Axundovun xətti bizi işığa gətirdi. Məmmədhəsən əminin xətti bizi it hürən tərəfə aparırdı.
Rus işğalı bizi məktəbə gətirdi. Bu olmayanda, biz 30 milyon azərbaycanlının yaşadığı iranlıyıq. "İranlı virusu"nun ölməsi rus məktəbinə girişimlə bağlıydı.
Rusiya sisteminin verdiyi zərərlə yanaşı, xeyli faydalı məsələlər oldu. Sovet dövrü ümumi savadsızlığı ləğv etdi. Məktəblər, ali təhsil müəssisələri açıldı, qadınların çadralarını atıb normal həyata qarışması, qadın azadlığının müəyyən inkişafı baş verdi. 20-ci əsrin əvvəllərində Hacı Zeynəlabdin Tağıyevin yaratdığı Qız məktəblərində 20-30 qadın savadlandı. Onlar müstəqillik quran kişilərin həyat yoldaşları oldular. Evdə daha demədilər ki, sən niyə gedib bayraq qaldırırsan, get, pul qazan gətir. Başa düşdülər ki, pul qazanıb gətirməkdən də vacib dövlət qurmaqdır. Nəsib bəy Yusifbəylini, Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni, Həsən bəy Zərdabini həyat yoldaşları onları siyasi fəaliyyətlərinə görə dəng etmədilər.
Amma 19-cu əsrdə Şəhrəbanu xanım Hətəmxan ağanı dəng eləmişdi ki, Şahbaz bəyi Parisə buraxmaq olmaz. Fərq buradaydı. Qonşu dövlətlərlə münasibətlər strategiyasına yenidən baxmalı olduq. O zaman biz beynəlxalq siyasəti dərindən izləyə bilmədiyimiz üçün ABŞ-ın hər sözü bizim üçün səmimiydi, guya ki demokratiya quracaqdı. Hansı haqla, hansı insanlarla demokratiya quracaqsan? Cəmiyyətin ziyalı təbəqəsini heç olmasa 10 faizə qaldırmayınca, demokratiyanı kim müdafiə edəcək? Elçibəyin də niyyəti demokratiyanı qurmaq idi. Amma beynəlxalq münasibətlərə uyğun gəlməyən addımlar, davranış və ifadələri buna imkan vermədi. Orada uduzduq. Artıq müəyyən dərəcədə qonşu dövlətlərlə normal münasibətləri tənzimləyə biləcək davranış sərgiləyən siyasətə ehtiyac vardı. Heydər Əliyev bunu bacardı. Bu balansı qurduğuna görə, Azərbaycan bir müddət sabit dövlətə çevrildi. O zaman biz MDB-yə girdik. O zaman biz "niyə ona daxil oluruq, yenidən müstəmləkə olacağıq" deyirdik. Heydər Əliyev gələn kimi MDB-yə girdik, heç nə baş vermədi ki? Rusiyanı sakitləşdirmək üçün buna ehtiyac vardı. Sabitliyi təmin etmək üçün atəşkəs müqaviləsinin imzalanmasına ehtiyac vardı. Biz buna qarşıydıq. Mitinqə çıxırdıq. Onu demək istəyirəm ki, siyasətə baxış fəlsəfəmizin yetərli olmamasına görə bunlar yaşandı.
O dövrdə ən böyük bəla Xalq Cəbhəsi olmadı. Ən böyük bəla kommunist elitası oldu. Onlar əllərində hakimiyyət imkanları olduğu halda xalqla hakimiyyət arasında əlaqələri qura bilmədilər. Kommunist elitası arasında bir az gələcəyi proqnozlaşdıran adamlar oldu. Belə olan halda meydan nəğmə oxuyan, şeir deyən adamların əlində qaldı. Şeir də ovutmaq üçündür, strategiya deyil axı. Baxıram ki, 1918-ci ili təftiş edirlər. Amma həmin dövrdə nə etmək mümkündürsə, ediblər. Rəsulzadə nə etməliydi, özünü öldürməliydi?! O, Azərbaycanın adını daha 30 il yaşatmaq üçün bütün imkanlardan istifadə etmişdi. Bəzən elə olur ki, liderin vəzifəsi yaşamaq olur. Bəzi özü qəhrəman olmayan çoxluq özünə qəhrəman düzəldir. Elçibəyə sən niyə qəhrəman kimi baxırsan? Ona real siyasi mübarizə aparan, etiraz etmiş bir şəxs kimi bax. Amma o, həqiqətən demokrat idi. İndi özünü onun varisi adlandıranların çoxunda demokratik vitrin görünmür.
