Son zamanlar müxtəlif dövrlərdə yaşayan şair və yazıçılarımızın ədəbi irsi araşdırılmaqda, təbliğ edilməkdə və xalqın istifadəsinə verilməkdədir. Çünki onların bizə miras qoyub getdikləri ədəbi irs gələcək nəsillərə hökmən çatdırılmalıdır.
Bir anlığa tarixin səhifələrini vərəqləyib 30-cu, 40-cı illərə, nəzər salırıq. Hərçənd, bu illərlə bağlı çox material dərc olunub. Lakin bunlar təbii ki, kifayət deyil. Nə qədər qurbanlar gətirib bu qanlı-qadalı, dəhşətli illər. Bu qurbanlar içərisində şair, yazıçı, alim, dövlət və ictimai xadimi və s. olmuşlar. Bir sözlə, böyük əvəzsiz itkilər, məhrumiyyətlər, yarımçıq qalmış ailələr. Bu illərin ağır yaraları, günahsız qurbanları heç şübhəsiz gənc nəsli düşündürür və düşündürməkdədir. Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Seyid Hüseyn kimi ədiblər məhz bu illərin qurbanları olmuşlar. Onların “günahları” doğma vətənini hürr, müstəqil görmək istəmələri, özlərinin isə türk əsilli olmaları ilə əlaqələndirilmişdir.
1936-1942-ci illərdə yazıb yaradan, ədəbiyyat tariximizdə maraqlı əsərlərilə hələ kifayət qədər tanınmağa macal tapmayan, amma çox böyük istedada malik olmuş gənc şair Əlirza Abdullayev (Xızılı) də bu dəhşətli illərin qurbanlarındandır. Bu şairin yaradıcılığını o zamankı dövri mətbuatda araşdırarkən dövrün tanınmış tənqidçi alimlərinin tənqid və biblioqrafiyalarında şair Əlirza Abdullayevin adına da rast gəlmək olur.
“Gənc işçi” qəzetinin 1940-cı il 9 may tarixli 104-cü nömrəsində , “Gənc şairlər” məqaləsində tənqidçi-alim, filologiya elmləri doktoru, professor Əkbər Ağayevin aşağıdakı qeydlərini oxuyuruq: “Biz son dövrdə ədəbiyyat sahəsinə gəlmiş və müvəffəqiyyətlə inkişaf edən Ə. Ziyatay, B. Qasımzadə, Z. Xəlil, Ə. Tələt, İ. Soltan, M. Sona, A. Əlirza kimi gənc şairləri xüsusilə nəzərdə tuturuq. Çünki, bunlar ədəbiyyatımızın başqa (nəsr, dramaturgiya) sahələrində həvəs göstərən və yeni yazmağa başlayan gənclərə nisbətən daha tez inkişaf etmişlər. Bu gənclərin çoxu artıq respublikamız miqyasında tanınırlar. Bunların böyük gələcəyi vardır...”
Əlirza Cəfər oğlu Abdullayev 1916-cı ildə Bakı şəhərində, məşhur Dağlı məhəlləsində fəhlə ailəsində anadan olmuşdur. Orta və ali təhsilini də Bakıda almışdır. Ədəbiyyat aləminə fəhləlikdən gələn və ədəbiyyata, poeziyaya böyük maraq göstərən Əlirza Abdullayev təhsil aldığı illərdən şeirlər yazmağa başlamışdır. Belə ki, onunla bir məhəllədə qonşuluqda yaşayan böyük dramaturq Cəfər Cabbarlının, ölməz şair Mikayıl Müşfiqin Əlirzanın yaradıcılığına böyük təsiri olmuşdur. O, mətbuatda, “Ə.Abdullayev”, “Əlirza”, “A.Əlirza”, “Əlirza Xızılı” imzaları ilə müntəzəm çıxış etmişdir. O, “Azərnəşrdə”, “Kommunist” qəzetində və “Vətən uğrunda” jurnalında əməkdaşlıq etmişdir. Şairliklə yanaşı, mahir redaktor kimi çalışaraq, bu sahəyə öz töhfəsini vermişdir. Lakin onun bu çağlayan, qaynar həyatına son qoyulur. Şair 1943-cü ildə, günahsız həbs olunduqdan sonra, saxta ittihamlarla qətlə yetirilmişdir. Müasirlərinin dediklərinə görə onun həbsi qurama işlə əlaqəli olmuşdur. NKVD işçiləri şairin iş yerindəki masasının siyirtməsində oxunmamış bir məktub aşkarlamışlar. Guya bu məktub Əlirzaya ünvanlanıb və orada Sovet Ordusunun tezliklə məğlub olmasından, arxada insanlarda ruh düşkünlüyünün olmasından, hətta evində ailəsinin ac olmasından bəhs edilir... Bəli, belə saxta, qurama üsulla bu gənc, istedadlı şairi də həbs etdirib, həyatına son qoyublar.
Günün aktual məsələlərini məharətlə qələmə alan və üslubu ilə ədəbiyyatda özünü tanıdan Ə. Abdullayev əsərlərində xalqımızın nailiyyətlərini, insanpərvərliyi, vətənpərvərliyi, xalqlar dostluğunu və s. özünəməxsus tərzdə tərənnüm etmişdir.
