XXI əsrə daxil olan bəşəriyyət hələ də etnik gərginlikdən və regional konfliktlərdən əziyyət çəkir. Keçən əsrlərdə olduğu kimi hamının gözü önündə dövlətlər parçalanır və bir neçə hissəyə bölünülər.
Modern.az saytı XXI əsrdə dağılmış və de-fakto müstəqil bölgələrə ayrılmış dövlətlər haqda silsilə yazıların təqdimatına davam edir. Bu dəfə sabitlikdən çox-çox uzaq olan Əfqanıstan haqda bəhs edəcəyik.
Əfqanıstan mürəkkəb tarixi, coğrafiyası və etnik tərkibi ilə seçilən ölkədir. Ölkənin hazırki qeyri-stabil və aramsız müharibələrlə müşayiət olunan vəziyyəti də bu amillərlə sıx bağlıdır. Əfqanıstanın tarixini anlamaq üçün onun tarixinə nəzər salmaq lazımdır.
1747-ci ildə puştun tayfasının rəhbəri Əhməd Şah Durrani Nadir şahın ölümü fonunda Əfqanıstanı müstəqil dövlət elan edir. Sonrakı illərdə çoxsaylı müharibələrlə ölkənin idarəsinin əldə saxlayan əfqan hökmdarları XIX əsrdə Rusiya ilə regionda nüfuz mübarizəsi aparan Britaniya imperiyasının təsiri altına düşür. 1919-cu ildə Əminulla xan Əfqanıstanı krallıq olaraq müstəqilliyin elan edir.
1973-cü ilə qədər Durrani sülaləsi uğurla ölkəni idarə edə bilirlər. Lakin 1973 və 1979-cu illərdə baş verən dövlət çevirilişləri Əfqanıstanı krallıqdan respublikaya çevirir. Qeyri-stabil siyasi şərait 1979-cu ildə Sovet hökumətinin Əfqanıstana həbri müdaxiləsi və ölkə başçısı Hafizulla Amini öldürməsi bu günə qədər davam edən vətəndaş müharibəsinə şərait yaratdı.
1989-cu ilə qədər davam edən hərbi əməliyyatlar 1,2 milyon Əfqanıstan və 14 min sovet əsgərinin həyatına son qoydu. Sovet qoşunlarının ölkədən çıxması ilə Əfqanıstan vətəndaş müharibəsi üçün döyüş meydanına çevrildi. Sovet İttifaqının adamı sayılan kommunist Məhəmməd Nəcibulla 1992-ci ilin aprelinə qədər səhra komandirləri və üsyançı generallara qarşı müvəfəqiyyətlə döyüşdü. Lakin 1992-ci ilin 27 aprelində baş verən dövlət çevrilişindən sonra hakimiyyət Demokratik Əfqanıstan Qüvvələrinin əlinə keçdi.
Yeni yaranmış “Taliban” hərəkatı get-gedə təzyiqi artıraraq 1996-cı ildə paytaxt Kabili ələ keçirdi. Beləliklə, “Taliban” hərəkatı ölkənin əsas strateji mövqelərində hakimiyyətini bərqərar etdi. Yalnız ölkənin şimalındakı Qunduz vilayəti müxaliflərin yaratdığı “Şimal Alyansı” hərəkatının nəzarəti altında qaldı. Həmin qruplaşmanın lideri Əhməd Şah Məsud 2001-ci ilin oktybarında təşkil olunan sui-qəsd zamanı həlak oldu.
2001-ci ilin oktyabrın 6-da ABŞ qoşunları 11 sentyabr terroruna görə məsuliyyət daşıyan “Əl Qaidə” terror qruplaşmasının lideri Üsəma Ben Ladenin Əfqanıstanda gizlənməsini bəhanə edərək, bu ölkəyə genişmiqyaslı hərbi müdaxilə etdi. Əfqan torpağı növbəti dəfə yadelli qoşunların hücumuna məruz qaldı. Qısa müddətdə "Taliban”ı məğlub edərək, onu Pakistanla sərhəddəki dağlıq əraziyə sıxışdıran ABŞ və müttəfiqləri nə Ben Ladeni tapa bildilər, nə də ki, siyasi hakimiyyətini dəyişdikləri Əfqanıstandan çıxa bildilər.
2014-cü ilə qədər ABŞ ölkədə real hakimiyyəti öz əlində cəmlədi.
14 ilə yaxın davam edən müharibə 3485 NATO əsgərinin, 13,7 min əfqan polisinin, 35 min "Taliban" döyüşçüsünün, 105 min dinc sakinin ölümü ilə nəticələnib.
2014-cü il dekabrın 28-də ölkədə nəzarət yerli hökumətə verildikdən sonra "Taliban" və Kabil hökuməti arasında döyüşlər daha da intensivləşib.
Hazırda Əfqanıstan mərkəzi hökumət, “Taliban” qruplaşması və İŞİD arasında mübarizə meydanına çevrilib. Əfqanıstandakı NATO qoşunlarının komandanı Con Nikolson son açıqlamasında Əfqanıstan hökumətinin ölkə ərazisinin yalnız 62%-nə nəzarət etdiyini, "Taliban" qruplaşmasının 10%, İŞİD-in isə 4% ərazidə hegemonluq etdiyini deyib. General daha 20% torpaqların hökumət və terrorçu qruplaşmalar arasında döyüş meydanına çevrildiyini diqqətə çatdırıb. O, xüsusən Qunduz, Gilmənd, Zabul, Paktiya və Paktika vilayətlərinin hücumlara məruz qaldığını deyib.
Uzun illərdir ki, Əfqanıstanda əhalinin siyahıyaalınması aparılmadığı üçün onun etnik tərkibi barədə yalnız təxmini ehtimallar səsləndirmək olar.
ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CİA) və Qərb mediasının proqnozlarına görə, hazırda 30,1 milyon insanın yaşadığı Əfqanıstanda əhalinin 41%-i puştun, 38%-i tacik, 10% xəzər, 6%-i özbək, 2%-i türkmən, 1%-i nuristan və s. xalqlardan ibarətdir.
Əfqanıstanda etnik və dini gərginliyin azaldılması üçün federativ idarəetmə modeli, yaxud ölkənin puştun və qeyri-puştun xalqlarından ibarət 2 ayrı dövlətə ayrılması təklif olunur.
Vüqar İSMAYILOV