- Cəmiyyətimizi sağlam və möhkəm hesab edə bilərikmi?
- Bəzi adamlar anlamırlar ki, bizim dəyərimiz dünyəvi dövlətdir. Dünyəvi dövlət qurduğumuz üçün irançı kimliyindən xilas olmuşuq. Bunu cəmiyyətə anlatmalıyıq. Bunun əvəzinə, bizim ziyalıllarımızın xeyli hissəsi qaragürühçuluğa, inanca xoş gəlməyə çalışırlar. Qaragürühçuluğa qarşı çıxanlar təklənir, azalırlar. Halbuki biz sabah bunun faciəsini yaşayacağıq. Bir də görəcəyik ki, dövlətin dünyəvi mahiyyəti altdan quruyur. Çünki yuxarıda məsuliyyət daşıyan insanlar bunun mahiyyətini başa düşmədiyinə görə öz qalstuk və köynəklərini ləkədən qoruyurlar. Amma bunun sonu hara gedəcək... Biz buna qarşı sərt çıxış edirik. Bu baxımdan tarixə inanc yeri kimi baxılmamalı olduğunu düşünürəm. Tarixə bilik, öyrənmə yeri kimi baxılmalıdır. Şah babam, Mete Xaqan, Alparslan hərəsi bir inancdır. Bunlar səhvləri və düzləri ilə bizim üçün bilik yeridir. Bu hərəkət yanlış, digəri doğrudu. Bütün bunları özümüzdə anlaya bilməsək, bizim sonumuz yaxşı yerə getmir. Dövlətin möhkəmliyindən danışa bilərik, amma cəmmiyyətin möhkəmliyindən danışa bilmərik.
- Vətən müharibəsində əldə edilən qələbədən sonra onu tərənnüm edən şeirlərin, poemaların yazılmaması, filmlərin çəkilməməsi tənqid olunur. Mədəniyyət komitəsinin sədri kimi sizin də mövqeynizi bilmək istərdik...
- Bu istiqamətdə sifarişlə nəyisə həll etmək mümkün deyil. Bu, istedala həll olunmalıdır. Tutaq ki, sabah bir dəyərli yazıçı roman yazdı. Amma cəmiyyət bəzən öz düşüncəsinə uyğun gəlməyən yazılara, yazarlara, kitablara qarşı elə nifrət püskürür ki, hamının gözünü qorxudur. Azərbaycanda gözü qorxan yazıçı obrazları var. Hətta bir az cəsarətli yazıçı da zaman keçəndən sonra cəmiyyətə yarınmağa çalışır. Reytinqinin aşağı düşməsindən qorxduğu üçün bunu edənlər var. Cəmiyyət insanların gözünü qorxudub. Bəzən onların etməli olduğunu rəsmi şəxslər, başqaları edir. Halbuki filosoflar, yazarlar bu yükü götürməli, cəmiyyətin üzərinə getməkdən qorxmamalıdırlar. Qarabağla bağlı nəsə yazanda orada sən yalnız qəhrəmanları yox, fərari obrazını da yazmalısan. Onu da yazanda üzərinə düşəcəklər ki, biz qəhrəman xalqıq, sən fərari məsələsini niyə qabardırsan? Amma Avropa ədəbiyyatçısına bunu desən, adamın başına külqabı atarlar.
Filmdə də həmçinin, bir milləti təmsil edən mənfi obraz da çəkilə bilər. Hay-küy qalxacaq ki, milləti pis tanıdırsan. Bu millətin əxlaqsızı, narkomanı yoxdur? Sənətə artıq ideoloji dəyər olaraq baxırlar. Nəticədə rəssam, filosof, yazarların da hamısı qorxur.
- Amma yaxşını da tərənnüm edə bilmirlər...
- Bəli, yaxşını da tərənnüm edə bilmirlər. Çünki yaxşını pisin timsalında göstərmək mümkündür. Qəhrəmanlıq tarixi bir az da fərqli anılır. Böyük Vətən Müharibəsinə aid filmlər ideoloji yanaşma ilə çəkilsə də, peşəkarlıq vardı. Ən yaxşı ekran əsərləri 20 il sonra çəkildi. Xruşova qədər hamı sovet ordusunun qələbəsindən yazırdı. Ancaq təbliğat xarakterli yazılar olurdu. Sonra bu durum dəyişdi. İndi bizdə də zorlamaq olmaz ki, nələrsə yazılsın. Müharibə ilə bağlı məsələləri daha çox hərbi-siyasi peşəkarlıq kimi qələmə almalısan. Ona görə də təzadlar çoxdur. Qazi adından istifadə edən nə qədər insanlar çıxdı. Şəhid ailəsinə yaraşmayan nə qədər hadisələr oldu. Bir yerdə yaşamaq istəməyən ata-oğul, ana-qız oldu. Bunu yaza bilərsənmi? Realist mənzərə yaratmaq çətindir. İdeoloji nəsə ortaya qoyulmamalıdır. Çünki bir vaxtdan sonra ideologiya gedir. Dəyərə sahib əsər yaradılmalıdır. Məsələn, bu gün Mehdi Hüseynin "Qara daşları"nı, Səməd Vurğunun “Zamanın bayraqdarını” oxuyan varmı?
