Modern.az saytı elm xadimləri ilə silsilə müsahibələrini davam etdirir. Budəfəki müsahibimiz fəlsəfə elmlər doktoru, Şərq fəlsəfəsi və sufizm tarixçisi üzrə araşdırmaçı Könül Bünyadzadədir.
– İnsan çox vaxt özündən özünə gedən yollarda niyə azır?
– İnsan özünə gedən yox, getməyən yollarda azır. Əgər bunlara yol demək olarsa.
Bir var insan özünü dünyanın mərkəzi bilir və özündən kənar bir dünyanın olduğundan xəbərsiz qalır ömrü-boyu. Onun yolu qapalı bir çevrəyə bənzəyir. Adam öz oxu ətrafında fırlana-fırlana qalır. Cahil və ya dünya malına, şan-şöhrətə əsir olan insanlar kimi.
Bir var insan kənar bir dünyanı görür, aşiq olur, yaxud qarşısına bir məqsəd qoyur. Amma həmin dünyanın özünü tanımaq əvəzinə, onu öz dünyasında canlandırır. Yaxud həmin məqsədə çatmaq əvəzinə, onu öz içində elə böyüdür ki, öz varlığı, düşüncəsi kiçilir, yox olur. Onun da yolu çox qısadır, tez bitir. Bunun bariz nümunəsini ilk sevgidə görmək olar. Əbu Turxan çox böyük dəqiqliklə belə sevgini “qısa qapanma” adlandırır – özünü məhv edən və heç bir həqiqət açmayan fəlakət. Buna daha bir nümunə də fanatlıqdır.
Bu yollar insanın özündən – mahiyyətindən daha çox, nəfsinin istəyinə doğru gedən yoldur. Ona görə də məhduddur, yolçu da durğunluq içindədir.
İnsanın özündən özünə gedən yol isə daha çox Haqdan gəlib Haqqa gedən sonsuz bir yoldur. Çətini bu yolu tapmaq və bu yola çıxmaqdır. İnsan Allahın yerdə xəlifəsi, yalnız Onun bildiyi adlardan xəbərdar, hələ doğulmamışdan qabaq Onunla sədaqət müqaviləsi bağlayan, özünüdərk qabiliyyəti olan və kamilliyə çata bilən yeganə varlıqdır. Bax, özünün bu mahiyyətinə doğru yola çıxan insan heç vaxt aza bilməz. Bu, Allah-təala tərəfindən nurlandırılan, istiqamətləndirilən bir yoldur. Uzaqbaşı maneələr, çətinliklər qarşısında dözməyib müvəqqəti dayana bilər. Və bu yol insanın “Mən”ində başlayıb, Mən”ində tamamlansa da, aradakı məsafədə insanın mövcud olduğu həm maddi, həm də mənəvi dünyanın tanınması, dərki var.
– Bu gün bizim cəmiyyətdə fərdin şəxsiyyət kimi formalaşması nə üçün bu qədər çətin baş verir?
– Əvvəlcə bir məsələyə aydınlıq gətirək. Kimdir şəxsiyyət? Dövrün, cəmiyyətin tələblərinə görə şəxsiyyətin də meyarları dəyişib. Məsələn, əgər orta əsrlərdə bütün elmlərdə kamil, imanı bütöv birisi cəmiyyətdə şəxsiyyət, bir nümunə yeri, söz sahibi kimi qəbul edilirdisə, maddi nemətlərin rolu artdıqca, siyasət, iqtisadiyyat ön plana keçdikcə, bu işdə daha çox uğur qazanan insanlar da şəxsiyyət kimi görüldü. Və belə olan halda “şəxsiyyət” olmaq elə də çətin deyil: pulun olsa, vəzifən olsa, artıq “şəxsiyyət vəsiqən” hazırdır. Lakin söhbət həqiqi şəxsiyyətdən – cəmiyyət üçün nümunə yeri, kamillik mücəssiməsindən gedirsə, mən sadəcə təsəvvüfdən bir nümunə gətirmək istəyirəm.
