Tofiq Məlikli
Əkrəm Əylisnin “Daş yuxular”ı son dövürdə Azərbaycanda ən çox qalmaqal yaradan, ən çox mübahisələr doğuran bir əsər halına gəlmişdir. Bunun da, heç şübhəsiz, bir çox səbəbləri vardır.
Yazıçı əsərin janrını “roman-rekviyem” kimigöstərmişdir. Latıncası "Requiem aeternam dona eis, Domine" olan bu termin xüsusiylə katoliq kilisələrində matəm və yas mərasimlərində xorla ifa edilən musiqi janrının adıdır. Ədəbiyyatda da bu janrdan nadir hallarda istfadə olunmaqdadır. Məsələn, ünlü rus şairi Anna Axmatova Stalin rejimi tərəfindən öldürülən insanlara həsr etdiyi əsərini “Rekviyem” adlandırmışdır.
Əkrəm Əylisli “Daş yuxular”ın əvvəlində yazır: Əsər“özlərindən sonra ağlanılmamış acılar qoyub gedən həmyerlilərimin xatirəsinə həsr olunur”. (Посвящается памяти земляков моих, оставивших после себя неоплаканную боль.) Kitabı oxumağa başlamazdan öncə bir sualla qarşılaşırsan – görəsən onun “ağlanılmamış acılar qoyub gedən həmyerliləri” kimlərdir? O kimlərə rekviyem oxuyur?
1988-1989-cu illərdə etnik təmizləmə nəticəsində Ermənistanda öldürülənlərəmi, namuslarını, şərəflərini qorumaq üçün özlərini qayalardan atan gızlarımıza, gəlinlərimizəmi, qışın qarlı- boranlı vaxtında təqibdən qaçdıqları zaman dağlarda həlak olan soydaşlarımızamı, ata-baba torpaqlarından govulan və hələ indiyə qədər çoxlarının yersiz-yurdsuz qaldığı insanlaramı, zəbt edilmiş, əsirlikdə qalan 7 rayonomuzdan didərgin düşmüş insanlaramı, yoxsa Garabağ müharibəsində həlak olmuş 20 mindən çox şəhidlərimizə rekviyem oxuyur Əkrəm Əylisli? Bəlkə Dağüstü parkda günahsız uyuyan 20 Yanvar qırğının qurbanlarına rekviyum yazır Əkrəm Əylisli?
Əsəri oxyanda görürsən ki, Əkrəm Əylisli vəhşi azərilər və türklər tərəfindən öldürülmüş ermənilərə - “insanlıqlarını itirmiş şəhərlilərin” gözləri önündə Parapetdə “yerazlar” tərəfindən öldürülən və hovuza atılan qoca erməniyə, azərbaycanlı qadınları tərəfindən döyülən, ölümcül hala salınan 14-15 yaşlı erməni qızına, “şuşalı yekəpər, əxlaqsız” Şahqacar Armahanovun balkondan atdığı Qreta Sərkisovnaya, vəhşi müsəlmanlar tərəfindən Əylisli kəndində dağıdılmış 7-8 kilisəyə rekviyum yazır.
Sual oluna bilər: azad yaradıcılıq prinsipi yazıçıya istədiyi mövzuda və janrda yazıb-yaratmaq imkanı vermirmi? Əlbəttə verir. Niyə də verməsin ki.Ancaq bir şərtlə - yazıçının mənəvi-etik prinsiblərə uyması şərtiylə.
1988-1989-cu illərdə Ermənistanda və Qarabağda azəri türklərinə qarşı ermənilərin qəddarcasına misli görünməmiş soyqrımı, eləcə də Bakıda və Azərbaycanın digər yerlərində ermənilərə qarşı baş vermiş hadisələri heç kim inkar etmir. Bu gün 20% torpağı işğal altında olan,1 milyondan çox qaçqını, köçkünü olan, bu qədər şəhidləri olan,ana-bacıları hələ də əsirlikdə qalan, itgin düşmüşlərindən hələ də bixəbər olan azərbaycanlıların taleyinə biganəlik təəssüf hissi doğurur. Bu acı bir həqiqətdir. Birmənalı olaraq öz doğma xalqını aşağılamaq, amma Azərbaycana qarşı uzun əsrlər boyu olmazın vəhşiliklərini etmiş, qırğınlar törətmiş torpaqlarını işğal etmiş bir xalqı əzilən,döyülən,məzlum və yazıq tərəf kimi göstərmək, bu, doğru yanaşma deyil.Ancaq iki milləti qarşılaşdıraraq birini yüksəltmək, o birisini, həm də öz millətini təhqir etmək, aşağılamaq yol verilməzdir. Ermənistanda aparılan etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində ata-baba torpaqlarından vəhşicəsinə qovulan 200 mindən çox insana ikrah hissiylə “yeraz” damğası vuraraq aşağılayan yazıçıya nə demək olar? Əkrəm Əylislinin əsərinin əsas qəhramanlarından “tanınmış komik rollar ustası” Nuvariş Qarabağlının dilylə bu zavallı insanların ünvanına işlədilən təhqiramiz sözlər bizim insanlarımızın heysiyyatna, mənliyinə toxunmurmu?