- Azərbaycan cəmiyyəti niyə belədir və cəmiyyəti nə formalaşdırır?
- Hegel deyir ki, ailə tezisdir, cəmiyyət onun antitezisidir. Cəmiyyətlə ailə birləşəndə dövlət yaranır. Bizim kimi müstəmləkə yaşamış, Axundovla yazılı mətni başlayan, orada da yarımçıq qalan, sonra Cavid və Ağaoğlu zirvəsinə qalxan cəmiyyətin əsas dəyəri dövlətdir. Dövlət instututu cəmiyyəti tənzimləməli, ona ideyaları verməlidir. Altdan ideya gəlmir. Mən həmişə deyirəm ki, bizdə altdan bulaq heç vaxt qaynamayacaq. Bizə yuxarıdan yağış yağacaq. Bu yağışı da elmi, siyasi elitada olan qüvvələr yağdıracaq. Bizim siyasi və elmi elitamız ideoloji hazırlığa sahibdilər, bilgi yükünə yox. Aşağıya da yeni dövrün tələbinə uyğun hansısa istiqamətlər verməlidir, verə bilmir. Ədəbiyyatımızdakılar özünü dolandıra bilmədiyinə görə mükafatdan, prezident təqaüdündən asılıdır. O da verə biləcəyi yenilikləri, düşüncələri çatdıra bilmir. Biz keçmişimizi tarixə çevirə bilməmişik. Bunun əsasında əsər, fəlsəfə və məktəb dayanır.
Belə bir vəziyyətdə cəmiyyəti ancaq yanlış dəyərlərinin üzərinə gedib sındıraraq, dəyişməliyik. İnsanlar niyə lətifə deyənlərin arxasınca gedir? Çünki cəmiyyət bilik istehsal etməyəndə lətifə istehsal edir. Bu cəmiyyətdə Molla Nəsrəddinin hüquq dərsi yox, onun mizah janrında dediyi gülüş durur. Mirzə Cəlil də, digərləri də faciəni gülüşlə göstərdi. İndi bu adamların da özünün yaradacağı heç nə yoxdur. Lətifə söyləmək, ondan zövq almaq səni işığa aparan yol deyil axı. Bunun sitatı Ağaoğlundan, Hüqodan olmalıdır. Bu sitatı gətirə bilməyəndə istinad yeri başqa olur. Meyxanaçı necə məşhurlaşır? Bir alimi məşhurlaşdıra bilmirik. Şagirdləri riyaziyyatdan fənn olimpiadalarına hazırlayan Əli Nazimin oğlu vəfat etdi. O, 40 il Azərbaycanın komandasını hazırladı, amma tanınmadı, öldü getdi. Rəqsimizin də fəlsəfəsi yoxdur. Abidələrin də fəlsəfəsi yoxdur. Kimisə dəyişməklə nəsə olmayacaq. Onsuz da 90 faiz olduğu kimi qalacaq. Nə ağıl artacaq, nə dünyagörüşü. 10 faiz ki 1 faizə düşüb, onu 5-6 faizə qaldıranda hazırkı durum dəyişəcək.
- İnsanlar gözlərindən daha çox qulaqlarına inanırlar. Eyni zamanda elə insanlar var ki, öz qabiliyyətinə uyğun davranmır. Bundan canımızı necə qurtaraq?
- Sui-qəsddən sonra xeyli ağlı başında olan, normal adamlar hərdən sual verdilər ki, "doğrudan belə hadisə baş verib?". İran təbliğatı bunlara necə təsir edibsə, ağılla, məntiqlə, gödüklərinə inanmırlar. Prezident bu hadisə ilə bağlı ətraflı çıxış etdi. Konkret dövləti ittiham etdi. Dövlət məmurlarından bir neçəsi yalnız ondan sonra mənə yaxınlaşıb soruşdu ki, “doğrudan belə hadisə baş verib?”. Gərək çiynindəki güllə izini, ya da deşik-deşik olmuş maşınını göstərəsən.