Təsəvvüfə və bir sıra İslam filosoflarının görüşlərinə görə, ruhun üç pilləsi var (bəzən bunları 3 ruh kimi də təqdim edirlər): nəbati, heyvani və insani. İlk ikisi bütün insanlara xasdır. Əldə etdiyi bilikləri, imanı və düşüncəsi insanı üçüncü pilləyə qaldıra bilir. Bayaq söz açdığımız özündən özünə gedən yollar insanı bura aparır. Çətinlik həmişə olub. Əvvəlki çətinliklər bu gün də durur, üstəlik yeni dövrün yeni maneələri də əlavə olunub. Şəxsiyyət ruhunun üçüncü mərhələsində qərarlaşan insandır.
Xatırladım ki, özünüdərkin yolu həm də cəmiyyətdən keçir. Deməli, fərdin şəxsiyyət ola bilməsi üçün sağlam mühit, yüksək səviyyəli bir cəmiyyət lazımdır ki, insan ondan təkan alıb kamilləşmə prosesinin növbəti mərhələsinə keçə bilsin. İnsan özünü bir ayna kimi cəmiyyətdə aydın görməlidir: əyrisini də, düzünü də, uğurunu da, axsamağını da. Görməlidir ki, özünü inkişaf etdirə bilsin. Əyri güzgülərin çoxluq təşkil etdiyi bir cəmiyyətdə hər hansı inkişafdan söz etmək çətindir. Amma düşünmək lazım deyil ki, qara rəng ağdan daha çoxdur. Həqiqi şəxsiyyəti – kamil insanı olmayan bir millət məhvə məhkumdur. Bizim millət üçün belə bir təhlükə yoxdur, Allaha şükürlər olsun.
– Araşdırmalarınızda Qərb və Şərqin mədəniyyətlərarası dialoquna xüsusi diqqət yetirirsiniz. Bu gün iki qütb arasında mədəni, elmi əlaqələrin səviyyəsini necə dəyərləndirərdiniz?
– Coğrafi məkan olaraq Şərq və Qərb arasında əlaqələr həmişə olub. Hələ antik dövrün filosofları Şərqə səyahətlər edib, hikmət öyrənirdilər. Yeni Dövrdən, təqribən XVII əsrdən başlayaraq Şərq və Qərb təfəkkürləri formalaşmağa başladı və fərqli – əks istiqamətdə inkişaf etməyə başladı. Nəticədə iki təfəkkürün ortaq nöqtələrini tapmaq, onlar arasında dialoq yaratmaq, yeni əlaqələr qurmaq zərurəti yarandı. Bu gün konfranslar, forumlar keçirilir, Şərqin tələbələri Qərbdə təhsil alır, Qərbin alimləri gəlib yerindəcə Şərqi öyrənirlər. Lakin burada əhəmiyyətli bir incəlik var: özünü qəbul etdirməyə, bəyəndirməyə çalışan Şərqdir, söz sahibi isə Qərb. Dediklərimizə həm siyasətdən, həm iqtisadiyyatdan, həm də mədəniyyətdən nümunə gətirmək olar. Deməli, müəyyən mənada bu, dialoq yox, monoloqdur. Məsələnin acınacaqlı tərəflərindən biri də budur ki, Qərbin hakim mövqeyini hiss edən bir sıra şərqlilər, xüsusilə gənclər, Şərqi pisləməklə, Qərbin ən aşağı, hətta artıq imtina edilmiş bir xüsusiyyətini yüksək dəyər kimi təbliğ etməklə özlərinin qərbli olduqlarını sanırlar. Mən yazılarımda belələrini kökü olmayan yabanı alaq otuna bənzədirəm: öz millətini bəyənib kök atmaq istəmir, başqa məkanda isə o, həmişə yaddır.
Dialoq üçün deməyə sözün, kürsün olmalıdır. Onu qazanmaq lazımdır. Dialoq üçün qarşıdakı səni tanıdığı qədər, sən də onu tanımalısan. Söhbət bir səcdə obyektini tanımaqdan yox, opponentin tanınmasından gedir. Yalnız bu halda dialoqdan söz gedə bilər.
– Osmanlı imperiyasında təsəvvüfə xüsusi dəyər verilirdi və hər tərəfli inkişafa malik idi. Necə bilirsiniz, cəmiyyətimizin inkişaf yollarından biri mənəviyyat və idrakın sintezi olan Təsəvvüf ola bilərmi? Yən, bu gün Azərbaycan cəmiyyətinə sufilər lazımdırmı?