“Я же говорил вам, доктор: еразы. Эти сукины беженцы (?), прибывшие из Армении. ( Mən burada, könüllü olaraq gəlmək mənasında və daha çox rəsmi dildə işlənən «прибывшие» sözünə diqqəti çəkmək istəyirəm. Bu cümlədən belə çıxır ki,”bu köpək uşaqları qaçqınlar” qovulmamuş , öz arzularıyla gəlmişlər Azərbaycana. Əsərin başqa bir yerində Nuvariş, Saday Sadıqlını müalicə edən həkiminə deyir: "Doktor, gəlin içək və arzu edək ki, o (Saday Sadıqlı) bir daha hissiyatsız(?) yerazlar kimi heyvanların pəncəsinə düşməsin” (Да, да, выпьем, доктор, пожелаем, чтобы он больше не попадался в лапы зверей, подобных тем бесчувственным еразам.”)
Bu əsərdə “insanlıqdan uzaq olan, insanlıq sifətini” itirmiş yüz minlərlə bakılı da öz paylarını alırlar.” Однако жители этого города, словно сговорившись, старались держаться подальше от того, что называется человечностью. Казалось, им даже и невыгодно стало сохранять человеческое лицо.”( Üslub baxımından nöksanlı olduğu üçün alıntını-sitatı rusça olduğu kimi verirəm–T.M.)
1988-1989-cu illərdə meydana toplaşan, küçələri dolduran sovet rejiminin milli və daxili siyasətinə etiraz səslərini yüksəldən insanların ünvanına deyilən bu sözləri necə dəyərləndirmək olar: “Сейчас люди ходили толпами, стадами. И полновластное право говорить, кричать и славословить было дано лишь этим толпам. И еще страннее было то, что количество слов, которые выкрикивали эти существа, было равно количеству слов, которые, наверное, использовали во время охоты первобытные люди.” Minlərlə insanı ova çıxmış ibtidai məxluqa bənzətmə, sən demə, təhqir deyil, tərif imiş Əylislinin aləmində.
Xalqın hər təbəqəsinə nifrət, kin püskürən Əkrəm Əylislinin hər müsahibəsində “romanda Azərbaycan xalqını aşağılayan heç bir ifadə yoxdur”(“Yeni Musavat” 01.02.2013) sozlərini necə qiymətləndirmək olar? Yazıçı görünür ya aşağılamağın, təhqirin nə olduğunu bilmir ( bəlkə də özünü o yerə qoyur!), ya da əsəri oxumayanları yanıltmaq istəyir. Bəlkə özünün yazdıqlarından xəbəri yoxdur, bəlkə işlətdiyi sözlərin semantik mənalarını unudubdur? Bütün bunları yazıçı bədii ədəbiyyatın özəllikləri kimi qələmə verir: “Bədii əsəri bədii əsər kimi oxumaq lazımdır. Bunu oxuya bilməyənlər sözsüz ki, bədii əsəri bədii əsər kimi qəbul etməyənlər bu əsərə qarşı hücuma keçirlər”. Bu sözlərdən belə çıxır ki, mətni döğru oxuya bilsəydik, aşağılamağı, təhqiri xoş sözlər kimi qəbul edər, azərilərin, türklərin erməniləri vəhşicəsinə öldürdüyü fikrini tam tərsinə ermənilərin bizlərə soyqırımı uyquladığı kimi anlayardıq. Əylislinin sözlərinə görə, əks təqdirdə “yaradıcı əməyin məhsulunu düşmən mövqe kimi qələmə verməyin adı siyasətdir. Bunun ədəbiyyata heç bir dəxli yoxdur”. Mirzə Cəlil demiş, “Bu boyda qələt olmaz!” Əkrəm Əylisli mətnə rəy yazan Lev Annenskiyin bu sözlərini görəsən necə dəyərləndirir: “ Əkrəm Əylislinin “Daş Yuxular” roman-rekviyemi sadəcə bədii mətin deyil, bu, xalqının namusu və qururu naminə acı həqiqətləri qorxmadan dilə gətirən əsl vətənpərvər yazıçının çox cəsur hərəkətidir”. (“Роман-реквием Акрама Айлисли “Каменные сны” — не просто художественный текст, это исключительно смелый поступок писателя — истинного патриота, ради чести и достоинства своего народа не страшащегося говорить горькую правду”.) Bu, yazıçının ünvanına deyilən yalançı tərif, siyasət deyil, bəs nədir? 50 ildir ədəbiyyatın içində olan yazıçı məğər bilmir ki, “özlərindən sonra ağlanılmamış acılar qoyub gedən həmyerlilərinə” rekviyem yazmağın özü başdan ayağa siyasətdir.