Sonra onların bir qisminə dedim ki, “yaxşı mənə inanmadınız, bəs Prezident çıxış etdi, ona da inanmırsınız?”.
Bu qədər primitiv mühakimə tərzi var.
Bu məsələlər ümumi dünyagörüşü ilə bağlıdır. Adamlar özlərinə uyğun davranmaya bilər. Amma metroda qayda var da, məcbursan yoxlanışdan keçəsən, eskaltorla qalxasan. Buna tabe olmayanları qanunun gücü ilə kənara itəliyirsən, ya da sözlə başa salırsan. Bununla da başa düşməyəndə, polisə deyirsən ki, vəziyyət belədir. Cəmiyyətin 90 faizi azadlıqdadır. 10 faizi həbsxanadadır. Qaydaya tabe olmayanlar həbsxanadadır. Cahilin tərifi nədir? Öz qabiliyyətindən artıq iddialı adama cahil, nadan deyilir. Heç eşitmisiniz, gerçək bir alim özünə desin ki, mən professor, aliməm. Yox, eşitməyəcəksiniz də. Müdafiə etməmiş adam tez-tez "mən alim kimi sizə deyirəm ki, bu belədir" söyləyir. Bu ifadələrə baxanda kimin öz ölçüsünə uyğun olub-olmadığını görəcəksiniz.
- Ötən il deputat həmkarlarınızdan biri "gilas ala bilmirik" deyirdi. Yəqin ki, o qiymətlərin baha olmasına işarə edirdi. İndi necə, gilas ala bilirsiniz?
- Gilas ala bilirik. O müsbət mənada deyilmiş fikir idi ki, bahalıqdır. Bahalığı da müəyyən metaforalarla demək medianın diqqətini daha çox cəlb edir. Mən indi desəm ki, bahalıqdır, heç bir sayt onu yazmayacaq. Amma "gilas ala bilmirəm" deyəndə, 10 min nəfəri buna yönəldə bilirsən. Bunu istifadə etmək lazımdır. İndi bahalıq kifayət qədər yüksəkdir. Bu bahalığın cəmiyyətə ağır gəlməsinin səbəbi var. O da cəmiyyətlə kifayət qədər açıq dialoqun olmamasıdır. Əgər hansı işlərin görüldüyünə dair açıq dialoq qurulsa, yaxşı olar. Bilən adamlar var və onlar bu istiqamətdə öz iradlarını bildirmirlər. Bilməyən adamlar isə öz etirazlarını açıq formada dilə gətirirlər. Gərək Qarabağa aparıb orada tikilən körpüləri, tunelləri göstərib onların qiyməti barədə məlumat verəsən. Xankəndidə binanın, Laçında salınan Zabux qəsəbəsinin qiyməti barədə danışmalısan. Bütün bunlar bahalıq dediyiniz məsələləri yaradan amillərdir.
Bu gün alınan kəndlərə yollar və xətlərin çəkilməsi, filan qədər bölüyün, briqadanın Kəlbəcərdə, Laçında saxlanılması nə qədər vəsaitə başa gəlir. Füzulidə, Zəngilanda hava limanları tikildi. Bununla Bakıda olan bir çox problemi həll etmək olardı. Bunu cəmiyyətə hansısa formada çatdırmaq lazımdır.
İşsizlik və pulsuzluq, eyni zamanda ədalətsizlik də var. Bunu minimum səviyyəyə endirmək lazımdır. Bunun üçün də məmurların davranışına reaksiya verib onu ya qovmaq, ya da islah etmək lazımdır. Sən müavinəti verməlisən, amma pensiyaçıya, əlilə müxtəlif zərbə vurursan. Bu da dövlətin boynunda qalır. Bunu demək istəyirəm ki, dünyanın hər yerində problemlər var. Amma Bolqarıstanın bu problemi yoxdur. Bu ölkə Avropa İttifaqının üzvüdür. İstənilən zaman ona maddi yardım göndərilir. Bu boyda Qarabağın bərpasına bir ölkə gətirib bir qurğuşun vermir. Hər şeyi öz gücünə edirsən. Öz gücünə edilən də vətəndaşın rifahından çıxır. Elə adam var ki, övladını şəhid verib, elə adam var ki övladı qazi olub. Adam da var ki, başından bir tük düşən kimi başlayır ki, bu niyə belə oldu? Bəs övladını şəhid verən ana əziyyətə qatlaşıbsa, sən komfortundakı sıxıntını dilə gətirərək, özünü bu dövlətdən narazı vəziyyətə salanda necə görünürsən?