– Əvvəla, Osmanlı İmperiyasının gücü, inkişafının səbəbi təsəvvüf deyildi. İkincisi, təsəvvüf tarixinin mərhələlərinə baxsaq, görərik ki, Osmanlı dövrü təsəvvüfün parçalanma – təriqətləşmə dövrünə təsadüf edir. Təriqətləşmə – hər təriqətdə ayrı-ayrı mürşidlərin nüfuzu əsasında öz ədəb-əxlaq tələbləri olan kiçik, lokal hakimiyyətlərin qurulması və ayrı-ayrı şəxslərin, təriqətlərin eyni şeyləri fərqli üslublarda və üsullarla çatdırması idi. Bu, təsəvvüfün ayrı-ayrı prinsiplərinin ön plana keçərək mahiyyəti unutdurması idi. Məhz, bu rakursdan baxanda, təsəvvüf inkişaf üçün yaxşı bir nümunə deyil. İslam bütövdür, Allahla bəndəsi arasında hər hansı vasitəçi qəbul edilmir. Sufi də məhz, bu bütövün tərənnümçüsü olmalıdır, yalnız Allaha itaət edib, Ondan qorxmalıdır.
Tanınmış filosof Səlahəddin Xəlilov məqalələrinin birində sufiləri tərkidünyalıqda, mürşidin şəxsiyyətinə pərəstişdə ittiham edir və sufi zamanının çoxdan bitdiyini yazır. Haqlı iraddır və razılaşmağa məcburuq. Düzdür, sufilik tərkidünyalıqdan daha dərin bir mahiyyətə sahibdir. Lakin, təəssüf ki, o mahiyyət çoxdan arxa plana salınıb və unutdurulub və bu gün sufi deyəndə, yada ilk düşən yalnız tərkidünya aşıq dərviş olur. Bununla belə, məhz, təsəvvüfün mahiyyətindən çıxış edərək, mən deyərdim, Azərbaycanda həqiqi sufilər çox olsa yaxşıdır: imanı yüksək, elmi dərin, mənəviyyatı təmiz, cəmiyyəti üçün kamil insan nümunəsi. Belə insan milləti üçün arxa, dövləti üçün sağlam düşüncəli müdrik məsləhətçidir.
– Bu gün belə hesab etmək olarmı ki, Qərbin rasional dünyagörüşü Şərqin irrasional dünyagörüşünü üstələməkdədir?
– Qərb öz rasional düşüncəsi ilə elm və texnikanın və yüksək nailiyyətlərini əldə edib və bunların sayəsində Şərqi zor gücünə özünə tabe etdirib. Hətta ən sivil yolla Şərq ölkələrində ingilis məktəblərinin açılması da bir güc tətbiqi idi – şərqlini Qərb dilində danışmağa, Qərb dəyərlərini sevməyə məcbur edib, əvəzində “mövcud olmağa” icazə vermək. Bəli, bunu rasional düşüncənin irrasional düşüncə üzərində qələbəsi hesab etmək olar. Lakin mən bir hadisəni xatırlatmaq istəyirəm. XX əsrin əvvəllərində ingilislər kəşf etdikləri ən ağır silahları min bir əziyyətlə Tibet dağlarına qaldırdılar və yalnız öz imanları ilə silahlı olan tibetliləri qırdılar. Qətliamın şahidi olmuş ingilis səyyahın yazdığına görə, yaralı tibetlilərin üzündə elə bir ifadə var idi ki, sanki qalib onlar idi, biz yox və biz bu yaralılara qulluq göstərməyi sanki özümüzə şərəf bilirdik.
