Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən, Azərbaycanda orta illik inflyasiya 13.8% təşkil edir. Təhlillər göstərir ki, inflyasiyanı başlıca olaraq qeyri-monetar amillər şərtləndirir və əsasən gözlənti və inersiya xarakterlidir. Xəbər verdiyimiz kimi Mərkəzi Bankın İdarə Heyəti 22 iyun 2017-ci ildən uçot dərəcəsi və likvidlik əməliyyatları üzrə faiz dəhlizinin yuxarı həddinin dəyişməz saxlanılması, faiz dəhlizinin aşağı həddinin isə 12%-dən 10%-ə endirilməsi ilə bağlı qərar qəbul edib.
Mərkəzi Bank iqtisadi və inflyasiya dinamikasından asılı olaraq cari ilin ikinci yarısında uçot dərəcəsinin aşağı salınması potensialını qeyd edir.
Tanınmış iqtisadçı Vüqar Bayramov Modern.az-a deyib ki, uçot dərəcəsinin aşağı həddini endirilməsi, yuxarı həddinin 18 faiz saxlanılması Mərkəzi Bank tərəfindən uçot dərəcəsinin azaldılmasına hazırlıqdır:
Mərkəzi Bankın hazırlığı...
“Əgər neftin qiymətində kəskin azalmalar baş verməzsə, böyük ehtimalla Mərkəzi Bank uçot dərəcəsinin azaldılması ilə bağlı qərar qəbul edəcək. Gözlənilir ki, uçot dərəcəsi 15-12 faizədək azaldılacaq. Bu da birbaşa fevral ayından manatın stabilləşməsi və inflyasiyanın Mərkəzi Bnak tərəfindən tənzimlənmənməsilə bağlıdır. Amma bu məqamda neftin qiymətini də mütləq şəkildə nəzərdə saxlamaq lazımdır. Bildiyiniz kimi bazarda əsas valyuta satan qurum Dövlət Neft Fondudur. Fondun vəsaitləri neft satışından əldə edilən gəlir hesabına formalaşır. O baxımdan neftin qiymətləri Mərkəzi Bankın növbəti mərhələdə atacağı addımlara təsir göstərəcək”.
Uçot dərəcəsi azaldılacağı təqdirdə nə baş verəcək?
Ekspert bildirir ki, uçot dərəcəsinin azaldılması bəzi hallarda manatın möhkəmlənməsi kimi qeyd edilir:
“Əslində bu, milli valyutada yığımlara ödənilən faizin aşağı düşməsi anlamına gəlir. Yəni uçot dərəcəsi yüksəkdirsə, deməli depozit faizləri də yüksəkdir. Güman olunur ki, uçot dərəcəsinin azaldılması həm də, depozit faizlərinə təsir göstərəcək. Artıq bu, müşahidə olunur. Əgər əvvəllər 18 faizlə milli valyuta depozitə qəbul olunurdusa, indi bu rəqəm 12 faizə qədər azalıb. Amma uçot dərəcəsi 12 faizə enərsə bu, mütləq şəkildə Mərkəzi Bankın depozit faizlərinə təsir göstərəcək. Həm də kommersiya banklarının vətəndaşlardan aldığı depozitlərin faziləri aşağı düşəcək. Güman olunur ki, hətta bu halda milli valyuta üzrə faizlər 9-10 faizə qədər azalsın. Xüsusilə depozit faizlərinin azalması fonunda Mərkəzi Bank və Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası kredit faizlərinin aşağı salınmasına çalışacaq. Bu isə kommersiya banklarına aşağı faizli resurs imkanları verəcək. Bu baxımdan uçot dərəcəsinin azladılması gözləniləndir. Amma yenə də bunu tam olaraq proqnozlaşdımaq mümkkün deyil. Buarada xarici faktor və neftin qiymətləri önəmli rol oynayacaq. Qiymət indiki intervalda qalarsa, Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini aşağı salacaq”.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının İdarə Heyəti uçot dərəcəsinin 15% səviyyəsində və faiz dəhlizinin digər parametrlərinin (dəhlizin aşağı həddi 10%, yuxarı həddi 18%) dəyişməz saxlanılması barədə qərar qəbul etmişdir.