- Cəmiyyətlə əlaqədən söz açmışkən, Nazirliklərlə insanlar əlaqə saxlaya bilmir. Hətta deputatlar da bundan şikayətlənirlər. Bəs sizin belə bir probleminiz olub?
- Mən demişdim ki, nazirliklərin "qaynar xətt"i əslində "soyuq xətt"dir. Xeyli nazirliklər var ki, zəng vurun, məsələni fırladıb başqa istiqamətə aparacaqlar. DİN-ə, Miqrasiya Xidmətinə zəng edin, məsələyə 2 dəqiqə ərzində reaksiya veriləcək. "Azərsu", "Azərişıq", FHN də həmçinin, daha tez reaksiya verirlər.
Sosial müavinət, təhsil kimi sahələrdə isə vətəndaşlar dolayı cavablar alanda əsəbləşirlər. Bunu qəbul edə bilmirlər. Məlumatları çatdıracaq məmurların sayı kifayət qədər deyil. Yəni kabinet nazirlərinin sayı, cəmiyyət içərisindəklərdən çoxdur. Nazirlər, komitə sədrləri hamısı rayonlarda qəbul keçirirlər. Rayonda 3 nəfəri qəbul edəndə, nə dəyişəcək? Gəl, elə Bakıda qəbul keçir də... Niyə Bakıda qəbulun yoxdur? Əhalinin 3-4 milyonu Bakıda yaşayır. Narazı əhalinin böyük əksəriyyəti Bakıdadır. Elə nazirliklər var ki, bir də əlaqə yaratmaqda çətinlik çəkirik. Eləsi də var ki, vaxtında cavab verir. Əksəriyyəti ilə kontakt qura bilirik. Amma bu yox, problemin həlli önəmlidir. Məsələlərin həlli əvvəlki illərlə müqayisədə xeyli aşağıdır. Əvvəllər əhalinin problemlərini həll edə bilirdin...
- Oğlunuzun da sizin yolunuzla gedib, siyasətçi olmasını istərdiniz?
- Oğlumun hansı peşəni seçməsi onun özünün işidir. Ona görə də bu məsələyə qarışmıram. O, Texniki Universitetdə magistraturanı bu il bitirəcək. Hansı istiqamətdə fəaliyyət göstərməsi onun özü ilə bağlı olacaq. Siyasətçi olmaq insanın təbiəti, hazırlığı, dünyagörüşü ilə bağlıdır. Çox güman ki, daha çox siyasi cəhətdən yox, özünün ixtisasına uyğun, yəni iqtisadçı kimi özəl sektorda fəaliyyət göstərməyə önəm verəcək. Onu heç hansı şəkildə bu istiqamətə də yönləndirməmişəm. Belə bir fikrim də yoxdur. Mən istəyərəm ki, özünü hansı istiqamətdə uğurlu görəcəksə, orada olsun. Magistraturanı bitirdikdən sonra öz qəti qərarını verəcək.
- Sizin dini baxışlarınız fərqlənir. Özünüzü hansı dini cərəyana, düşüncəyə yaxın hesab edirsiniz?
- Mən özümü İslam dininə mənsub hiss edirəm. İslam dinində məzhəb, təriqət, yaxud hansı qurum anlayışına sahib deyiləm. Bunların hamısını da İslamın mahiyyətinə uyğun görmürəm. İslam bütün insanlığa eyni cür, ədalətli baxış tələb edən dindir. Ona görə də hər hansı məzhəbçi, təriqətçi baxışdan uzağam. Buna normal yanaşmıram. Çünki bu, insanlara münasibəti dəyişir və önyarğılı davranışa situmul verir.
Din insanın şəxsi həyatında yer ala biləcək bir anlayışdır. Başqa sferada dinin üstün mövqeyə gətirilməsi, dinin özü üçün, həm də cəmiyyət üçün müəyyən problemlərə gətirib çıxarır. Mən bütövlükdə dünyəvi dövlətin tərəfdarıyam. Dinin sağlam təməllərinin qorunması ancaq dünyəvi dövlətdə mümkündür. Dini dövlətlər insanları ideoloji kimlik kimi yetişdirir. Bütün vəhşilik elementləri də bundan yaranır. İslamı vəhşi din kimi tanıtmağa davam edirlər. Bu da dünyada İslama qarşı fobiyanı daha da artırır. Bütün insanlara eyni cür baxan, eyni dəyəri verən baxışlar yayılmalıdır. Biz dini bu cür yaşamağa çalışmasaq, onu insan həyatı üçün təhlükəli mexanizmə çevirəcəyik.