Hər bir insanın rasional və irrasional düşüncəsi bir-birini tamamlamalıdır ki, həmin insanın düşüncəsi tam və kamil olsun. Bəli, Qərb nə vaxtsa Şərqi özünə tabe etdirib, özünə xidmət etdirib və bu gün də Qərbi hələ də qalib sayanlar var. Lakin düşüncələrindəki naqisliyi – irrasional mərhələni bərpa etmək üçün bu gün Qərbin Şərqə böyük ehtiyacı var. Buna nümunə kimi, Qərbin Şərqə olan marağının xarakterinin dəyişməsini göstərə bilərik. Lakin bir var bu, yenə də əvvəllər olduğu kimi, Şərqin əlindən alına, “işğal oluna”, bir də var bu, dialoq şəklində baş verə. Üstəlik nəzərə almaq lazımdır ki, Şərqin də rasional düşüncəyə ehtiyac var.
– Deməli, Avropa öz inkişafında Qoca Şərqdən həmişə istifadə edib və etməkdə davam edir?
– Sualı cavablandırmaq üçün qısaca məsələnin kökünə qayıdaq – Renessans hadisəsinə. Renessansa qədər bəşəriyyət kifayət qədər yüksək inkişaf yolu keçmişdi. İstər fəlsəfədə, istər elmdə, istərsə də incəsənətdə kamil nümunələr yaranmışdı. Renessans bütün bu xətlərin, inkişaf istiqamətlərinin sanki düyünlənməsi, “torbanın ağzının büzülməsi” oldu. Bu ideyalar toplusunda isə aparıcı ideyalar məhz, İslam Şərqinə aid idi. Həmin dövrün incəsənət, yaxud fəlsəfi əsərlərindən dediklərimizi təsdiq edən bir çox nümunə gətirmək mümkündür. Məsələn, Renessans dövrünün filosoflarından biri Piko della Mirandola İslam fəlsəfəsi ilə tanışlıqdan sonra belə bir “yenilik” kəşf edir: “Nəhayət mən başa düşdüm ki, nə üçün insan bütün canlı varlıqlar arasında ən xoşbəxtidir və ümumi heyranlığa layiqdir və ona yalnız heyvanların deyil, hətta ulduzların, o biri dünyadakı ruhların da həsəd aparacağı necə bir pay hazırlanıb”. Bu, insanın özünə inamının yaranması idi ki, Avropa neçə əsrlər idi ondan məhrum idi. Və inamın qayıtması Qərb təfəkkürünün təməlində durdu.
Bütün əvvəlki nailiyyətləri, həm antik dövr, həm İslam Şərqinin alimlərinin kəşflərini, tezislərini, ideyalarını özündə cəmləşdirən Renessans sonradan özü yeni istiqamətlərə təkan oldu. Qərb isə bu istiqamətlərə sahib çıxdı, elmi daha da inkişaf etdirdi, yüksək cəmiyyət qurdu, insana hörməti isə yuxarı başa qaldırdı. Deməli, Qərb yolun növbəti mərhələsinə böyük bir baza, zəngin ideyalarla keçdi. Şərq isə ucada olduğu üçün sanki növbəti mərhələyə ehtiyac hiss eləmədi, qaldı yerində. Təsadüfi deyil ki, dünya sivilizasiyalarını təhlil edən Səlahəddin Xəlilov haqlı olaraq bildirir ki, Qərb sivilizasiyası deyilən hadisə əslində bütün bəşəriyyətə məxsusdur, sükanda sadəcə Qərbdir. Sonrakı əsrlərdə isə, bayaq dediyimiz kimi, Şərq Qərb üçün bir maddi resursa, təcrübə meydanına çevrildi.
– Azərbaycan elminin işıqlı gələcəyini nədə görürsüz?
– Uşaqların beyni informasiya ilə doldurulmamalıdır. Onlar düşünməyi, təhlil etməyi, öz dünyasının qaranlıq künclərini işıqlandırmağı, ağıl və imanları arasında daimi əlaqəni qorumağı öyrənməlidirlər. Əks halda onların düşüncələri kənar təsirə asanlıqla məruz qalıb başqası tərəfindən idarə olunacaq. İnkişafa aparan düşüncə üçün isə düzgün bilik, şəxsiyyəti yüksək müəllim, sağlam və yaradıcı mühit lazımdır. Belə bir təməl üzərində formalaşan şəxsiyyət, düşünürəm ki, həm öz milləti üçün möhkəm arxa ola bilər, həm də nəinki istənilən dialoqda layiqli opponent olar, hətta özü diktə edən tərəfə çevrilər.
Elmin Nuri