Əsərin bədii özəllikləri də birmənalı deyildir. Romanın baş qəhrəmanı – “Azərbaycan teatrının bir nömrəli dahi ustası”, “əlli yaşında olmasına baxmayaraq, özünü 10 yaşında uşaq kimi apan” və teatrda, çayxanada həmişə “ermənilər yox, biz özümüz pisik” deyən Saday Sadıklı obrazının təhlili ayrı bir yazının mövzusudur.
Rekviyem, roman janrının daxili strukturuna, kompozisyasına çətin uyduğuna görə Əkrəm Əylisli müxtəlif ədəbi priyomlara – cilovsuz şuur axınına, yuxulara , sayıqlamalara, kinometoqrafyada istifadə olunan üslublara baş vurur. Bununla da yazıçı əsərın emosyanal təsirini artırmağa çalışır. Ancaq istifadə etdiyi priyomların balansını saxlaya bilmədiyi, sayıqlamaların ölçüsünü qaçırdığı üçün, yazıçı istədiyinə nail ola bilmir. Qreta Sərkisovnanın ölümündən məyus olan Nuvariş Qarabağlının yuxusu bu baxından çox maraqlıdır: “Грета Саркисовна, как маленький черепашонок, только что вылупившийся из яйца и торопящийся к воде, выползла из лужи собственной крови. Ее мертвое и в то же время живое, с ободранной кожей обнаженное тело было так уродливо и страшно, что, быть может, с самого сотворения мира никто и не видел столь жуткого зрелища. Грета Саркисовна ползла и ползла по земле, извиваясь, как змея... Иногда она, поднимая голову, бормотала: “Спасибо, сынок, огромное вам спасибо!” — и вновь в невыносимых болях и муках продолжала путь к своей смерти…”
Mən burada bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Kitabın rusça tərcüməsi, ehtiyatla desək, bir o qədərdə yaxşı deyil, bəzi yerləri isə bərbad şəkildədir. Yuxarıda bu məsələyə bir balaca toxunsam da, sözlərimi isbatlamaq üçün bir necə örnək vermək istəyirəm. “ Но однажды, когда младенцу не было еще и трех месяцев, во время ночного кормления Джульетта крепко заснула, а проснувшись, обнаружила посиневшее тело ребенка, задохнувшегося между ее грудей. Джульетта не могла себе этого простить, умерший ребенок не умолкал, плакал, просил молока. И мать перестала есть, пить, спать.” - “Ölmüş uşaq susmaq bilmirdi, ağlayırdı, süd istəyirdi” – siz deyin, bu necə olan işdir?
Əsərin başqa bir yerində oxuyuruq: “Банной водичкой себе друзей зарабатывает”. Bu, sən demə, “Hamam suyuyla dost tutmaq” frazeologiyasıymış. Belə bir tərcümədə rus oxucusunun bunu başa düşməsi inkansızdır.
Əsərin əvvəlində verilən məlumata görə, mətni rusçaya Hüseyinzadənin redaktəsində müəllifin özü tərcümə edib. Məni bir məqam maraqlandırır. Hər yerdə, hər çıxışında başqa dillərdən rusçaya edilən tərcümələrin səviyyəsinə olduqça böyük əhəmiyyət verdiklərini söyləyən “Drujba Narodov” jurnalının baş redaktoru A. Ebonaidze və onun işçiləri əsər doğru-dürüst redaktə olmadan, nə üçün onu tələm-tələsik çap ediblər. Mənə elə gəlir ki, “Daş yuxuların” mövzusu onlar üçün o qədər gözlənilməz, o qədər ürəklərindən olub ki, tərcümənin səviyyəsinə, estetik dəyərinə məhəl goymadan çap ediblər. Yuxarıda sitat gətirdiyim Annenskinin sözləri də bunu təsdiqləyir.
Əkrəm Əylislinin “Daş Yuxular”ı, heyiflər olsun ki, bir yazıçının haradan haraya gəldiyini, tənəzzülünü göstərən uğursuz bir əsər kimi yaddaşlarda qalacaq.
Moskva