Açıqlamada deyilir:
-Makroiqtisadi sabitliyin dərinləşdiyi bir şəraitdə iqtisadiyyatın aparıcı sektorunda işgüzar aktivliyin bərpası davam edir. Xarici balansın yaxşılaşması şəraitində valyuta bazarının tarazlığı təmin olunur və manatın məzənnəsi sabitdir. Qeyd olunan meyllər fonunda fiskal və maliyyə sektorunun likvidliyinin idarə edilməsi məqsədilə Mərkəzi Bank öz balansını bir qədər genişləndirmiş və iqtisadiyyata pul təklifini artırmışdır. İnflyasiya gözləntilərinin nisbətən səngiməsi davam etsə də inflyasiya ilə əlaqəli, xüsusilə təklif və struktur xarakterli risklər tam aradan qalxmayıb.
Faiz dəhlizinin parametrlərinə dair qərar qəbul edilərkən aşağıdakı makroiqtisadi meyllər nəzərə alınmışdır:
İqtisadi aktivlik. Real sektor və iqtisadi aktivlik göstəricilərinin dinamikası bərpa meyllərinin davam etdiyini nümayiş etdirir. Dövlət tələbi və xarici tələbin yüksəlməsi fonunda 2017-ci ilin 6 ayında qeyri-neft sektorunda 1.7%-lik iqtisadi artım qeydə alınmışdır. İqtisadi artım iqtisadiyyatın sahələri üzrə fərqlənir. İqtisadi artım ticari sektorda 3.7%, o cümlədən qeyri-neft sənayesində 5.4%, kənd təsərrüfatında 2.2% təşkil etmişdir. Mərkəzi Bank tərəfindən iyun ayında aparılan real sektorun monitorinqinin nəticələrinə görə emal sənayesində istehsal indeksi və ticarətdə satış indeksi göstəriciləri yaxşılaşır, istehsal güclərinin yüklənmə səviyyəsi yüksəlir. Eyni zamanda ev təsərrüfatları arasında keçirilən sorğular istehlakçı inamının son rübdə artdığını göstərir.
Xarici balans və məzənnə. Birinci yarımillikdə neftin orta dünya qiymətinin proqnoz səviyyə və ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə əhəmiyyətli yüksəlməsi, qeyri-neft sektorunda ixracın aktivləşməsi və idxalın azalması trendlərinin təsiri altında xarici sektor göstəricilərinin yaxşılaşması davam edir. Yanvar-iyun aylarında ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ixrac 36.5%, o cümlədən qeyri-neft ixracı 27.9% artmış, idxal isə 15.7% azalmışdır. Xarici ticarət balansının profisiti 1.9 mlrd. ABŞ dolları təşkil etmiş, ölkənin strateji valyuta ehtiyatları artmışdır.
Xarici sektor göstəricilərinin yaxşılaşması və mövcud makroiqtisadi siyasət çərçivəsi valyuta bazarının tarazlığını və milli valyutanın məzənnəsinin sabitliyini təmin edir. Mövcud xarici və daxili makroiqtisadi parametrlər çərçivəsində milli valyutanın xarici dəyərinin sabitliyi dayanıqlıdır. Manatın sabitliyi de-dollarizasiya meyili yaradır.
Monetar şərait. Monetar şərait ikinci rübdə nisbətən yumşalsa da ümumilikdə dövr ərzində neytral olmuşdur. İqtisadiyyatın, o cümlədən fiskal sektorun pula olan tələbinə adekvat olaraq pul siyasətinin başlıca əməliyyat hədəfini təşkil edən pul bazası 2017-ci ilin ötən dövründə 6%-dən çox artmışdır. Bu ödəniş sisteminin sabitliyini təmin etməklə bərabər iqtisadiyyatın kreditləşdirilməsi imkanlarını genişləndirən amildir. Lakin, ilin əvvəlindən bank sektorunun likvid aktivlərinin əhəmiyyətli artımı fonunda real sektorun kreditləşməsi dinamikası bu ekosistemdə əlavə dəstəkləyici tədbirlərə ehtiyacın olduğunu göstərir.