O, dövri mətbuatda müntəzəm olaraq şerləri ilə çıxış etmiş və “Döyüşçünün səsi”, “Qaraçı”, “Çin qızı, “Həqiqət aynası” və s. əsərlərilə oxucuların diqqətini cəlb etmişdir. Yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü isə 1937-1938-ci illərə təsadüf edir.
“Məhkəmə”, “Doloress İbarruriyə”, “Çin qızı” və s. şairin siyasi mövzuda yazdığı əsərlər içərisində xüsusilə seçilir. “Doloress İbarruriyə” şerində İspaniyanın görkəmli partiya xadimi Dolores İbarrurinin fəaliyyəti, “Məhkəmə” şerində partiya və dövlət xadimi S.M.Kirovun qətli təsvir olunur. “Çin qızı” poemasında Çin xalqının yapon işğalçılarına qarşı apardığı mübarizə əks olunur.
Deyəydim- Çin qızı hələ çiçəkdir.
Onu budağından qoparmaz hər yel!
Çin xalqı ölməmiş ölməyəcəkdir
Qoy buna inansın, hər oba, hər el.
Dövrün ən məhsuldar əsərindən sayılan “Çın qızı” poeması geniş oxucu kütləsi tərəfindən böyük rəğbət hissi ilə qarşılanıb. Bu günki prizmadan baxanda əslində şair sətiraltı məna ilə Azərbaycan xalqının Rus imperiyasına qarşı apardığı mübarizəni təsvir edir.
Şair, VIII Ümumittifaq fövqəladə Sovetlər qurultayına həsr etdiyi “Raport” şerində əmək adamlarına, onların əməyinə böyük qiymət vermişdir
Bizik, ağ qızıl dərən zəngin çöllərdən
Yerin damarını soranlar bizik.
Bizik işıq alan coşqun sellərdən
Yeni bir kainat quranlar bizik.
Qəlbi daim eşq atəşi, gənclik ehtirası ilə alovlanıb-yanan şairin əsərlərində məhəbbət mövzusu xüsusilə, diqqəti cəlb edir. Bu səpkidən olan şerlərdə sevgi və ona inam, hörmət hissi oxucuda xoş əhval-ruhiyyə, saf və səmimi məhəbbət hisslərini aşılayır. “Bəxtəvərlik deyilmi?”, “Könlümü” kimi şerlərində saf sevgi motivi əsas yer tutur:
Əssə də üstümdə ölüm rüzgarı
Sönməz içimdəki sevda odları:
Əlirza, canandan soraydın barı
Nə vaxt güldürəcək vüsal könlümü.”
Əlirza Abdullayevin yaradıcılığında Böyük Vətən müharibəsi də xüsusi yer tutur. O bu illərdə “Gəlirəm, bala!” (Cəbhəyə məktub), “Qaraçı”, “Qızıl Moskva”, “Döyüşçünün səsi” və s. kimi gözəl şerlər yaratmışdır:
Gəlirəm, içimdə od var, alov var;
Önümdən sağ qaçsa faşist övladı,
Məni qucağına almasın məzar,
Mənə haram olsun kişilik adı!..
Şairin müharibə mövzusunda yazdığı şeirlər bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Belə ki, bu əsərlər ölkəsində müharibə gedən vətən oğullarının hərbi vətənpərvərlik ruhunda, səfərbərlik ruhunda, tərbiyəsində mühüm rol oynayır.Şair həmçinin, yaradıcılığında bədii tərcüməyə də böyük əhəmiyyət vermiş və bu sahədə müəyyən müvəffəqiyyət qazanmışdır. Bu tərcümələr içərisində M.Qorki, İ.Aratovski, Y.Raynis, İ. Frankonun sənət nümunələrinə də rast gəlirik.
Şairin tərcüməçilik fəaliyyətində kalmık eposu “Canqar” dan etdiyi tərcümələr xüsusilə diqqətə layiqdir.
Şair Əlirza Abdullayevin məzmunlu, mənalı, ahəngli, emosional, səmimi, orijinal şerləri XX əsr Azərbaycan sovet şerinin inkişafında müəyyən rol oynamışdır.
Tanınmış şair, Ağasəfanın söylədiklərinə görə, görkəmli yazıçı, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, professor Əzizə Cəfərzadənin 2001-ci ildə qələmə aldığı “Rübabə-sultanım” adlı tarixi romanının “Şair Əlirza” bölümü cəmi 26 il ömür sürmüş gənc şair Əlirza Abdullayevə həsr olunmuşdur.
Şairin yaradıcılığı zəngin, çoxşaxəli olduğundan ədəbiyyatşünaslarımız tərəfindən araşdırılmağa layiqdir. Odur ki, özümün çox ağır zəhmət bahasına tərtib etdiyim biblioqrafiyanı möhtərəm oxuculara və araşdırmaçı jurnalistlərə, alimlərə təqdim edirəm:
Əlirza Abdullayev
Qafar Əsgərzadə
Əməkdar jurnalist,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