Mərkəzi Bankın formalaşdırdığı monetar şərait iqtisadiyyatda yığımların stimullaşdırılması ilə istehsalın balanslı artımını tarazlaşdırmaqla mövcud inflyasiya risklərinin məhdudlaşdırılmasına yönəldilmişdir.
İnflyasiya prosesləri. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən cari ilin I yarısında orta illik inflyasiya 13.9% təşkil etmişdir. Orta illik əsasda ərzaq qiymətləri 18.1%, qeyri-ərzaq qiymətləri 12.4%, xidmətlər isə 9.4% dəyişmişdir.
Aylıq inflyasiya səviyyəsində mövsümi azalmaya və inflyasiya gözləntilərinin nisbətən səngiməsinə baxmayaraq hələ ki, inflyasiya üzərində qısa və orta müddətli risk amilləri tam neytrallaşmayıb.
2017-ci ilin qalan dövründə baza inflyasiyanın (qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənən məhsullar və xidmətlərin, həmçinin mövsümi xarakter daşıyan məhsulların qiymət və tariflərinin dəyişimi nəzərə alınmadan hesablanan inflyasiya) azalma tendensiyasına malik olacağı gözlənilir. Ümumi inflyasiya səviyyəsinin isə manatın məzənnəsi, inersiya, məcmu daxili tələb, qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənən mal və xidmətlərin qiymətlərinin dəyişimi, qlobal əmtəə bazarlarında meyllər və s. amillərdən asılı olaraq balanslaşacağı gözlənilir.
Mərkəzi Bankın İdarə Heyətində faiz dəhlizinin parametrləri növbəti dəfə 18 sentyabr 2017-ci il tarixdə müzakirə ediləcəkdir.
Uçot dərəcəsindən söz düşmüşkən, dünyada ən böyük maliyyə qurumlarından biri ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin bu sahədə verdiyi qərar demək olar, bütün planetə təsir edir. 2008-ci ildə dünyada, əsasən də Amerikada başlayan maliyyə böhranı zamanı ABŞ Federal Ehtiyat Sistemi (FED) maliyyə bazarlarına dəstək vermək üçün uçot dərəcələrini sıfır dərəcəyə saldı. “Hər ay maliyyə bazarlarına təqribən 60-80 milyard dollar əlavə aşağı faizlə maliyyə dəstəyi göstərilirdi. Bu, uzun müddət belə davam edə bilməzdi".
Bunu isə iqtisadçı-ekspert Natiq Cəfərli Sputnik-ə açıqlamasında deyib. Onun sözlərinə görə, keçən ilin əvvəllərindən ABŞ-da işsizlik, inflyasiya, iqtisadi artım ilə bağlı makroiqtisadi göstəricilər yüksəlməyə başladı:
“FED öncədən elan etdi ki, iqtisadiyyatda normallaşma prosesi başladığına görə, yavaş-yavaş uçot dərəcələrini artıracaq. Və bununla gələcəkdə həm həddindən artıq inflyasiyanın qarşısını alacaq, həm də Amerika bazarlarını daha cəlbedici hala gətirəcək. Çünki uçot dərəcəsi qalxdıqca, Amerikanın 1-30 illik borc kağızları, yəni, dövlət borc istiqrazları daha baha qiymətləndirilir və investorlar üçün cəlbedici hala gəlir. Obrazlı desək, dollar dünyanın hər yerindən investisiyalar şəklində öz vətəninə, Amerikaya geri dönməyə başlayır. ABŞ-da uçot dərəcəsinin qalxmasının əsas səbəbi budur”.
Onun fikrincə, Amerikada iqtisadi göstəricilər xeyli dərəcədə yaxşılaşıb. İşsizlik son 30 ilin ən aşağı səviyyəsinə düşüb, iqtisadi artım var. 2017-ci ildə FED 2 dəfə də faizi artıracaq və ilin sonuna uçot dərəcəsi 1,5 faiz təşkil edəcək. Bu da FED-in qarşısına qoyduğu hədəflərə yaxın bir göstəricidir.
“2019-cu ilədək FED uçot dərəcəsini 3 faizə çatdırmağı düşünür. Bu nöqteyi-nəzərdən Amerikanın atdığı addımlar öz iqtisadiyyatlarını möhkəmləndirməyə yönəlib” – Natiq Cəfərli deyib.
Ekspert əlavə edib ki, ABŞ maliyyə bazarlarına ciddi təsir etdiyi üçün uçot dərəcəsinin artması dünyanın bütün ölkələrinə, maliyyə bazarlarına və milli valyutalara təsir etməyə başlayıb: “Bazarlar 1 ay öncədən bu faiz artımının olacağını bilirdilər deyə normal reaksiya verdilər. Buna görə də, az da olsa, digər valyutalara müsbət təsir etdi və dolların cüzi də olsa, ucuzlaşmasını gördük. Amma bu gün dalğalanmalar bitib. Artıq bazarlar bu il ərzində baş verəcək daha 2 faiz artımını nəzərə alaraq reaksiya verməyə başlayıb. Bu, dünyada dolları bahalaşdırır”.
İqtisadçının fikrincə, dünyada dolların bahalaşması həm də əmtəə qiymətlərinə təsir göstərir: “Bu il daha 2 dəfə faiz artımı olacaqsa, ən azından əmtəə qiymətlərində kəskin bahalaşmanı gözləməyə dəyməz. Azərbaycanı əmtəə qiymətlərindən daha çox neft qiymətləri maraqlandırır. FED-in bu addımı neftin bahalaşması tempini kifayət qədər aşağı salacaq, hətta il ərzində başqa parametrlər də bazara təsir etsə, ucuzlaşmağa doğru addımlar ola bilər”.
Onun sözlərinə görə, bu, Azərbaycana 2 istiqamətdən təsir göstərir: “Birincisi, dünyada dollar indeksi bahalaşdıqca, ətraf ölkələrin milli valyutaları dəyərdən düşür. Azərbaycanın əsas tərəfdaşı olan ölkələrdə milli valyutalar ucuzlaşırsa, Azərbaycana təsir göstərir və manata olan təzyiqlər artır. Bir də əmtəə qiymətləri yönündən təzyiq göstərir. Əgər 2 dəfə faiz artımı olsa, neftin qiymətlərində daha aşağı hədlər görə bilərik. Azərbaycanda maliyyə bazarları, birjalar yoxdur. Dünya iqtisadiyyatında baş verən proseslər birbaşa təsir göstərmir. Amma FED qərarlarının dalğalı şəkildə, dolayı yollar ilə Azərbaycan iqtisadiyyatına da ciddi təsiri var”.
Ekspert deyib ki, bir çox ölkələrdə müxtəlif səbəblər olsa da, uçot dərəcəsinin qaldırılmasının əsas səbəbi inflyasiyanın və milli valyutanın sürətlə dəyərdən düşməsinin qarşısını almaqdır: “Məsələn, Azərbaycanda da ötən il birdən-birə Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini 15 faizə qaldırıb. Bu, çox yüksək faizdir. Bu da manat qıtlığının yaradılmasına və dövriyyəsinin azaldılmasına xidmət edir. Mərkəzi Bank az da olsa, bu addımla məzənnəyə olan təzyiqləri sabitləşdirməyə, inflyasiyanın qarşısını almağa çalışır. Mərkəzi Bank hər iki tərəfdən müəyyən üstünlüklər qazansa da bu, iqtisadi aktivliyi ciddi şəkildə zəiflədir”.
“15 faizlik uçot dərəcəsi o deməkdir ki, Mərkəzi Bank kommersiya banklarına aşağısı 15 faizlə borc verməlidir. Borc götürən kommersiya bankları sonradan bunu baha faizlə kredit verməyə məcburdurlar. Bu da Azərbaycanda 25-30 faizə qədər kreditləri bahalaşdırır” — deyə o qeyd edib.
İqtisadçı-ekspert Fuad Əlizadə isə Sputnik Azərbaycan-a açıqlamasında FED-in uçot dərəcəsini qaldırmasının Azərbaycana təsirinin olmayacağını deyib: “Bir halda ki, neftin qiymətinin bahalaşması, ucuzlaşması manatın məzənnəsinə təsir etmir, FED-in qərarı da məzənnəyə təsir etməyəcək”.
Onun sözlərinə görə, FED-in uçot dərəcəsini qaldırması daha çox dünya iqtisadiyyatına sıx inteqrasiya edən ölkələrə təsir edə bilər: “Rubl neftin qiymətlərinin dəyişməsinə dərhal reaksiya verirdi. Amma manat heç bir reaksiya vermir. Ona görə də FED-in qərarının rubla, avroya, dollara təsiri olacaq, amma manata olmayacaq”.
FED-in uçot dərəcəsi ilə bağlı qərarı qısamüddətli dövrdə adətən böyük həcmdə spekulyativ kapital daxilolmalarına malik olan ölkələrə təsir göstərir. Azərbaycan isə iri həcmli spekulyativ kapital daxilolmalarına malik ölkə olmadığından FED-in son qərarının təsiri ilə burada hər hansı qısamüddətli dəyişiklik gözlənilmir.
Bu barədə "APA-Economics"in sorğusuna cavab olaraq Azərbaycan Mərkəzi Bankından (AMB) bildirilib.
AMB-dən bildirilib ki, bu qərarın manatın məzənnəsinə birbaşa təsiri yoxdur: "Əgər bu qərar müəyyən vaxtdan sonra neftin qiymətinin dəyişməsinə səbəb olarsa, o zaman bu amil ölkənin tədiyyə balansına təsir göstərə bilər".
"Azərbaycan tipli ölkələrə FED-in qərarı orta və uzunmüddətli dövrdə təsir göstərə bilər. Bu təsirləri qabaqlayıcı rejimdə tənzimləmək üçün Azərbaycan hökuməti və Mərkəzi Bankı adekvat makroiqtisadi sabitlik tədbirləri görür və bundan sonra da görəcək. ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin qəbul etdiyi son qərardan sonra dünya bazarlarında dolların məzənnəsinin bahalaşması ilə bağlı gözləntilər hələ ki özünü doğrultmur. Bu proseslərin ölkəmizin valyuta bazarına gözlənti kimi psixoloji təsirləri istisna olunmur. Lakin buna iqtisadi əsas yoxdur. Belə ki, hazırda ölkədə həyata keçirilən məzənnə rejiminə uyğun olaraq ABŞ dollarının manata nəzərən məzənnəsi valyuta bazarındakı tələb-təklif nisbətindən asılı olaraq formalaşır. Xarici valyuta bazarındakı tələb-təklif nisbəti isə əsasən tədiyyə balansının vəziyyətindən, yəni ölkəyə daxil olan və ölkədən çıxan xarici valyutanın həcmi ilə yanaşı büdcə ehtiyacları üçün neft transferlərinin məbləğindən asılıdır" — AMB-nin açıqlamasında qeyd edilib.
Sonda onu da qeyd edək ki, ABŞ-da iyulda kənd təsərrüfatı xaric məşğulluq və orta saatlıq əmək haqqı göstəriciləri gözləntilərdən güclü çıxıb.
Analitiklər ilin sonuna qədər açıqlanacaq göstəricilərdə FED-in faiz artmasına mane olacaq bir irəliləyiş gözləmirlər. "ABŞ-da işlər hələ ki, yaxşı gedir" deyə bildirirlər.
HSBC-nin analitiki İbrahim Aksoy, "Məşğulluğun və maaşların proqnozların üzərində açıqlanması son həftələr dolların sürətlə ucuzlaşmasını dayandıra bilər. Təbii ki, bu məsələyə Trampın seçki kampaniyası dövründə Rusiya ilə olduğu irəli sürülən münasibətlərə dair istintaqın gedişi də təsir göstərəcək", deyib.
Analitiklər bildirirlər ki, FED Avqust ayı kənd təsərrüfatı xaric məşğulluq göstəricisini görülmədən faiz artırmağı sürətləndirməyəcəkdir. Avqust ayı kənd təsərrüfatı xaric məşğulluq göstəricisi 20 Sentyabr tarixində FED toplantısı ərəfəsində yayımlanacaqdır.
Yazı AR Prezidenti Yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən “Bank istehlakçıları arasında maliyyə savadlılığına dair maarifləndirmə işinin aparılması” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
